پێشمه‌رگێن جه‌نگێ داعشێ و نه‌ساخیێن ده‌روونی
پشتی جه‌نگێ ڤێتنامێ ڤه‌كۆلینێن سایكۆلۆژی ئه‌و ڕاستیه ده‌رخست كو هژماره‌كا به‌رچاڤ ژ سه‌ربازێن پشكداری د ڤی جه‌نگی دا كرین توشی ئێش و ئازار و به‌لكو ژی نه‌ساخیێن ده‌روونی و مێنتالی(عه‌قلی) بووینه. ئه‌ڤی شه‌ڕێ مه‌زن ل چه‌ند سالان ڤه‌كێشا ب سه‌دان هزار قۆربانی ژ هه‌ر دوو لایان هه‌بوون و نه‌خاسمه بۆ ئه‌مریكیان ئه‌ڤ جه‌نگه هند كۆشنده بی كو بوویه ئه‌گه‌رێ گرێیه‌كا ده‌روونی ل نك وان و ناڤێ وێ كرییه گرێیا ڤیێتنامێ.
دبیتن هنده‌ك جاران هزر د وێ چه‌ندێ دا بهێته كرن كو ئه‌ڤ یاسایه و پشكداریكرن د جه‌نگێ دا ل سه‌ر وان پێشمه‌رگا ژی بهێته جێبه‌جێكرن یێن دژی تیرۆریستێن ڕێكخراوا ده‌وله‌تا ئیسلامیا داعشێ دجه‌نگن. هه‌لبه‌ت ناهێته ڤه‌شارتن كو ترس و ل ئاستێن گه‌له‌ك بلند و ب ڕێژه‌یه‌كێ زۆر و كێم و ل قۆناغا فۆبیایێ ل هه‌ر جهه‌كی و كاودانه‌كی و نه‌خاسمه ژی كاودانێن مه‌ترسیدارێن جه‌نگی دا دبیتن ده‌ستپێك و سه‌ره‌تایا گه‌له‌ك ژ نه‌ساخیێن ده‌روونی په‌یدا ببن. به‌لێ ئه‌ڤ چه‌نده ژی نابیتن بهێته ژبیركرن هه‌كه‌ر ل جه‌نگه‌كێ وه‌ك ڤێتنام دا هژماره‌كا سه‌رباز ژ وه‌لاتێ خوه دووركه‌فتن و چۆبنه وی سه‌ری جیهانێ و وه‌ك داگیركه‌ر ب بۆمب و چه‌كێ گران و كۆشنده زۆری ل خه‌لكانه‌كێ كربیتن و ب سه‌دان هزار ژ وان كۆشتبیتن بێی هندێ كو هیچ ئارمانجه‌ك لۆژیكی بۆ ڤێ هێڕشێ و په‌لاماردانێ هه‌بیتن، چ گۆمان تێدا نینه هژماره‌كا گه‌له‌ك ژ وان سه‌ربازان، ژبلی وان كه‌سێن كه‌فتینه د كه‌مینه‌كێ و هه‌لوێسته‌كێ ترسناك و توشی فۆبیا و پاشی نه‌ساخی یێن ده‌روونی هاتبن، د كاودانه‌ك ئاسایی دا هزر د كار و كریار و ڕه‌فتارێن خوه كربیتن و به‌رده‌وام هه‌سته‌كا نه‌خوه‌شا گۆنه‌هباریێ ل نك په‌یدا بیتن. هه‌ستكرن ب گۆنه‌هباریێ (guilty Feeling)كاودان و حاله‌ته‌ك ده‌روونی و ئازراندنی یه كو كه‌سه‌ك هه‌ست ب بنپێكرنا پیڤه‌رێن مرۆڤی یان ڕه‌وشتی یان ئایینی دكه‌تن و ئه‌ڤ هزره به‌رده‌وام وی ئازار و ئه‌شكه‌نجه دده‌تن. ئه‌ڤ تێگه‌هه، ئانكوَ هه‌ستكرن ب گۆنه‌هباریێ، د فه‌رهه‌نگێن سایكۆلۆژیایێ دا یا به‌رنیاسه و جۆره‌كێ هه‌ڤدژیێ د ناڤبه‌را خۆدێ تاكی و ویژدانێ وی دا و مێتا-خودێ ل نك وی دورست دكه‌تن و ب ئێك ژ ساخله‌ت و تایبه‌تمه‌ندیێن خه‌مۆكی(depression)یێن دۆمدرێژ و سایكۆتیك دهێته هژماردن.
ده‌مێ ئه‌م دبینن كه‌سانه‌ك وه‌كی پێشمه‌رگێن قه‌هره‌مان و مێرخاس بۆ به‌رگریكرن ژ ئاخ و پرستیژ و نامیس و خه‌لك و كه‌س و كارێن خوه چووینه سینگێ دوژمنه‌كێ بێ ویژدان و ژ خودێ نه‌ترس، هیچ گۆمان تێدا نینه تشته‌ك پیرۆز ئه‌نجام دده‌تن. كاره‌ك پیرۆز كو جوانترین بۆهایێن مرۆڤایه‌تی و وه‌لاتیبوون و كورده‌وارینه، له‌وما پێدڤی ب هندێ ناكه‌تن كو هیچ هه‌سته‌ك ژ ڤی بابه‌تی و ژ جورێ هه‌ستا گۆنه‌هباریێ ل نك وان دورست ببیتن و دیتنا كه‌لواشێ پارچه پارچه بوویێن تیرۆریستێن داعشێ وان توشی ڤی هه‌ستێ كۆژه‌ك بكه‌تن كا بۆچی وی ئه‌و(تیرۆریسته) كۆشیتنه و پشتی هنگی ئه‌ڤ هه‌سته كارتێكرنا خراب ل سه‌ر بارێ ده‌روونیێ وان پێشمه‌رگا بكه‌تن. بلا ئه‌و پێشمه‌رگه پشتڕاستبن ئه‌و ل سه‌ر هه‌قیێ و ڕاستیێ نه و ئه‌وێ نه‌هه‌ق و نه‌دورست تیرۆریستێن داعشێ نه كو هه‌ر ئێك ژ وه‌لاته‌كی هاتی و مال و حالێ خوه هێلای و ل سه‌ر ئاخا پیرۆزا كوردستانیان خه‌لكێ سڤیل دكوژیتن و تنێ وێرانیێ ئه‌نجام دده‌تن. بلا دیتنا ڤان كه‌له‌خێن تیرۆریستان هندی سه‌رێ درێزیكه‌كێ كارتێكرنێ د مۆرال و ستراكتووری ئاسایێ و ده‌روونییا وان نه‌كه‌تن، به‌لكۆ به‌رۆڤاژی ئه‌ڤ قاره‌مانی و مێرخاسییا وان ببیته جهێ شانازیێ، كو ئه‌ڤرۆ كه ئه‌و دشێن به‌ڕه‌ڤانیێ ژ هزاران مرۆڤان و هزاران ئوَمێدان دكه‌ن وه‌ك سه‌رۆك مه‌سعۆد بارزانی دفه‌رموتتن” پێش جیهانێڤه جه‌نگێ تیرۆرێ دكه‌ن”، و یێ شه‌همزار و ڕوو ڕه‌ش هه‌ر ئه‌و تیرۆریستن یێن كه‌س و ئه‌و ب خوه ژی نزانن ل پێناو و ژ پێخه‌مه‌ت كێ و چی دجه‌نگن. ئه‌ون هه‌كه‌ر ژ تیر و كه‌ڤان و گولله‌یێن پێشمه‌رگه‌ی قۆرتال ژی ببن هه‌ستا گۆنه‌هباریێ به‌روبه‌رسینگێن وان بگریتن و وان توشی نه‌ساخی یێن ده‌روونی بكه‌تن چنكو ژ بلی كۆشتنه‌كا بێ مفا و وێرانكرنه‌كا بێ ئارمانج هیچ مفایه‌ك نه‌گه‌هاندییه كه‌سه‌كێ، تنێ داگیركرن نه‌بیتن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ