فـەلسەفـە بـۆ هرچـێ
‹هرچ و دادپەروەریا جڤاكی›
• هرچێ گۆت: بۆچی هندەك خەلك حەز ژ وەلاتێ خۆ ناكەن؟، ئەز دبینم هندەك تشتان دكەن دێ بێژی كەربێن وان ژوەڵاتێ وان ڤەدبن.
– من گۆتێ: چاوا؟ تو چاوا دزانی؟
• هرچێ گۆت: یا خۆیایە، ئەوێ گلێشا دهاڤێژنە كولانان و ئەوێ گەندەڵیێ دكەن وئەوێن داروبارا دسۆژن و هندەك ئاژەڵان دكوژن و یێن دی ناڤودەنگێ (سمعە) وەڵاتێ خۆ تێكددەن و هەولددەن هەردەم ب كێمی و سڤكی نیشا خەلكێ بیانی بدەن، وان گوه ل تاكێن دی نینە كا چاوا دژین و كا وەلات چ لێ دهێت، گرنگ ئەوە ئەو و ئەوێن وان دڤێن خۆش بژین و یێن دی ژی ل كانیكا قێڕی، وان یا خۆ دابینكری و شۆل ب تشتەكێ دی نینە، تەنانەت ئامادە نینن تشتەكی بۆ خەلكێ خۆ ئان بۆ وەلاتی ب گشت بكەن. هندەك ژی هند بكەربن، بارودۆخێ نهو ب یێ بەرێ زەمانێ ‹سەددامی› بەراورد دكەن، نێ نزانم ئەوان ژبیرێ چوویە ‹سەددامی› كونە مشك ل خەلكێ كربوون قەیسەری، خوه ئەم هرچ ژی د چ شكەڤتان ڤە نەدحەویاین، چیا دسۆتن، ئاگر بەرددا گوند و باژێڕ و شینكاتی و بەڕویێن چیا و دەشت ودۆل ژی ژ دەستا خلاس نەدبوون، چاوا ئەزمانێ وان دگەڕیێت وەبێژن.
– من گۆتێ: راستە منژی ئەو تێبینی یا كری، ئەو مرۆڤ كتەكا كێمن و ئەگەر ئەو وەبێژن دێ دەڤێ وان چیتە پشتا پاتكا وان، ل زەمانێ سەدامی ئێك نەدشیا هندە پاران كۆم كەت، پشتی سەرهەلدانێ دەرفەتەكا باش بدەستكەڤت و دربێ خۆ وەشاند. جهێ نیگەرانی ێە ئەگەر ئەڤ توخمە زێدەببن و وە لێ بهێت كۆڕێن شەهید و كەڤنە پێشمەرگە و خێزانێن وان ڤێ هەستێ بكەن. ئەڤ توخمە نهو گەلەك زێدەترن ژبەرێ، پشتی سەرهەلدانێ و حەتا دویماهیا شەڕێ ناڤخۆ ژی كتەكا كێم هەبوون وەسا هزرا خۆ دكر، بەس نەدوێریان وەسا رەفتارێ بكەن، دوورك دكرنە خێر دا نەهێنە دادگەهكرن. بەرژەوەندیێن وان پشتی سەرهەلدانێ گەشەكرن و ئەو شیان جارەكادی ببنەڤە خودان بزنز و پارەكێ ئەندێشەیی كۆمكر، زاڕۆكێن وانژی نهو ڤڕا لسەر كوڕێن شەهید و كەڤنە پێشمەرگان لێددەن، دلێ خەلكی ژبەر ڤێ حەلیا، نەكو ژبەر تشتەكێ دی، خەلك یێ ئامادەیە ب هەمی رەنگان برسیەتی و نەخۆشی و بێحال و مالیێ قەبوول كەن ژبۆ شۆڕشێ، لێ نهۆ نەوەسانە، وان دیت گەلەك پتر پویتە ب كەڤنە دوژمنێن شۆڕەشێ هاتەدان؛ ل ژێر بیانۆیێن جودا، كو چ ژوان نەیێن هندێنە مەیموینكەك پـێ قانعببیت، كوڕێن شوڕەشێ كەڤتنە د ناڤ هەستەكا هاڤی دا و نەشێن تێبگەهن ئەڤە چ بوو و بۆچی هۆ لێهات.
• هرچێ ب كەنی ڤە گۆت: بۆچی تە گۆت مەیمینك، تە نەگۆت هرچ؟ چیە هرچ خلاس گەڕا مەیمینكێ یە؟
– من گۆتێ: نەخێر بەسە، بەلێپا من گۆت مەیمینك، چونكی مەیمینك عاقلترە ژ هرچێ. بیرا من ل ئەزمۆنەكا سەیر هات كو لسەر مەیمینكێ هاتبووكرن لەوا من وەگۆت.
– ئەو ئەزمۆنا ‹فرانس دیڤال› زانایێ رەفتارا ئاژەڵان هاتە بیرا من، كو لساڵا 2003 ل زانكۆیا ئیمۆری/ جۆرجیا، ئەمریكا، لسەر مەیموینكان كری و وەكی پیڤەرەك بۆ مافێن تاكی و دادپەروەریا جڤاكی بكارئینای: (رەنگڤەدانا نادادپەروەریێ لسەر رەفتارا مەیمینكان) و ل گۆڤارا ناتۆر Nature بەڵاڤكری.
– ئەڤ ئەزمۆنە بەشەك بوون ژ لێكۆلینا وی ژبۆ تێگەهشتنا رەفتارا جڤاكی ل هەمبەر دادپەروەریێ ل جڤاكێن مرۆڤان.
– زێرەڤانی داخواز ژ دو مەیموینكێن كەهی كر، هەرئێك ژوان بەرەكی بدەتەڤێ. هەردو مەیموینكان، هەرئێكێ بەرەك بۆ زێرەڤانی ئینا و زێرەڤانی هەرئێكێ فستەقەك دایێ وەكی خەلات. هەردوویان ب دلخۆشی وەرگرت و فستەقێن خۆ خوارن. جارێن پشتی وێ هەرجارا بەرەك بۆ زێرەڤانی دئینان، زێرەڤانی فستەقەك ددا مەیموینكا ئێكێ و مۆزەك ددا یا دووێ، پشتی چەند جارەكان مەیموینكا ئێكێ یاكو فستەق وەردگرتن دامایبوو و ئێدی گوهێ خۆ نەددایێ و بەر بۆ نەدئینان. پشتی چەند گەڕەكێن دیێن ڤێ ئەزمۆنێ، مەیموینكا ئێكێ هەست ب نادادپەروەریێ كر و بەر رادكر و ل شوینا بدەتەڤ زێرەڤانی، د سەروچاڤا وەردكر. دەما دیتی كو هەر دێ وەسابیت، مەیموینكا ئێكێ تووڕەبوو و دەست ب قیژقیژێ كر و نەكو ئێدی بەر نەدئینان، بەلكو كەربێن وێ ژمەیموینكا دووێژی ڤەدبوون و هێڕش دكرە سەر و نەدهێلا بەری بدەتەڤ زێرەڤانی.
– خەلكژی وەسا هەرچەندی ددلسۆز و تەڤلیبن، دەما دیت ئەركێ وان وەكی ئێكە و تەنێ ماف وەرگرتنێ دا ب دادپەروەری لێ ناهێتە نێڕین، هەست ب غدرێ دكەن و هاڤی دبن. ژئەنجاما وێ هاڤیبوونێ كەربێن وان ژ تاكێن دی ژی ڤەدبن یێن كو دهێنە خەلاتكرن، هەروەسا چ پەیوەندی ب وی سیستمی ڤە نامینیت و دێ هەوڵدەن ب هەمی شیانێن خۆ تێكدەن لدویڤ پرەنسیپێ (مادەم بۆ من نینە، هەما بلا تێك بچیت و بۆ كەسێ دی ژی نەبیت).
• هرچێ گۆت: پا چارە چیە؟ ئەم چ بكەین؟
– من گۆتێ: باوەركە ژبلی دادپەروەری و عەدالەتا جڤاكی هیچ تشتەكێ دی ناهێتەكرن، پێدڤیە هەر حوكمەتەك بهێتە سەر حوكمی، د دەستپێكێ دا نەهێلیت خەلكێ مەغدۆر و ستەملێكری بمینیت. چونە بیت ب ئاخڤتنەكا خۆش و دلدانەكا شارستانی و راستگۆ.
– پێدڤیە كێمترین جۆرێ ژیانێ بۆ هەمی تاكان بڕەخسینیت، هەركەسەك ب كەڕامەت بشێت بژیت بێی كو ناچارببیت كەڕامەتا خۆ دگەل مایێ ژیانێ ئالۆگۆڕ بكەت، ئانكو پیدڤی بیت كەڕامەتا خۆ ژدەستبدەت دا بشێت بژیت.
شۆڕشێ سەرگرت و كوڕێن شۆڕشێ مانە مەغدۆر – هندەك ژێ نەبن – كو باڵندەی دادایە سەرسەری.
• هەرچێ گۆت: چاوا چ بۆ نەهاتیەكرن؟ ما ئەڤە كۆڕێن شۆڕەشێ نینن هەمی مەسئولیەت بدەستڤەگرتین و هەمی شۆل پـێ چێدبن؟ هەمیان مافێ خۆ یێ وەرگرتی، ئەون نهۆ وەڵاتی بڕێڤەدبەن.
– من گۆتێ: ئەو پیڤەر نەمایە. كوڕێت شۆڕەشێ ژی هەمی د خۆشڤین نینن و هەمیان مافێ خۆ وەرنەگرتیە، تەنێ چینەكا تایبەت نەبیت ژ وان كو هندەك پەسەنێن تایبەت یێن تێدا و كەس نزانیت چنە.
