واتا د دیالۆگا كاریكاتێرێ كوردی دا
كاریكاتیر وه‌كو هونه‌ر، هه‌كه گوتار و ڤه‌كۆلین ل دور هاتبنه نڤیسین، به‌لێ وه‌كو ڤه‌كۆلینێن ئه‌كادیمی ب دیتنا من نه‌هاتینه نڤیسین نه‌خاسمه ب زمانێ كوردی، دبیت ب زمانێن دیتر هاتبنه نڤیسین وه‌كو زمانێ عه‌ره‌بی هه‌ر بۆ نموونه كو ژ ئالیێ كچه‌كا تونسی ڤه (شریفه بنزاید) ڤه‌كۆلینه‌ك یا ئه‌تروحا دكتورایێ ل دور كاریكاتێرێن به‌لاڤبوویی د رۆژناما (الزمان) دا یێن هونه‌رمه‌ندێ ئیراقی (علی الدلیمی) هاتییه نڤیسین و به‌لاڤكرن. لێ ب زمانێ كوردی ببه‌ر چاڤیێن مه نه‌كه‌ڤتینه.
(واتا د دیالۆگا كاریكاتێرێ كوردیدا) ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه د بنیاتدا ڤه‌كۆلینه‌كا سیمانتیكی (دلالی) و پراگماتیكی (تداولی)یه ژ لایێ مامۆستایێ زانكۆیا دهۆكێ (هه‌ژار كه‌مال یووسف)ڤه وه‌كو نامه‌یه‌كا ماسته‌رێ هاتییه نڤیسین و ل دووماهییا سالا 2014 ل زانكۆیا ماردین ئارتوكلۆ، ئه‌نستیتۆیا زمانێن زیندی، به‌شێ زمان و چاندا كوردی، دان وستاندن ل سه‌ر هاتییه كرن باوه‌رنامه پێ ب ده‌ستڤه‌ئینایه. ب دیتنا من جارا ئێكێ یه بابه‌ته‌كێ ئه‌كادیمی ل دۆر كاریكاتێری بهێته نڤیسین نه‌خاسمه ب زمانێ كوردی و ب تایبه‌ت ژی دیالێكتا كرمانجی، كو لایێ (واتا)یێ ژێ گرتییه و كاریكاتێر ب خۆ ژی گرنگییا وی هه‌ر د واتایێ دایه.
ڤه‌كۆلین ژبلی پێشه‌كی و سۆپاسی و دیاری و پێرستێ و كورتیا وێ ب زمانێن عه‌ره‌بی و ئنگلیزی، ژ سێ به‌شان و ل دووماهیێ ئه‌نجامان پێك دهێت كو هه‌می د ناڤ (106) به‌رپه‌رێن (A4)هاتییه هه‌مبێزكرن. به‌شێ ئێكێ یا ته‌رخانكرییه بۆ كاریكاتیر و دیالۆگێ، تێدا چه‌مك (كاریكاتیر و دیالۆگ، چه‌مكێ كاریكاتێری، مێژوو، ژێده‌رێ په‌یڤا كاریكاتێر، پێناسه، تایبه‌تمه‌ندیێن كاریكاتێری)، ئه‌رك و جۆر و پێناسه و زمانێ كاریكاتیری داینه شرۆڤه‌كرن، د به‌شێ دووێدا واتا و دیالۆگا كاریكاتیری ژ لایێ بنه‌ما و تایبه‌تمه‌ندی یێن واتایا دیالۆگێ شرۆڤه‌كرینه (و هه‌ر بابه‌ته‌ك ل سه‌ر چه‌ند پشكان هاتییه لێكڤه‌كرن (ئاستێن واتایی، بنه‌مایێن واتا دیالۆگا كاریكاتێری، ئاخفتنكه‌ر، گوهدار، بابه‌ت، ده‌وروبه‌ر، ئارمانجێن واتا دیالۆگا كاریكاتێری)، د به‌شێ سییێدا ژی ل نك سیمانتیك و پراگماتیكێ راوه‌ستیایه و ب به‌رفره‌هی ئه‌ڤ زاراڤه داینه شرۆڤه‌كرن و ل په‌ی چه‌ند بابه‌تێن بچویكتر لێكڤه‌كرییه.
ژ ناڤ و نیشانی ئاشكرایه كو ڤه‌كۆله‌ری د چارچووڤێ (واتا) یێدا به‌حسێ دیارده‌یا دیالۆگێ د كاریكاتێرێ كوردیدا دكه‌ت، وه‌كو رێبازا ڤه‌كۆلینێ رێبازه‌كا وه‌سفی یه گرنگیێ دده‌ته شرۆڤه‌كرنا بابه‌تێ مه‌ره‌م پێ هه‌ی ژ لایێ ناڤه‌رۆكێڤه، كه‌ره‌ستێ ڤه‌كۆلینێ هه‌ر وه‌ك ژ ناڤێ وێ دیار، كۆمه‌كا وان كاریكاتێرێن د رۆژنامه و كۆڤار و پێشانگه‌هان دا به‌لاڤبووین مفا ژێ وه‌رگرتییه و ڤه‌كۆلین ل سه‌ر ئه‌نجامدایه.
هه‌كه ل ناڤه‌رۆكا ڤه‌كۆلینێ بنێرین، دێ گرنگییا وێ به‌رچاڤ بیت كو ئه‌م نابینین هه‌تا نهۆ چ ڤه‌كۆلین ل بن ئه‌ڤ و نیشانی یان بابه‌تی ب زمانێ كوردی هاتبنه نڤیسین، ژ لایه‌ك دیترڤه هه‌ر وه‌ك ڤه‌كۆله‌ری د پێشه‌كییێ دا دبێژیت:” گرنگییا ئه‌ڤێ ڤه‌كۆلینێ د ئه‌وێ چه‌ندێدایه كو كاریكاتێر بخۆ بابه‌ته‌كێ گرنگ و گه‌رمه د بوارێ راگه‌هاندن و رۆژنامه‌گه‌ریێدا”.
ئاشكرایه هه‌ر ڤه‌كۆلینه‌كا بهێته ئه‌نجامدان، دڤێت ل په‌ی به‌رسڤا چه‌ند پرسیاران بگه‌ریێت، ئه‌وژی ل سه‌ر شیان و زیره‌كییا ڤه‌كۆله‌ری دمینیت كا چه‌ند شیان و ده‌م هه‌نه بگه‌هته ئه‌نجامێن وی دڤێن، ئانكو د ڤێ ڤه‌كۆلینێ (نامه)یێ دا، ڤه‌كۆله‌ری هه‌می بزاڤ و شیانێن خۆ ب كارئیناینه ژبۆ وێ چه‌ندێ بشێت بده‌ته ئاشكراكرن كو سیمانتیك و پراگماتیك د میانا واتایێدا چ دگه‌هینن و چه‌ند ئه‌و هونه‌رمه‌ند یێن به‌حسێ كاریكاتێرێن وان هاتییه كرن تێدا دسه‌ركه‌فتی بووینه.
هه‌ر وه‌ك مه ئاماژه دایێ كو دڤێت به‌رسڤا چه‌ند پرسیاران بهێته‌دان، ئه‌و پرسیار ژی، ئه‌ڤێن ل خوارێ نه:
– ئایا بابه‌تێن سیمانتیكی (دلالی) ئه‌وێن د واتا دیالۆگا كاریكاتیرێ كوردی دا هه‌ی چنه؟
– ئایا كیژ بابه‌ت و بوارێن پراگماتیكێ د واتا یا دیالۆگا كاریكاتێرێ كوردی دا هه‌نه؟
– ئایا واتا د دیالۆگا كاریكاتێرێ كوردی دا زێده‌تر په‌یره‌وا سیمانتیكێ یان پراگماتیكێ دكه‌ت؟
ژ ڤه‌كۆلینه‌كا چڕ و پڕ، – مه نه‌ڤێت بچینه د ناڤه‌رۆكا بابه‌تێ وێدا – ڤه‌كۆله‌ر شیایه ب به‌رفره‌هی ل سه‌ر مژارا ڤان بابه‌تان ڤه‌كۆلیت و پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر (70) حه‌فتێ ژێده‌ران ب زمانێن كوردی (26)، ب زمانێ عه‌ره‌بی (25)، ب زمانێ فارسی (3)، و ب زمانێ ئنگلیزی (7)، زێده‌باری ئه‌نترنێت (3) و پێشانگه‌ه (6) هۆل ژ سالا 1995- 2007 ێ بكه‌ت.
ل دور مێژوویا هونه‌رێ كاریكاتێری، ڤه‌كۆله‌ر دبێژیت كو هونه‌ره‌كێ ئه‌ده‌بی یێ كه‌ڤنه، مێژوویا وی بۆ هزاران سالان ڤه‌دگه‌ریت. مێژوویا به‌لاڤكرنێ ژی ڤه‌دگه‌رینته‌ڤه بۆ سه‌رده‌مێ شارستانییا مسری یا كه‌ڤن بۆ به‌ری سێ هزار سالان ڤه‌دگه‌ریت. ئانكو مسری یه‌كه‌م كه‌س بوون ئه‌ڤ هنه‌ره بۆ پێكه‌نینێ بكارهینایی ب مه‌ره‌ما ئامۆژگاریكرنێ و پێكه‌نینێ. پاشی دده‌ته دیاركرن كو ئه‌ڤ هونه‌ره ل نك یۆنانی و رۆمانیان ژی یێ به‌رنیاس بوو.
ڤه‌كۆله‌ری ب درێژی به‌حسێ مێژوویا ده‌ستپێكرن و به‌لاڤكرنێ ل جیهانێ كرییه و دبێژیت كو پشتی شوره‌شا فه‌ره‌نسی، ل سالا 1830 كۆڤاره‌ك ب ناڤێ (كاریكاتێر) یا حه‌فتیانه دهاته به‌لاڤكرن.
ل دور مێژوویا ده‌ستپێكرن و به‌لاڤكرنا كاریكاتێرێ كوردی ژی، ڤه‌كۆله‌ری تبابه‌كێ ل سه‌ر ئاخڤتییه، به‌لێ ژ ئه‌گه‌رێ نه‌بوونا چ ژێده‌رێن باوه‌رپێكری كو مێژوویه‌كا دروست بۆ هاتبیته ده‌ستنیشانكرن، نه‌بوویه. له‌ورا تنێ ئاماژه دایه هندێ كو ل چارێكا چه‌رخێ بیستێ د ناڤ رۆژنامه‌گه‌ریا كوردی دا ب شێوه‌یه‌كێ سه‌ربه‌خۆ سه‌رهلدایه. هه‌ر چه‌نده هنده‌ك ئاماژه هه‌نه كو ئێكێ وه‌كی (د. فه‌رهاد پیرباڵ) دبێژیت ل سالا 1929 ل سه‌ر ده‌ستێ هونه‌رمه‌ند (شه‌وقی محه‌مه‌د) بابێ هونه‌رمه‌ندێ ناڤدار (ئازاد شه‌وقی) كاریكاتێر هاتینه چێكرن و به‌لاڤكرن، به‌لێ ئه‌م ژی پرسیار دكه‌ین: كه‌نگی و ل چ رۆژنامه یان كۆڤار دا به‌لاڤبووینه؟
د درێژییا ڤه‌كۆلینێ دا، ژبه‌ر كو ئه‌ڤ هه‌ر دوو زاراڤه (سیمانتیك) و پراگماتیك) دبیت بۆ خوانده‌ڤانان دنوی بن، ڤه‌كۆله‌ری بۆ هه‌ر ئێكێ د ڤه‌كۆلینا خۆ دا چه‌ند پێناسه ب رێزكرینه، ل دور سیمانتیكێ دبێژیت: “واتایێ دوو ئاست هه‌نه، ئه‌وژی واتاسازی (سیمانتیك) و پراگماتیكن. سیمانتیك ئه‌و زاراڤه ئه‌وێ ڤه‌كۆلینێ ل كێشه‌یا واتایێ دكه‌ت”. پاشی د پێناسه‌یه‌كا دیتر دا كو ژ (فرانك پالمه‌ڕ) هاتییه وه‌رگرتن، دبێژیت: ” ئه‌ڤی ئاستێ زمانی تێگه‌هه‌كێ گشتی هه‌یه و ئه‌ڤ تێگه‌هه گرێدای واتایێیه، هه‌روه‌سا هه‌ر ئاسته‌كێ زمانی (فۆنۆلۆجی، مۆرفۆلۆجی، سینتاكس و پراگماتیك) په‌یوه‌ندی ب واتایێڤه هه‌بیت، واتاسازی ڕۆلێ خۆ دكاركرنا ئه‌وی زانستیدا دبینیت”/ ل28.
ل دور پراگماتیكێ ژی، چه‌ند پێناسه ب رێزكرینه و دبێژیت: ب دیتنا فه‌یله‌سۆفێ ئه‌مریكی (چارلس مۆریسی) سالا 1938ێ د په‌رتوكا خۆ دا (simiobice ) ئه‌ڤ زاراڤه بكارهینایه، ئێكه‌م كه‌سه وه‌كو ئاسته‌كێ زمانی هژمارتی. ل په‌ی بۆچوونا وی زانای، پراگماتیك: ئه‌و زانسته ئه‌وێ ڤه‌كۆلینا په‌یوه‌ندییا هێمایێن زمانی ب كه‌سیڤه ڕادبیت، ل گه‌ل به‌رچاڤ وه‌رگرتنا ده‌م و جه و دیاردێن هه‌مه جۆرێن په‌یوه‌ندی ب ئه‌ڤان هێمایانڤه هه‌ین/ ل 31.
ل دور هه‌ر زاراڤه‌كی، ڤه‌كۆله‌ری چه‌ند پێناسه و نموونه‌یێن زمانی (رێزمانی) هیناینه، پاشی د به‌رده‌وامییا ڤه‌كۆلینێدا، دیالۆگ و واتا و هه‌ڤبه‌ندییا هه‌ر ئێكی ژ وان ب سیمانتیك و پراگماتیكێ ڤه داینه شرۆڤه‌كرن.
ل دووماهیا ڤه‌كۆلینێ وه‌كو ئه‌نجام، چه‌ند خاله‌ك به‌رچاڤكرینه، ب تایبه‌ت ل دور وان پرسێن كو ڤه‌كۆلین ل دور هاتییه نڤیسین، تێدا به‌رسڤا وان پرسان دایه، ئه‌وژی ب ڤی ره‌نگێ ل خوارێ:
ل دور پرسیارا ئێكێ (ئایا بابه‌تێن سیمانتیكی (دلالی) ئه‌وێن د واتا دیالۆگا كاریكاتیرێ كوردی دا هه‌ی چنه؟)، د ئه‌نجامێ ڤه‌كۆلینێ دا، ڤه‌كۆله‌ر گه‌هشتییه وێ باوه‌ریێ كو ئه‌و بابه‌تێن دهێنه بكارهینان ئه‌ڤێن ل خوارێنه:
– مه‌به‌ستێن ئاشكرا.
– ب جه هینانا بنه‌مایێ هاریكاریێ.
– واتا ئاسایی.
– گریمانێن پێشه‌كیێن سیمانتیكی.
– گرنگی نه‌دان ب نیشانكاران.
– كرده‌یێن ئاخڤتنێن راسته‌وخۆ.
هه‌روه‌سا د به‌رسڤا پرسیارا دووێدا (ئایا كیژ بابه‌ت و بوارێن پراگماتیكێ د واتایا دیالۆگا كاریكاتێرێ كوردی دا هه‌نه؟)، ڤه‌كۆله‌ر دده‌ته ئاشكراكرن كو بابه‌ت و بوار ئه‌ڤێن ل خوارێ نه:
– مه‌به‌ستێن ڤه‌شارتی.
– لادانا بنه‌مایێ هاریكاریێ.
– واتا نه‌ئاسایی.
– گریمانێن پێشه‌كییێن پراگماتیكی.
– گرنگی دان ب نیشانكاران.
– كرده‌یێن ئاخڤتنێ یێن نه‌راسته‌وخۆ.
به‌رسڤا هه‌ردوو پرسیارێن بووری، هه‌كه هویر هزرا خۆ تێدا بكه‌ین، ئاشكرا دبیت، كو به‌رسڤێن وان به‌روڤاژی ئێكن، هه‌كه د بوارێ سیمانتیكێ دا بابه‌ت و مه‌به‌ست دئاشكرا بن، د پراگماتیكێ دا دڤه‌شارتینه، دیسان هه‌كه واتا د ئاسایی بن، د یادیتر دا نه دئاسایی نه. بابه‌تێن دیتر ژی ب هه‌مان شێوه به‌روڤاژی ئێكن، وه‌كو: راسته‌وخۆ/ نه‌راسته‌وخۆ، گرنگی نه‌دان/ گرنگی دان.
سه‌باره‌ت پرسیارا سییێ ژی: (ئایا واتا د دیالۆگا كاریكاتێرێ كوردی دا زێده‌تر په‌یره‌وا سیمانتیكێ یان پراگماتیكێ دكه‌ت؟)، ژ ئه‌نجامێ ڤه‌كۆله‌ر گه‌هشتییێ، د به‌رسڤێ دا ب ڤی ره‌نگی دایه خۆیاكرن و دبێژیت: ” زێده‌تر په‌یره‌وا پراگماتیكێ دكه‌ت، چونكی واتا نه‌راسته‌وخۆ پتر تێدا یا زاڵه، چونكی زێده‌تر ئه‌و دیالۆگ، توانج و سڤكاتیكرن و لادان و مه‌به‌ستێن ڤه‌شارتی ل پشت هه‌نه / ل 95″.
د ڤێ ڤه‌كۆلینا واتایی ل دور هونه‌رێ كاریكاتیرێ كوردی دا، كو تێدا (45) كاریكاتێرێن ره‌نگاوره‌نگ یێن چه‌ند كاریكاتێرڤانان هاتینه بكارهینان و شرۆڤه‌كرن، چ د رۆژنامه و كۆڤاران دا دبه‌لاڤ بن، یان ژی د پێشانگه‌هان دا هاتبنه به‌رچاڤكرن.
ب دیتنا مه فه‌ره ژبۆ چاپكرنا ڤان جۆره ڤه‌كۆلینان و مشه‌كرنا وان ل به‌ر ده‌ستێ خوانده‌ڤان و هونه‌رمه‌ندان، كو گرێدایی بابه‌تێ هونه‌رییه، جهه‌ك خۆ ل چاپكرنا وێ بكه‌ته خودان، دا كو ژنهۆ وێڤه پتر گرنگییا كاریكاتیری بۆ خوانده‌ڤانی و كاریكاتیرڤانان بهێته رۆهنكرن و زێده‌تر خه‌م ژ ڤی هونه‌رێ بۆ كه‌نی و خۆشیێ و ره‌خنه‌گرتنێ هاتییه ئافراندن، بهێته خوارن.
