ئۆپشنه‌ك ل هه‌مبه‌ری سیاسه‌تا ئیراقێ یا برسیكرنا خه‌لكی و بێ دادیا دادگه‌ها فیدرال!
زه‌كى نایف
ئه‌ز دبێژم به‌لێ ئۆپشنێ هه‌ی ل دادگه‌ها دادیا نێڤده‌وله‌تی ((محكمه العدل الدولیه)) د شیان دایه، حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ل دژی حوكمه‌تا ئیراقێ سكالایێ تۆمار بكه‌ت ب رێیا لیژنه‌كا بسپۆری یا پارێزه‌رێن نیڤده‌وله‌تی،
ب گۆر پره‌نسیپێن قانوونا نێڤده‌وله‌تى یا مرۆڤاتی ((القانون الدولی الانسانی))، مه ده‌رفه‌تا ممارسه‌كرنا ڤی مافی یا هه‌یی،
راسته بنه‌مایێن ڤێ قانوونێ پتر گرێدای ململانێ و ناكۆكیێن گه‌ڕم و شه‌ڕینه، بۆ پاراستنا مافێ سڤیلان ژ تاوانێن شه‌ڕی ژ رویێ ده‌ولی ڤه. لێ سیاسه‌تا برسیكرنا هه‌ڤوه‌لاتیین هه‌رێمێ ژ لایێ ده‌ستهه‌لاتا ئیراقێ ڤه، ب هه‌می ئه‌گه‌ره‌كێ دكه‌ڤیته د چارچووڤێ تاوانا دژی مرۆڤاتیێ دا، ب تایبه‌ت یا ژ هه‌میێ ئه‌نتیكه‌تر لسه‌ر ئاستێ جیهانێ ب گشتی ئه‌وه، بێ هه‌لوه‌ستییا ده‌سهه‌لاتا بلندا قه‌زائى وه‌كو دادگه‌ها فیدرالی ل هه‌مبه‌ری ڤێ تاوانێ، واته بێده‌نگییا وێ ب رامانا ره‌زامه‌ندیێ یه لسه‌ر ناڤه‌رۆكا برینا بودجه و مووچه‌یێ حوكمه‌ت و فه‌رمانبه‌رێن هه‌رێمێ ژبۆ مه‌رامێن سیاسی، ئه‌ڤه دبیته تاوان و تاگیری و دادیا ڤێ دادگه‌هێ دكه‌ڤیته ل ژێر پسیارێ، چونكو د هه‌می حاله‌ته‌كی دا ده‌سهه‌لاتا قه‌زائی مافێ ئه‌هلیه‌تا تاكی و جڤاكى ل سه‌ر بنه‌مایێ یه‌كسانیا وه‌لاتیبوونێ د ده‌وله‌تێ دا دپاریزیت. یانكو سزایا ته‌ڤایى دكه‌ڤیته د چارچووڤێ ته‌كتیكا سیاسی دا. ئه‌ركێ وێ یه مه‌حكوما ڤێ ره‌فتارا ده‌زگه‌هێ جێبجێكار یێ ئیراقی بكه‌ت لسه‌ر ڤێ زولما ل دژی نفشێ كوردان.
چونكو ئه‌م ژی وه‌لاتیێن ئیراقێ نه، خودان ناسنامه و ئه‌هلیه‌تا قانوونینه نه‌بیانینه. راسته هه‌رێما كوردستانێ خودانا حوكمه‌ت و سازیێن تایبه‌ت بخوه‌یه، به‌لێ پشكه‌كه ژ سه‌روه‌ریا ئیراقێ و نه‌كیانه‌كێ سه‌ر بخوه‌یه.
گه‌ر كێشه‌یێن سیاسی ده‌ستووری د ناڤبه‌را هه‌ردو حوكمه‌تان دا هه‌بن، ئه‌ڤه دكه‌ڤیته د خانه‌یا خرابیا میكانزما ئیداره‌كرنا ده‌وله‌تێ ب گشتی، ژ رویێ ده‌سهه‌لاتێن ده‌ستووری و قانوونى و ته‌كنیكی و ژبۆ راست راگرتنا ڤێ به‌لانسێ، دادگه‌ها بلند دێ ب ئه‌ركێ خوه‌یێ ته‌حكیمی رابیت، به‌روڤاژی سزا و پێرابوونێن ب كۆم و سیاسی. چونكو د ڤێ هه‌ڤكێشێ دا وه‌لاتیێن ئیراقێ ب گشتی بێ گونه‌ه و بێ لایه‌نن و خه‌لكێ هه‌رێمێ ژی پشكه‌كن ژ ڤێ پێكهاتێ، له‌وان ل ڤێرێ دێ بێژم مه‌نزۆما ئیراقی یا تاوانباره ب هه‌می ده‌ستهه‌لاتێن خوه‌ڤه. ژ لایێ پێشێلا دو پره‌نسیپێن سه‌ره‌كی یێن پێكهاتی و قانوونى ڤه:
ـ ب شێوه‌كێ ئه‌نقه‌سد ب تاوانا برسیكرنا وه‌لاتیێ خوه‌یێ هه‌رێمێ رادبیت، ئه‌ڤه دكه‌ڤیته د خانه‌یا سزایا ته‌ڤایى دا دووری هه‌می تیگه‌هێن سیاسی و قانوونى و ره‌وشتیی.
ـ ژ لایێ مه‌بده‌ئێ پاراستنا مافێن ئه‌هلیه‌تا قانوونى و وه‌لاتیبوونێ مه وه‌كو ئیراقی نانیاسیت، ئه‌ڤه پێشێلا سه‌روه‌ریا ره‌گه‌ز نامه‌یا ئیراقێ بخوه‌یه ئه‌وا د به‌ریكا مه دا و به‌روڤاژی پره‌نسیپێ گرێبه‌ستا دستووریا د ناڤبه‌را مه دایه وه‌كو حاكم و مه‌حكووم.
ئه‌ڤه ژی بۆ مه وه‌كو نفشێ كوردان مه‌ترسیه‌كا مه‌زنه د ئیراقێ دا، چونكو یا دیاره ژ رویێ دادوه‌ریا قانوونى و قه‌زائی ڤه ژی مه چ ده‌رگه‌ه نینن په‌ناێ بۆ ببه‌ین، دادگه‌ها فیدرالیا ئیراقێ یا كه‌فتیه د بن باندۆرا ره‌فتارا سیاسی ڤه بۆ دژایه‌تیكرنا مافێن ره‌وا یێن خه‌لكێ هه‌رێما كوردستانێ و بریارێن ڤێ دادگه‌هێ د ئیلزامینه ده‌رفه‌تا تانیلێدانێ تێدا نینه ژ رویێ ته‌مییز و خوه‌پارێزیا قه‌زائی ڤه. بوویه ب مافێ حوكمه‌تا هه‌رێمێ دزانم ژ بۆ تۆماركرنا سكالایێ دژی حوكمه‌تا ئیراقێ چ ل دادگه‌ها نێڤده‌وله‌تیا لاهایی. یان ژی په‌نایی بۆ لیژنه‌كا دادوه‌ریا نیڤده‌وله‌تی ببه‌ت ( لجنه التحكیم الدولیه) ل ژێر چازدێریا نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی وه‌كو یا پاریس، پێخه‌مه‌ت چاره‌سه‌ریا كێشه‌یێن د ناڤبه‌را هه‌رێم و به‌غدا بۆ مسۆگه‌ركرنا مافێن مه یێن ده‌ستووری،
چونكو سولتا بلندا قه‌زائى ل ئیراقی ژ رویێ دادی و ته‌حكیمی ڤه بێلایه‌نیا خوه‌یا ژ ده‌ست دای و ئێدی گه‌ره‌نتیا پاراستنا مافێن مه ناكه‌ت و ڤێ پێنگاڤا پێدڤی د دو میكانزمێن سه‌ره‌كی دا دبینم:
١- كۆمڤه‌كرنا ئیمزایێن فه‌رمانبه‌ران، بۆ مه‌به‌ستا تۆماركرنا سكالایێ.
٢- رێكخستنا خوه‌نیشادانێن مه‌زنێن جه‌ماوه‌ری ل هه‌مبه‌ری ناڤه‌ندێن un و نێڤده‌وله‌تی، لسه‌ر ئاستێ ناڤخوه و ده‌ره‌كی ب پشكداریا ره‌ڤاندا كوردی.
ئه‌ڤه د به‌رژه‌وه‌ندا مه دایه ژ دولایێن سه‌ره‌كی ڤه: دبیته فشاره‌كا راسته‌وخوه ل سه‌ر ئیراقێ ل هه‌مبه‌ر دادیا نیڤده‌وله‌تی. دیسا دبیته فشار لسه‌ر دادیا نیڤده‌وله‌تی بخوه. سه‌باره‌ت بریارا لیژنا ته‌حكیما پاریسێ، یا دژی هنارده‌كرنا نه‌فتا هه‌رێما كوردستانێ و برینا راسته‌وخوه‌یا قووتێ وه‌لاتیان.
