ئـەنـفالا بـەهدینـان
ئـازاد عـزەددین سـەعـدۆ
ئەنفال هەوەكا هەرە مەزن یا لەشكری بوو رژێما ئیراقێ ب هۆڤانەیی دژی خەلكێ هەرێما كوردستانێ ل سالا 1988 ئەنجامدایی، ئەڤێ هەوێ ب هەشت قۆاغێن لەشكری دەستپێكر، هەمی جۆرێن چەكان هێزێن ئیراقێ بكارئینان، نەخاسمە چەكێ كێمیایی و قەدەغەكری، د وان هەر هەشت قۆاغان دا پتر ژ ( 182) هزار كەسێن سفیل و بێگونەه هاتنە شەهیدكرن.
ئەنفالا بەهدینان ژ 25/ 8 ــ 6/ 9/ 1988 بەردەوام بوو، ئەنفالا بەهدینان ژ هەر حەفت قۆاغێن دی یێن ئەنفالێ جوداتر بوو؛ ئەوێن ل پارێزگەهێن سلێمانی، كەركووك و هەولێرێ هاتینە ئەنجامدان، ل وان حەفت قۆاغێن ئەنفالێ لەشكرێ ئیراقێ د شەری دا بوو دگەل وەلاتێ ئیرانێ، پشتی شەڕێ وێ ل گەل ئیرانێ ل رێكەفتی 8/ 8/ 1988، ب دووماهی هاتی، هەر چ هێز، چەك و جەبلخانەیا هەیی هەمی ئاراستەی دەڤەرا بەهدینان كرن، ڤێ هێزێ ل 25/ 8/ 1988 دەست ب قۆاغا ئەنفالا بەهدینان كر كو ب (خاتمە الانفال) ناڤكر بوو، ل سنوورێ هەر دوو پارێزگەهێن دهۆك و مووسل، دەڤەرێن (دهۆك، زاخۆ، ئامێدی، شێخان و ئاكرێ) ڤەگرتن، زێدەتر ژ (488) گوندان كەفتنە بەر ڤێ قۆاغێ، د ڤێ قۆاغێ دا چەندین گوند ب چەكێ كێمیایی بومبەباران كرن وەكو گوندێن (تویكا، بلێجان، بابیر، گەرەگۆ، وەرمێل، ئێكمالا، هێسێ، ئاسهێ، دیهێ، بانكا، ئەرزا، برجینی، دەرگەل، زڕهەوا، بەلیت، باوەركا كەڤری، گوهەرز، بێمنانش، رەڤەل (سینیا)، سپیندار و شێرانە) ل پارێزگەها دهۆكێ و گوندێن (كانیكا باسكا و ئاڤۆك) ل پارێزگەها مووسل، ل دەمێ بومبەباران كرنا چەكێ كێمیایی ل گوندێ تویكا ل دەڤەرا زاخو (14) پێشمەرگە شەهید بوون، ژبلی چەكێ كێمیایی ل هندەك دەڤەران وەكو گوندێ (كورێمێ و مێرگەتیێ) «كۆمكوژی» ل دژی خەلكێ سڤیل و پێشمەرگەی هاتنە ئەنجامدان؛ هەروەسا نێزیكی (30) هزار كەسان كەفتنە دەستێن هێزێن رژێمێ، هەمی ڤەگوهاستن بۆ كەلها نزاركی ل دهۆكێ، و دەمێ گەهاندینە ڤێ كەلهێ، هەر چ شێوازێ ئەشكەنجێ یێ هەیی؛ ئەو گرتی پێ ئەشكەنجەدان، و پاشی زەلام ژ زارۆك و خێزانێن وان جوداكرن، ئەو زەلامێن جودا كرین و برین، ژ هینگێ تاكو نوكە بێسەروشوینن، و زاروك و خێزانێن وان ژ كەلها دهۆكێ ڤەگوهاستن بۆ كەلها سەلامیێ ل مووسل و پاشی بۆ دەڤەرێن بەحركێ و چێژنێكان ل پارێزگەها هەولێرێ ڤەگوهاستن، ب راستی خەلكێ هەولێرێ هەر چ یا ژ دەستێ وان هاتی بۆ خەلكێ دەڤەرا بەهدینان كر و هەمی پێدڤیێن وان بۆ دابینكرن.
ل لایێ دیتر زێدەتر ژ (100) هزار كەسان ئاوارەی وەلاتێن توركیا و ئیرانێ بوون، ل دەسپێكێ هێزێن توركیا رێك نەدا و نە هێلا چ كەسەك ل سنوورێ وان دەرباز ببیت، پشتی چەندین رۆژان ئەو خەلكە هێلاینە سەر سنووری، هەر هندەك بۆ دەڤەرەكێ ڤەگوهاستن، هندەك بۆ دیاربەكر، هندەك بۆ مێردینێ و هندەك ژی بۆ مۆشێ، ل توركیا، د ڤان رویدانان دا هەر چ نەخۆشی، دەردەسەری و كارەساتێن هەین ب سەرێ مللەتێ مە هاتن.
پشتی رزگارییا ئیراقێ ل سالا 2003، د دیباجەیا دەستوورێ وێ دا یێ سالا 2005، ئاماژە ب (كۆمكۆژییا ئەنفالێ) هاتیەدان و ل گۆرەی مادێ (134) ژ ڤی دەستوورێ ئیراقێ دادگەهەك تایبەت هاتیە پێكئینان بۆ دیتنا تاوانێن رژێما دكتاتۆری ئەنجامداین، دادگەه ب ناڤێ (دادگەها بالا یا تاوانان ل ئیراقێ) ب یاسا ژمارە (10) یا سالا 2005 هاتە پێكئینان، (دادگەها تاوانا یا دو) ب هەمان قانوون د بڕیارا خۆ دا یا ژمارە (1/ ج پانیە/ 2006) ل 24/ 6/ 2007، ئەوا ل دور كەیسا ئەنفالێ «ئەنفال ب تاوانەكا نێفدەولەتی دا نیاسین»، و تاوانبارێن وێ ب تاوانێن «كوم كوژیێ (جینوساید)، دژی مروڤایەتیێ و تاوانێن جەنگێ«، سزا دان.
ل بیرەوەرییا ئەنفالێ وەك پێشنیار بۆ جهێن پەیوەندیدار كار ل سەر ڤان خالان بهێتەكرن:
1 ــ حوكمەتا ئیراقێ قەرەبۆیا هەمی ئەنفالبووییان بكەت ب (مادی و معنوی)، ل گۆرەی مادێ (132/ ئێكەم) ژ دەستوورێ ئیراقێ یێ سالا 2005ێ.
2 ــ حوكمەتا ئیراقێ داخوازا لێبۆرینێ ژ گەل و حوكمەتا هەرێما كوردستانێ بكەت.
3 ــ ئەنفال وەكو تاوانا جینۆسایدكرنا گەلێ كوردستانێ ل سەر ئاستێ نێڤدەولەتی بهێتە ناساندن.
4 ــ مادەیێ (7) بڕگەیێن (6، 7، 8) ژ قانوون ماف و ئمتیازاتێن كەسوكارێن شەهیدان و ئەنفالكرییان یێن گرێدایی ب مافێن وانڤە بهێنە جێبەجێكرن.
5 ــ كار ل سەر دیتنا هەمی جهێن كۆمكوژی لێ هاتینە ئەنجامدان بهێتەكرن و رۆفاتێن وان شەهیدان بهێنە ڤەگوهاستن بۆ دەڤەرێن وان ل كوردستانێ.
6 ــ مونۆمێنتەك كو دەربرینێ ژ هەمی نەخۆشی و كارەساتێن ئەنفالبووێن بەهدینان بكەت، ل دهۆكێ بهێتە چێكرن.
7 ــ ڤەكۆلین، نامەیێن ماستەرێ و تێزێن دكتۆرایێ ل سەر ئەنفالان بهێنە نڤێسین و بهێنە چاپكرن و بەلاڤكرن.
8 ــ كار ل سەر دێكیۆمێنتكرنا هەمی نەخۆشی، رویدان و كارەساتێن ئەنفالبووییان دیتین بهێتەكرن و هەمی بهێنە تۆماركرن.
