ژ خواندنا پرتووكەكێ:چـار جۆرێن كـەس و رەفتاران
ب: فاضل عمر
ھەر ژ دێرزەمان وەرە، مرۆڤان خوە بێنتەنگ و رووگەش و دەڤ ب كەن و جەنگەنە و بالبەر و نەرم و سەركەلكەلە.. دیتیە. ھەر ھینگێ پرسیار ھاتیە كرن: بۆچی ئووركێ ھندەك كەسان بچووكە و ھەر تەنگژینە، لێ ھندەك دی بێنفرەھن؟ بۆچی ھندەك جاران مرۆڤ مڕووتە و ھندەك جاران گەش و شادە؛ دنیا تێرا ناكەت؟
بۆ شرۆڤەكرنا ئەڤان جوداھیان، مرۆڤێ دێرین ھزرا باندۆر و ھنگارا شلەیێن ناڤخوە كریە: خوون و زەراڤ و بەلغەم و رەشاڤ melaina chole (زەراڤا رەش) كو ھزردكرن ژ خالخالكێ دڕژت، ھۆكارێن ئەڤان جوداھیانە و بۆ ھەر كەرستەیەك ژ ئەڤان ھندەك رەوشت دیاركرن و ھزردكرن، ھەر كەرستەیەك ژ ئەڤان زال بت، رەوشت و رەفتارێن مرۆڤی دێ وەسا بن. ب گۆتنەكا دی، كیشك كەرستە د لەشێ مرۆڤی دا سەردەست بت، مرۆڤ دێ وەسا بت.
دوختۆرێ ناڤدارێ گریك ھیپۆكراتی Hippocrates ئەڤ باوەریە ئێخستە كراسەكێ زانستی و تاكو نھۆ، ئەو چاركۆیێ وی دانای و ب ھەرچار توخم یان ئاخشیگێن دێرین ڤە گرێدای؛ ئاڤ و با و ئاگر و ئاخ،، ب ناڤ و ناڤەڕۆكێن دی بەردەوامە.
ھەر بۆ نموونە:
- خوون sanguine سەردەست بت، دێ كەسەكێ گەشبین و جڤاكی بت، ئەڤە گرێدایی (با)یە.
- رەشاڤ یان زەراڤا رەش melancholic سەردەست بت، كەس دێ شرۆڤەكار و نەرم بت، (خاك/ ئەرد) گرێدایی رەشاڤێیە.
- زەرداڤی choleric كەسەكێ بێنتەنگە و ھەر ئازریە. ئەڤ كەساتیە گرێدایی توخمێ (ئاگر)ە.
- بەلغەمی phlegmatic كەسەكێ ئارام و ئاشتیخوازە، گرێدایی توخمێ (ئاڤ)ێیە.
ل ھندستانێ، كەساتی ب ئاوایەكێ دی ھاتیە ناسین. د ئۆپەنیشەدان دا Upanishads وەسا ھاتیە كو كەساتی ژ پێنج كەڤلۆژانك یان تەڤەنان پێكھاتیە؛ ئەننەمایە (تەڤەنا زادی) ئەڤە ب خوارنێ گەشاد دبت، پرەنەمایە (تەڤەنا بای) ب زاخێ گەش دبت، مەنۆمایە (تەڤەنا مەژی) ب پەروەردە و فێركرنێ گەش دبت، ڤیژنەنەمایە (تەڤەنا ژیریێ) ب خوەپەسەندیێ گەشاد دبت و ئەنەندەمایە (تەڤەنا خوەشیێ) ب ھەست و سۆزان گەش دبت.
ئاگەھ و ھشمەندیا مرۆڤی لسەر سێگۆنەكێ ئاڤا دبت:
سەتتڤە: بەستەكی، خوەگرتن. سەتڤە زەلالی و ھوشیاری و ئاھۆرایی و ھۆشمەندی و ھەڤسەنگی و خوە راگریە.
رەجەس: چەلەنگی و بزاڤ. رەجەس سۆز و لڤین و بەندەواری و خوەپەرێسی و كام و گەشبینیە.
تەمەس: تەمبەلی و خاڤی. تەمەس دنیاداری و وەھم و تەمبەلی و بێزاخی و سستی و گرانیە.
ژ ئەڤان ھەردو نموونەیان دیار دبت، مرۆڤێ دێرین، رەفتار و رەوشتێن مرۆڤی ب ھندەك توخمێن ھندورین ڤە گرێداینە و مرۆڤ ھنبەری رەفتارێن وی/وێ، نەچار دیاركریە.
چاوا بت، ژبلی ئەڤێ، نڤیسەر و ھزرڤانێن ھەڤچاخ ژی، سرۆش ژ چاركۆیێ تێكەلەیان وەرگرتیە و ب ھەمان قالبی، فۆرمێن زانستیتر و سەردەمانە ئاڤاكرینە. وەكی ئادلەری و چاركۆیێ وی: كەساتیا پەڕوازەیی، فێرخواز، دۆستانی و سەردەست. ھەروەسا چاركۆیێ ریمانی: كەساتیا مڕووت، سكیزۆیی (دوكەسانی)، ھیستریایی و واسواسی.
فۆرمێ ئەم دێ لسەر ئاخڤین، دبێژنێ DISC، ئەڤە سەرتیپێن چارپەیڤێن ئنگلیزینە: سەردەستی Dominance، بۆ خوەشكرن Inducement، خوەدانە دەست Submission، بالبەری Compliance. ھەمان فۆرم ب پەیڤێن دی ژی ھەیە.
ئەڤ گۆتنێن ل سەلال، دەرگەھەكە بۆ ناڤ پرتووكەكا من دخواند؛ Surrounded by Idiots و تێدا نڤیسەر تۆماس ئێریكسون Thomas Erikson ئەڤ چار جۆرێن كەسان ب رەنگێن سەرەكە؛ سۆر و زەر و كەسك و شین ناڤكرینە.
ھزرا ئێریكسونی ئەوە؛ وەكی ئەم نەچارین ل مال، ل كۆلانێ، ل سووكێ، ل جھێ شۆلی، ب خوە ل چۆلێ ژی.. دگەل كەسێن دی بژین، پێدڤیە ئەم ئەوان و رەفتارێن پێشبینكری بناسین دا سەرەدەریەكا دروست بكەین و پێكڤەژیان لسەر بناغەیێ تێكگەھشتنێ ئاڤا ببت.
رەفتارا سەردەست Dominance
ئێریكسون، ناڤێ رەفتارا سۆر لێ دكەت. كەسێن ئەڤان رەفتاران دكەن، ھەڤڕكن، زرتەكن، ئازوەرن، خوە دھاڤێژنە شۆلان، زوو گەرم دبن، سەركەش.. و سەركێشن ژی. ئەڤ كەسە ژ پڕباوەریێ ب خوە، ھەردەم ھیڤی و ئارمانجێن ئاشۆپی ھەنە و ھەمی تشتێن وان ئاشكرانە. یا ژ ئەڤێ ژی گرنگتر كەسێن رەفتار سۆر راستگۆ و رۆھنن.
كەسێن رەفتار سۆر، ب گۆرەی ئێریكسونی، راوەستان و شكەستنێ و دەست داھێلانێ نازانن.. ئەڤانە ھەردەم ب شۆلن و روو ل دەرڤەنە و حەز ژ ھەڤڕكیێ و بەریكانێ دكەن. ھەردەم ل پێشن و گەزافداریێ دكەن. دودلیێ نازانن و ترس د فەرھەنگا وان دا نینە.
ئەڤ جۆرێ كەسان باوەر دكەن ژیان ھند كورتە، راوەستان تاوانە دەر ھەقێ ژیانێ. لەو پێدڤیە ھەمی تشت زوو بھێنە كرن؛ شۆلێ ئەڤرۆ بۆ سوبەھی نەھێلە. ب لۆق دچنە شۆلان و باش شۆل دكەن. بۆ وان؛ ب لەز و زوو ھنبەری باشە.
سۆرۆ ھند گەرمن، دڤێن د ئەڤی ژیێ كورت دا، دنیایێ ھەمیێ بخون. و وەختێ شۆل د لەپان دا خراب دبن، نە یێن تێكەلیێنە.
رەفتارا ھاندەر یان بۆ خوەشكەر Inducement ئێریكسون، ناڤێ زەر ل ئەڤێ رەفتارێ دكەت. ھەر وەختێ تە كەسەك دیت سەرێ وی ل ناڤ ئەورانە، ئەو ژ ئەڤی جۆریە. كەسێ رەفتار زەر، گەشبین و رووگەشە. كەسەكە ھەردەم رۆناھیەكێ ل شەڤێن تاریك دبینت. ئەڤ كەسە لەبلەبانن، ئەز نابێژم پڕبێژن، چونكی دڤێن ھەرتشت بگەھت و خوەشی و دۆستی ل ناڤبەرێ بت.
ئەڤ كەسانە، ھەردەم مرۆڤشرین و خۆشتڤینە. بزاڤێ دكەن خوەشیێ و كەیفێ بەلاڤە كەن، خەلكی ژ ئالۆزی و مڕووتی و شەپرزەییێ دەریننە ناڤ كەیفێ و خوەش بوارتنێ. ئەو ب ئاورەكێ مرۆڤی رازی دكەن، ل نك وان، خوەشی و بەختەوەری ئارمانجە.
ئەڤ كەسانە، گەرمن، گەشادن و حەز دكەن ھەستێن خوە بۆ یێن دی ببێژن، ب خوە بلا بیانی بن یان ئەو ئێكەمین جار بت ببینن. ئەڤ كەسانە زوو مرۆڤی قاییل دكەن و زوو خوە دكەنە ھەڤالێن ھەركەسی.
زەرۆ كەسێن ژیانخواز و جڤاكخوازن، لەو ھەمیان دناسن. و ھەكەر رێیا خوە دیتن، رێ نادەن كەس باخڤت.
بنئەمری یان ستۆخواری Submission
ئێریكسونی، ناڤێ كەسك ل ئەڤێ رەفتارێ كریە. ئێریكسون دبێژت: ئەڤ جۆرێ رەفتارێ ژ ھەمیان بەربەلاڤترە ل ناڤ خەلكی و رەفتارا ناڤنجیا ھەمیانە. كەسك وەكی سۆری خوە ناھاڤێژتە شۆلان، نە ژی وەكی زەری چەنەبازە، نە وەكی شینی ب تەرتیڤ و رێكخستیە.
كەسێ كەسك، ب ناڤكرنا ئێریكسونی، كەسەكێ بێدەنگە، لسەر خوەیە، و خوە ژ ئاڕێشەیان ددەت پاش. نموونەیێ دلۆڤانیێیە. ئەڤ جۆرێ كەسان، پتر ب خەلكیڤە مژوولن ژ خوە. لەو بۆ وان، تیم و كۆم و خێزان، ھەردەم بەری كەسانن.
ئەڤ كەسانە جھێ باوەریێنە چونكی زووكە رەئیا خوە ناگوھۆڕن و گوھداریا یێ بەرانبەر دكەن. نە وەكی سۆران بەس گوھ ددەنە تشتێ بۆ وان باش، نە ژی وەكی زەران كو ھەر گوھ نادەن.
كەسكۆ كۆمخوازن، خوە د كۆمێ دا دبینن. و ھند ب ھیڤی و خوەزینە، مرۆڤ نزانت چ دخوازن. چونكی بێ ھەلوەستێن ئاشكرانە، سەردەری دگەل زەھمەتە.
شیانا شرۆڤەكرنێ Analytic ability یان خوەگونجاندن Compliance ئێریكسون دبێژتە ڤێ رەفتارێ؛ شین. كەسێن رەفتار شین، ھەرتشتی شرۆڤە دكەت، رێزبەندیەكێ ددەتێ، دنرخینت و ھەلدسەنگینت. ب گۆتنەكا دی، دەلیڤەیێ بۆ چەنسی و ھەلكەفتنێ ناھێلت، ھەرتشتی دكێشت و دپیڤت، پاشی بڕیارا كاری ددەت. ئەڤانە ل كاملانیێ دگەڕن و بێ ھەژمار و ئاماران چو نەكەن.. ئەنجامێن باش د بەرھەڤیێن باشدانە.
چونكی، كەسێن رەفتار شین ل ھوورھووركان گەلەك ھوورن و مەنتقینە، دیمەنێ گشتی نابینن، لەو ئێكسەر بڕیاران نادەن و كارڤەدانان ناكەن. ڤێڕا گەلەك ھوشیارن و بێی جھێ پێ خوە ببینن، قەت گاڤا خوە ناھاڤێژن.
راستە كەس نەشێت ھەست و سۆزێن خوە ڤەمرینت، لێ كەسێن رەفتار شین، بزاڤێ دكەن مەنتقی و ھۆشمەندانە ھەر رەفتارێ بكەن. لەو، وەختێ شۆل ژ رێڕەوا خوە دەردكەڤن، زووكە تێك دچن و دشەپلن.
ئەڤانە روو ل ناڤخوەیە (ھنڤاژن Introvert) و قەت ژ مژارێ دەرناكەڤن و گۆتنێن زێدە نابێژن. كەسێن رەفتارا شین، بێدەنگ و سەرڕەقن، بێ ھزركرنێ نائاخڤن.
ژبەر ئەڤێ ھزركرنا رەخنەیی، كەسێن رەفتار شین ب سانەھی ب گومان دكەڤن و پرسێ ژ دۆرماندۆرێ خوە دكەن. ھەرتشت، ب دیتنا وان، بەرگومانە و نەدوورە نەحەز بت.
شینۆ، بەری ھەرتشتی ل ئێمناھیێ دگەڕن، لەو ھەرتشتێ نەكەڤتە بەر كێشان و پیڤانێ، بەرگومانە.
مرۆڤێن ھەمەرەنگ
دگەل ئەو جۆر رەفتارێن ھاتینە رێزكرن، لێ دەگمەن مرۆڤەك ھەردەم ئێك رەنگ بت. رەوش و ژینگەھ و گەلەك فاكتەرێن دی، رەفتارێن مرۆڤی دگوھۆڕن، وەكی دبێژن: مرۆڤ زادەیێ ژینگەھا خوەیە. ب گۆتنەكا دی، وەختێ ئەم باسێ جۆرێن رەفتاران و رەنگێن كەساتیان دكەین، ئەم باسێ شكلێ زال و سەردەست دكەین.
لەو، ھەكەر مە بڤێت زانستیتر باخڤین، دێ باسێ رەفتارا زال كەین و ھەمەڕەنگیێ. كەس ھەیە بێنفرەھە، لێ تە ھند دیت بێنتەنگ بوو و رەفتارەكا ژ بێنتەنگان دژوارتر كر. یان بەرەڤاژ، كەسەكێ گەلەك بێنتەنگ و شەڕۆكە، ل رەوشەكا خوە بێنفرەھ دكەت و ب مەنتق و ژیرانە سەرەدەریێ دكەت.
ئەڤجا، گرنگیا ئەڤی بابەتی د چ دایە؟
ناسینا كەسێ بەرانبەر، دەرگەھێ پێشبینكرنا رەفتارێن وییە و ڤێڕا، ئەنجامێن دلخوازن. وەختێ تو بزانی بەرانبەرێ تە دێ چ رەفتار ھەبت، پێشوەخت تو دێ زانی دێ چی و چاوا ئاخڤی. ئەڤە ژی باشترین دەرگەھێ تێكگەھشتنێ و گونجانێ و پێكڤە كاركرنێیە. ھەر بۆ نموونە، ئەوێ مە ناڤێ وی كریە رەفتار شین، حەز دكەت ھەرتشت ل جھێ خوە بت، گەر تە بڤێت سەرنجا وی راكێشی و دگەل بگونجی، ھەرتشتی دانە جھێ وی و پلانێ و ئاماران بۆ بێژە. لێ گەر تە بڤێت پێك نەكەن، فەرتەنێ بێخە جھی و تێوەرینە و ئێدی شینۆی نەبینە!
