ئاریشە و ڕێكێن پێشئێخستنا قووناغا زارۆكینیا زوو ل هەرێما كوردستانێ
د. دلـدار فـەرزندە زێباری *
قۆناغا زارۆكینیا زوو گرنگیەكا زێدەتر ل سەر ئاستێ جیهانێ وەردگریت، ژبەركو ئەو بنەمایێ سەرەكی یێ ئاڤاكرنا مرۆڤەكێ باش و وەلاتیەكێ هشیارە. هەرێما كوردستانێ ژی، هەروەكی گەلەك جڤاكێن دی، د ڤی چارچووڤەی دا ڕوو ب ڕوویێ ئاریشەیێن ئاشكەرا دبیت، ئەڤ چەندە مە پالددەت كو ئەڤرۆ ژدل هزرێ د چاكسازیا سیستەمێ داینگەهـ و زارۆكستانان دا بكەین ب ڕێكا بجهئینانا پلانێن ب كریار یێن مەزن.
ڕەوشا داینگەهـ و زارۆكستانان ل هەرێمێ
ل گەل هندێ كو گەلەك دەستپێشخەری ژ لایێ لایەنێن تایبەتمەند ڤە د سالێن بۆری دا هاتینە ڕاگەهاندن، هێشتا پتریا داینگەهـ و زارۆكستانان دیتنەكا پەروەردەیی یا تەمام نینە كو خۆشیێ و ئاڤاكرنا هزر و هەستێن زارۆكی پێكڤە كوم بكەت. چالاكیێن گەلەك ژ ڤان دامەزراوەیان تنێ د كەیف و بوراندنا دەمێ زارۆكان دا دمینن ل دەمێ دەواما دەیبابێن وان، بێی هەبوونا پرۆگرامێن ڕێكخستی یێن كو شیانان بهێز بێخن و بهایێن بنەرەتی و شارەزاییێن جڤاكی بچینن. د هندەك حالەتان دا، لاوازیا پلاندانان و چاڤدێریێ دبیتە ئەگەر كو زارۆك ڕەفتارێن نەرێنی فێر ببن كو دبیت د پاشەرۆژێ دا د گەل وان بژین، و ئەڤ چەندە پێدڤی ب ڕاوەستیانەكا جددی هەیە بۆ دەستپێكرنا چاكسازیێن ڕیشەیی.
وانە و شارەزایی ژ ئەزموونێن نێڤدەولەتی
هندەك وەلاتێن پێشكەفتی وەكو فینلەندا، سوێد، كەنەدا و ژاپۆن، نموونەیێن سەركەفتی پێشكێش دكەن كو ژ هەژی ڕامان و بجهئینانێ نە. ئەزموونێن وان سەلماندیە كو هەبوونا پرۆگرامێن گشتگیر یێن كو تەكەزیێ ل سەر پێشئێخستنا شارەزاییێن هزرا ڕەخنەیی و داهێنانێ، و ڕێكخستنا هەستان و بهێزكرنا كارێ ب كۆم، د گەل چاندنا ڕەفتارێن ساخلەم و بهایان، باشترین ڕێكە بۆ ئاڤاكرنا كەسایەتیا زارۆكی. هەروەسا ئەڤ وەلاتە گرنگیەكا زۆر ددەنە ڕاهێنان و ئامادەكرنا ستافێن پەروەردەیی، و دابینكرنا ژینگەهێن فێركرنێ یێن ئارام و دەولەمەند ب ئامرازێن تەكنۆلۆژی و كەرەستەیێن فێركرنێ یێن كارلێككەر.
تەوەرێن سەرەكی د دیدا چاكسازییا پێشنیاركری دا
ل دویڤ ڤان داتایێن زانستی و ئەزموونێن پێشەنگ، دشێت چەندین گاڤێن ب كریار بۆ پێشئێخستنا سیستەمێ زارۆكییا زوی ل كوردستانێ بهێنە پێشنیاركرن:
– پێشئێخستنا ستانداردێن پەروەردەیی یێن ئێكگرتی كو لایەنێن هزری، جڤاكی و سۆزداری یێن زارۆكی ڤەبگرن.
– ڕێكخستنا پرۆگرامێن بەردەوام یێن شیان بلندكرنێ بۆ ستافێ پەروەردەیی، كو ڕەچاڤی نووترین پرۆگرامێن فێركرنێ بكەن و دگەل پێدڤیێن هەمی زارۆكان بگونجن، ب وان ڤە ژی یێن خودان پێدڤیێن تایبەت.
– ئاڤاكرنا پرێن هەڤكاریێ دگەل خێزانێ و چالاكرنا پرۆگرامێن بەردەوام یێن گەهاندن و ڕاهێنانێ بۆ پشتەڤانیكرنا دویڤچوونا دەیبابان بۆ ڕەوتا پێشكەفتنا زارۆكێن وان.
– بكارئینانا شێوازێن نوو یێن فێركرنێ كو پشتێ ب فێربوونا ب یاریێ و گەشەپێدانا هزرا داهێنەرانە و سۆزداری و گیانێ تیمێ ڤە ببەستن.
– دابینكرنا ژینگەهێن فێركرنێ و خوەشیێ یێن ئێمن د ناڤ دامەزراوان دا، كو پێدڤیێن زارۆكان د ژیێن جودا دا بجهـ بینن.
– چەسپاندنا ڕەوشتێن ساخلەمی و پاقژییا كەسۆكی ب ڕێكا پرۆگرامێن تایبەتمەند، ب هەڤپشكی دگەل شارەزایێن پسپۆر د بیاڤێ ساخلەمیێ دا.
بجهئینانا ڤێ پلانا چاكسازیێ، یا كو پشتبەستنێ ل سەر بەلگەیێن زانستی و شارەزاییێن نێڤدەولەتی دكەت، دێ شێت ئاسۆیێن نوو ل هەمبەر نەوەیێن بهێت یێن هیڤی لێكری ڤەكەت، ئەوێن دێ ئالایێ گەشەپێدانێ بۆ پاشەرۆژێ هەلگرن، و خودان بهایێن نشتیمانی و مرۆڤایەتی بن و خودان كەسایەتیەكا بهێز و شیای بن بۆ پشكداربوون د پێشڤەبرنا كوردستانێ دا.
* راگرێ كولیژا تەكنیكی-ئاكرێ/ زانكویا ئاكرێ بو زانستێن كرداری
