چاندا گەردوونی یان هەمەرەنگی یا كلتۆری..
ئازاد دارتاش
چاند و كلتۆرێ هەر نەتەوەیەكێ یان هەر دەڤەرەكا جۆگرافی، بەرهەمەكێ سروشتی یێ كۆمەكا فاكتەرێن كارلێككری یە، هەلبەت فاكتەرێ هوندری یێ رەسەن، یان بەرهەمێ عەقلێ خۆمالی، ستراكچەرەكێ سەرەكی یە و ئەو ستراكچەر دەربڕینێ ژ نەمازەیێن وێ نەتەوەیێ یان وێ كۆما جڤاكی دكەت، هەر وەكو زانایێ ئەنتروپولۆژی “لیڤی شتراوس” دبێژیت: هەر رۆشنبیریەك دەربڕینێ ژ ناسنەمەیا خوە یا نەتەوی دكەت و نوونەراتییا تایبەتمەندیێن وێ نەتەوەیێ دكەت ئەوا ئەو چاند بەرهەمئینای.
فاكتەرێ نیڤخۆیی، رەگەزەكێ سەرەكی یە دێ وێ پێكهاتەیێ دا، لێ فاكتەرێ دەرەكی ژی رۆلەك هەستیار دبینیت، یان ژێدەرەكێ دی یێ ب هێز و كاریگەرە د چێكرن و وەرار و پێكئینانا ڤێ چاندێ یان یا دی دا، چونكی د بنەرەت دا چاند گیانەوەرەكێ نەلڤ نییە، بەلكو گیانەوەرەكێ زیندی و پر بزاڤتنە و سنوورێن جهی و دەمی ژی دبەزینیت، ب چەندین فۆرم و شێوازان د نێڤبەرا گەل و نەتەوەیێن جیاواز دا دهێتە ڤەگوهازتن، ب رێیا سەرداگرتنێن لەشكری، ئالوگۆریێن بازرگانی، هەڤگەهشتن و تێكهەلیێن جڤاكی، ئامیرێن پیشەسازی و تەكنولۆژی..هتد، ب گۆتنەك دی ڤەگوهازتنا چاندی پرۆسەیەكا سروشتی و دیاردەیەكا دێرین و شارستانی یە، نەمازە ئەگەر ب شێوازێن ئاشتییانە ب هێتە رێڤەبرن و ئەو چەند دبیتە سەدەما دروستبوونا دایەلۆك و گونجاندنێ هەتا ڕادەیێ هەڤگرتنێ، چونكی ل وی چاخی پرۆسێسا هەنێ دێ بیتە ئالوگۆڕییا كلتۆری یا ئاشتییانە و ئێك یا دی ماندل ناكەت بەلكو مفای ژ هەڤدو وەردگڕن.
لێ گەلەك جاران ڤەگوهازتنا هەنێ ب ئارمانجا ژناڤبرنا كەلچەرەك دی بوویە، وەها ژی بوویە سەدەما شەڕ و جەنگ و هەڤركیێن خۆینەلۆ و پێكدادانێن مەزن، چونكو ئەو ڤەگوهازتن ل سەر بنەمایەكێ دوژمنایەتیێ بوویە، ب شێواز و ئامرازێن توند و تێژ چێبوویە، ب رێكا سەرداگرتنێ دەرباس بوویە، چونكە سەرداگرتن و داگیركرنا لەشكری د ناخێ خوە ئامرازە و نە ئاڕمانج، بەلكو مەبەست سەرداگرتنەكا ئابۆری یە و ژبۆی ب دەستڤەئینانا قازانجێ دارایێ یە و داگیركرنا عەردی یە، ژبۆی بنبڕكرنا تەڤ جۆرێن بەرخۆدان و بەرگریكرنێ، ئالیێ سەركەفتی هەول ددەت، زمان و چاند و كلتۆرێ ئالیێ دی ژ ناڤ ببەت، بیرۆ و باوەر و زمان و تەرزێ خوە یێ باژێرڤانی ل سەر ب سەپینیت، ئەڤ چەندە ب درێژەهییا دیرۆكێ روودایە، ڤێجا ل ژێر چ درۆشم و پرۆژە بیت، ئیرۆ ژی هەنە دبێژن كو جیهانگیری هەمان پرۆسەیە لێ ب ستایل و بەرگەك دی، ئەم وێ چەندێ رەت ناكەینە ڤە كو جیهانگیری د بوارێ سیاسی دا كار دكەت كو تەرزێ شارستانییا رۆژئاڤا (نەمازە ب ستایلێ خوە یێ ئەمریكی ڤە)، ل سەر باژێرڤانیێن دی ب سەپینیت، لێ رۆژئاڤا و نەمازە ئەمریكا زۆر تەكەزێ ل سەر ئالیێ ئابۆری و ئیكونۆمی دكەت، هەول ددەت تەرزێ خوە یێ ئابۆری گشتگیر بكەت، كار دكەت ژبۆی جهگیركرنا چاندەكا ئابۆری یا گەردوونی ل پەی ئایدیولۆژیا و بەرژەوەندیێن خوە بكەتە میناكێ ئێكانە وبێ ركابەر، لێ هەول نادەت زمان و نەمازیێن چاندی یێن جیهانا باشوور ژ ناڤ ببەت، بەلكو ب ریێا دەستەكەفتێن تەكنولۆژی و مێدیا و ئامیریێن گەهاندنێ ئەم ژی وەكو بشكەك ژ جیهانا باشوور دێ كارین بێ سانسۆر مفای ژێ دانێن وێ وەربگرین، دێ كارین ئاستێ رۆشنبیرییا خوە یا نیشتیمانی بگەهینینە ئاستەكێ كو ل پەی داخوازێن ئەڤی سەردەمی دان و بەركار و پڕسیار و بەرسڤ هەبن، یا فەرە ئەم بزانین كو د هەر چاند و كەلچەرەكی دا دو ئالی هەنە( لڤ و نەلڤ)، پێدڤی یە وان هەر دوو ئالیان ژ هەڤدو جودا بكەین، وەكو میناك زمان لایەنەكێ جێگیرە د چاند و كەلچەرێ مە دا، لێ زەنگینكرنا زمانی و چەوانییا ب كارئینانێ و ستایلێ دەربڕینێ گوهارتن پێ دكەڤن، ل پەی ڤێ نێرینێ دێ كارین سەرەدەریەكا رەخنەیی ل گەل پێلێن جیهانگیریێ و دەستهەلاتا تەكنولۆژیایێ بكەین، وەها ژی نە ب تنێ دو بژاردە ل هەمبەر مە هەنە( یان تەقلیدا كویرانە یان ژی هاڤیبوون د رابردووی دا)، هەلبەت ئەنجامێن هەر دو بژاردەیان ژی دنێگتیڤن، رێیا سێ یێ پێدڤی هەلبژێن ئەو ژی خوە گۆنجاندنا عەقلانی و سەردەرییا رەخنەگڕانە، بۆ ڤی ئارمانجی ژی مە پێدڤی ب سازیەكا نەتەوەیی یا مەزن و ئەكادیمی هەیە، ئەو نەخشە رێیەكێ دابڕێژن.
