وێنەیێ زه‌لامی د چەند هەلبەستێن كوردی دا
جیریه غازی
وێنەیێ زه‌لامی د ئەدەبیاتێن كوردی دا، جهه‌كێ گرنگ و به‌رچاڤ دبینت، ب تایبه‌ت د هۆزان و ڕۆمانان دا، ئه‌م دبینن كو د پتریا وان وێنەیاندا زه‌لام ب رۆلێن جودا جودا تێدا خویا دبن. نڤیسه‌ر ژبۆ داڕیتنا بابه‌ت و ناڤه‌ڕۆكا بابه‌تێ خۆ، پتریا جاران ب ڕێكا وێنه‌یه‌كێ زه‌لامی ڤه‌دهوینت و تێدا وێنەیێن جۆراوجۆر یێ زه‌لامی دكه‌ڤنه به‌رچاڤێن خوینده‌ڤانی، وه‌كی وێنەیێ زه‌لامێ(كاركه‌ر، دلۆڤان، ڕه‌شبین، شۆڕه‌شگێر، گه‌شبین، تۆره، دیندار، بێ خه‌م، توندوتیژ، خه‌مگین، خاین….هتد). ژبۆ دیاركرنا وێنەیێ زه‌لامی د ئەدەبیاتێن كوردی دا، مه چەند هۆزانێن ل (ڕۆژناما ئه‌ڤرۆ) هاتین بكارئینان كرینە نموونە، كو ب ئه‌ڤی شێوه‌یێ ل خوارێ وێنەیێ زه‌لامی تێدا دئێنه دیتن:
١- وێنەیێ زه‌لامێ دلۆڤان:
زه‌لامێ دلۆڤان ئه‌وه یێ هه‌ست و ڕه‌فتارێن باش هه‌ین ودورره ژ كاروكریارێن نه‌باش، خودان دله‌كێ هه‌ستیاره و دژی زولم و زۆرداریێ ڕادوه‌ستیت. ئه‌م دكارن بێژن ئه‌ڤ ئالییە د چته د بوارێ ده‌روونی یێ زه‌لامی دا، پتریا جاران نڤیسه‌ر ڕادبت ب كێشانا وێنەیێ زه‌لامێ دلۆڤان ل ده‌مێ ئه‌و زه‌لام ل هه‌مبه‌ر یارا خۆ و ئه‌ڤینا خۆ بۆ یارا خۆ ده‌ته دیاركرن، یان ژی ل هه‌مبه‌ر وه‌لاتێ خۆ، یان ئه‌ندامێن خێزانا خۆ یان هه‌ڤاله‌كی دا …هتد. بۆ نموونه د هۆزانا (ڤیانا وه‌لاتی)دا، نڤیسه‌ری وێنێ زه‌لامێ دلۆڤان بۆ ئاڤاكرنا وێنەیەكێ شیعری كێشایه، ده‌مێ باسێ دلۆڤانییا زه‌لامێن وه‌لاتێ خۆ دكه‌ت ل هه‌مبه‌ر زه‌لامێن وه‌لاتێن دیتردا:
((هندی كو من
مه‌رده‌مێر و جوامێر دیتین
باوه‌رناكم..
ژ زه‌لامێن وه‌لاتێ ته
د دلۆڤان و دل نازك و باشترێ بن)).
(ڕه‌مه‌زان ئیسماعیل گه‌ره‌گوهی، ژ: 3821).
٢- وێنەیێ زه‌لامێ بێ خه‌م:
زه‌لامێ بێ خه‌م، ئه‌و زه‌لامه یێ كو ل به‌رامبه‌ر كار و كریاران یێ بێ خه‌م بیت و ئاخڤتنێنن كه‌سانێن ل ده‌وروبه‌رێن خۆ ب گرنگ دانانت، ئه‌ڤ ئالییە ژی دكه‌ڤیته د بوارێ ده‌روونی یێ زه‌لامی دا، دبیت ئه‌ڤ بێ خه‌مییا زه‌لامی ل به‌رامبه‌ر تشته‌كی دا یا بێ ئه‌گه‌ر نه‌بت، دبیت ژبه‌ر نه‌ڤیانا وی بت بۆ وی كه‌سه‌كی یان وی تشتی ئه‌وێ ل به‌رامبه‌ر وی . د هۆزانا (مه‌هبیرانێن هه‌لبه‌سته‌كێ)دا، هۆزانڤان ئه‌ڤی وێنەیێ زه‌لامی دكێشت و تێدا بێ خه‌مییا زه‌لامی ل هه‌مبه‌ر حه‌ز و ئاره‌زوێن كچێ دا ده‌ته دیاركرن، ده‌مێ كچ د ده‌مه‌كی دا داخوازا وی دكه‌ت، لێ ئه‌و ئه‌ڤی تشتی ڕه‌ت دكه‌ت، كو پشتی ده‌مه‌كێ ئه‌ڤ حه‌ز و ئاره‌زو ل نك كچێ نه‌مینت، ئه‌و زه‌لام ل خۆ دزڤڕت و داخوازا ب جهئینانا هیڤیێن وێ دكه‌ت، هه‌روه‌ك د هۆزانێ دا ئه‌ڤ وێنه‌یه دیاره:
((ئه‌ی زه‌لامێ سه‌رسام
هینگێ هیلاكا برسێ ف ته
دكه‌ڤیت
ده‌ما كه‌لینا من سار دبیت
هینگێ ته بیر ل هاتنێ دهێت
ده‌ما حه‌زا من د به‌نده‌مانێ دا
ڕادوه‌ستیت
ل وی چاخی دبیه میر
ده‌ما ژه‌هرا سێربه‌ندییێ
دگه‌هێن مندا دزێت)).
(ڤیان محه‌مه‌د، ژ: 3820).
٣- وێنێ زه‌لامێ دیندار:
زه‌لامێ دیندار، ئه‌و زه‌لامه یێ پێگیر ب ستوونێن دینی، سیفات و ڕه‌فتارێن كه‌سانێن دیندار لجه‌م وی هه‌نه، وه‌كی هه‌بوونا ئیلهاما خودایی لنك وی كه‌سی، یان پشكداریا وی د ئالییەكێ ئاینی دا، بۆ نموونه وه‌كی پێغه‌مبه‌ران، كو كه‌سانێن دیندارن و ئیلهاما خودایی لنك هه‌یه. د هۆزانا (ده‌ما وه دبینم فه‌رخ و ستی)، هۆزانڤانی وێنەیێ چه‌ند زه‌لامێن ئایینی كێشایه و ب ڕێكا كێشانا ئه‌ڤان وێنه‌یان، په‌یاما خۆ گه‌هاندیه خوینده‌ڤانی، ده‌مێ باسێ پێغه‌مبه‌ر (مووسا، عیسا)دكه‌ت، كو ب دیتنا وی ئه‌ڤ هه‌ردو پێغه‌مبه‌ر نه‌شێن ئه‌وێ ئازارا ل نك هه‌یی ب داوی بینت.
((پێل پێل دارێتن دل و سیان
یه‌ك نه‌ما نه‌كه‌ت ئاخ و ئاهان
نه‌دارێ مووسا، نه ده‌ستێ عیسا
نه پیرێ زانا و نه شیره‌ت دیسا)).
(سه‌دیق حه‌جی وه‌لی، ژ: 3817).
هه‌روه‌سا د هۆزانا (خه‌نایا بویكه‌كا ئه‌نفالبووی)دا، وێنێ زه‌لامێ دیندار دكه‌ڤته پێش چاڤێن مه، ده‌مێ هۆزانڤان باسێ پێغه‌مبه‌ر (نوح) دكه‌ت، هۆزانڤان باسێ ئه‌وێ خه‌زه‌بێ دكه‌ت، (ئه‌وێ ئه‌نفالێ)، ئه‌وا ب سه‌ر كوردان دا هاتی، دبێژت ئه‌ڤ خه‌زه‌ب مینا وێ خه‌زه‌بێ یه(وێ تۆفانێ)، ئه‌وا ل سه‌رده‌مێ نوح پێغه‌مبه‌ر ڕابووی، هه‌روه‌ك دبێژت:
((با و باكوزیركا ل هنداڤی واری
ته‌ڤ خه‌زه‌ب چوون
مینا تۆفانا نۆح پێغه‌مبه‌ری
شوینا بارانێ
سیانید و غه‌رده‌ل ژێ دباری)).
(حسێنێ ده‌حلێنه‌وی، ژ: 3818).
د هۆزانه‌كا دیدا ب ناڤێ (ئه‌نفال)، هۆزانڤان وێنێ زه‌لامێ دیندار ده‌ته دیاركن، ده‌مێ ئه‌و زه‌لام دوعا سونه‌تا دكه‌ت، ئانكو زه‌لامه‌كێ پێگیره ب ئاینێ خۆ، ده‌مێ دبێژت:
((نه‌دزانی ئه‌ڤه هه‌شتێ ساله
كالو دوعا سوونه‌تا دكه‌ت)).
(سالح حه‌كیم، ژ: 3814).
٤- وێنێ زه‌لامێ كاركه‌ر:
زه‌لامێ كاركه، ئه‌و زه‌لامه یێ ڕادبت ب ئه‌نجامدانا كاروكریاران به‌رامبه‌ر داهاته‌كی، داكو ژیانا خۆ و خێزانا خۆ ب داهاتێ ئه‌وی كاری ب خودان بكه‌ت. ئەڤە گرێدایە ب ئالیێ جڤاکی ڤە، کا ئایا ئەو زەلام دناڤ جڤاکی دا خودان چ کارە و پلەیا کارێ وی د چی ئاست دایە. د هۆزانا (خه‌نایا بویكه‌كا ئه‌نفالبووی)دا، هۆزانڤان باسێ ژیانا گوندان و سه‌رده‌مێ ئه‌نفالێن كوردان دكه‌ت، كو ل وی ده‌می هه‌ر كه‌سه‌ك مژولی كاروبارێن خۆبوون، هۆزانڤان باسێ وێنەیێ زه‌لامێ كاركه‌ر (شڤان)ی دكه‌ت، ده‌مێ ئه‌وی په‌زێ خۆ ل گوندی دچه‌راند، هه‌روه‌ك دبێژت:
((ده‌ما دوكێل
ژ پشتا چییا بلند بووی
ئه‌وێ سپێدێ…
وی شڤانێ مه‌رومالات ل زوما دچه‌راند
وان زاڕۆكێن ل كۆلانا حه‌نه‌ك دكرن)).
(حسێنێ ده‌حلێنه‌وی، ژ: 3818).
هه‌ر سه‌باره‌ت زه‌لامێ كاركه‌ر، د هۆزانا (ئه‌نفال)دا، هۆزانڤان وێنەیێ زه‌لامێ كاركه‌ر ده‌ته دیاركرن ئه‌وژی زه‌لامێ (ره‌زڤان)ـه، ده‌مێ كو ڕادبت ب نژینا كه‌له‌كا، كو د ئه‌ڤان ڕێزێن هۆزانێ دا دیاره:
((ره‌زڤان كه‌له‌كا دنژنیت…
مێشكێ ره‌شۆ و ره‌شكێن وی
هۆ ڤێ ببو كادین نه كادینا
بزن و به‌رخ لێ دچه‌رن.)).
(سالح حه‌كیم، ژ: 3814).
د هۆزانا (ده‌ست قوتان)دا، هۆزانڤان ڕادبت ب كێشانا چه‌ندین وێنەیێن زه‌لامێن كاركه‌ر یێن جودا، وه‌كی كێشانا وێنەیێ زه‌لامێ (جۆتیار، شڤان، ده‌نگبێژ(سترانبێژ)، نڤیسه‌ر)، ئه‌ڤان وێنه‌یان هه‌مووان پێكڤه د گرێدده‌ت، ئه‌و وه‌سا ده‌ته دیاركرن كو پێدڤییه ئه‌ڤ كه‌سانێن خودان كار، ل ده‌مێ كاروبارێن خۆ ئه‌نجام دده‌ت، كه‌د و زه‌حمه‌تا ئه‌وان ل پێشچاڤ بهێنه نرخاندن:
((گه‌ل جۆتیاره‌كی زه‌ڤی چاند
گه‌نم دوری و شخره شداند
بره ئاشی هه‌ڤڕا هێراند…
شڤانا په‌زێ خوه چه‌راند…
ده‌نگبێژی ژی دیوان شاراند…
نڤێسه‌ره‌كی خوه وه‌ستاند
یان ژی شعره‌ك جوان ڤه‌هاند)).
(خورشید ئه‌حمه‌د، ژ: 3747).
٥- وێنەیێ زه‌لامێ شۆڕه‌شگێر:
زه‌لامێ شۆڕه‌شگێر، ئه‌و زه‌لامه یێ كو جانێ خۆ دكه‌ته قوربانی ئاخ و وه‌لاتێ خۆ، ڕادبت ب خزمه‌تا پاراستنا وه‌لاتێ خۆ ل هه‌مبه‌ر دوژمنی، زه‌لامه‌كێ چاڤ نه‌ترسه و خودان هێزو باوه‌ره. پتریا جاران هۆزانڤان وێنەیێ زه‌لامێ شۆره‌شگێر دادڕێژت، ده‌مێ باسێ دیرۆكا كوردان دكه‌ت، كا چاوان ئه‌ڤان كه‌سان ئاخ و نه‌ته‌وه‌یێ خۆ پاراستییه و ل هه‌مبه‌ر دوژمنی كه‌ڤتینه د شۆڕه‌شێ دا. د هۆزانا (من ئه‌ڤینی نیاسی)دا، هۆزانڤان وێنێ زه‌لامێ شۆره‌شگێر دكێشت و باسێ ئه‌وان له‌شكه‌ران (پێشمه‌رگان) دكه‌ت، ئه‌وێن كو ڕابووین ب فێركرنا هنده‌ك كه‌سانێن دیتر كا چاوان ده‌مێ ئه‌و د سه‌نگه‌ری دا بشێن وه‌لاتێ خۆ بپارێزن، ده‌مێ ئه‌وان فێری زانستێ سه‌ربازی، به‌ڕه‌ڤانی و هێرشێ دكه‌ت:
((هۆ له‌شكه‌ری… هۆ له‌شكه‌ری
ئه‌م ژ ته فێربوون
زانستێن سه‌ربازی
كا چه‌وا به‌ره‌ڤانیێ و هێرشێ
ببن سنگه‌ری…)).
(سه‌لاح سندی، ژ: 3784).
ل دویڤ ئه‌نجامدانا ئه‌ڤێ ڤه‌كۆلینێ، بۆ مه دیاردبت، كو ئه‌و وێنەیێ ژ هه‌مووان پتر د هۆزانێن ڕۆژناما (ئه‌ڤرۆ)دا دئێته دیتن، وێنێ زه‌لامێ (دیندار) و (كاركه‌ر)ـن.
