پرۆژێ قانوونا هه‌لبژارتنا جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ
(خواندنه‌كا قانوونی ـ سیاسی)
ده‌سپێك:
ل رێكه‌فتی رۆژا 2019/11/7 سه‌رۆكاتیا كۆمارا عیراقێ ـ نڤێسینگه‌ها سه‌رۆك كۆماری- پرۆژه‌ قانوونه‌ك ئاماده‌كریه‌ وره‌وانه‌ی جڤاتا وه‌زیرێن عیراقێ كریه‌ ب مه‌ره‌ما گه‌نگه‌شه‌ و په‌سه‌ندكرن و هنارتن وی بۆ جڤاتنا نوونه‌رێن عیراقێ، پێخه‌مه‌ت ده‌ركرن وه‌ك قانوونه‌كا نوو بۆ هه‌لبژارتنا جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ.
به‌لێ به‌ری ئه‌م بچینه‌ ل سه‌ر خالێن ڤێ قانوونێ، مه‌ ب فه‌ر دیت چه‌ند رێزه‌كان ل سه‌ر رێیێن گه‌هشتنا ده‌ستهه‌لاتێ بنڤێسین، هه‌روه‌ك شارازایێن دستووری و قانوونی و فقهی و سیسته‌مێن سیاسی هه‌ر ژكه‌ڤن به‌حسكری:
1ـ ب رێیا ویراسه‌تێ وه‌ك سیسته‌مێ پاشایه‌تیێ، مینا سعوودیه‌، ئوردن، مه‌غرب، دانیمارك، سوید و بریتانیا مه‌زن، لێ ئه‌ڤ جۆره‌ سیسته‌مه‌ ژی دو ره‌نگن: ئێك. پاشا د ناڤ سیسته‌می دا سه‌نته‌ره‌، ئانكو هه‌می تشت ل دووماهیێ ده‌ف وی كۆم دبیت (یملك ویحكم) وه‌ك سعوودیێ و ره‌نگێ دوویێ پاشا د ناڤ سیسته‌می دا، هێمایێ ده‌وله‌تێ یه‌، به‌لێ ده‌ستهه‌لاتا رێڤه‌برنا وه‌لاتی ل ده‌ڤ وی ناراستیت، هه‌ر وه‌ك دبێژن (یملك ولا یحكم) مینا پاشایێن سوید و بریتانیا مه‌زن.
2ـ ب رێیا كۆده‌تایێن سه‌ربازى، ل ڤێه‌ی له‌شكر ب رێیا هێزێ ده‌ستهه‌لاتێ دگوهۆریت، د ڤێ گوهۆرینێ دا، ملله‌ت نه‌ یێ پشكداره‌ د دانان و ئاڤاكرنا سیسته‌مێ سیاسی یێ وی وه‌لاتێ دا و پتریا ڤان جۆره‌ گوهۆرینان به‌ر ب دكتاتۆریه‌تێ ڤه‌ دچن.
3ـ ب رێیا شۆره‌ش و سه‌رهلدانێن جه‌ماوه‌ری، گوهۆرین ب رێیا شۆره‌شێ رامانا وێ ئه‌وه‌ ملله‌ت و له‌شكر پێكڤه‌ ب كریارا گوهۆرینێ رادبن، مینا شۆره‌شا فه‌رنسی 1798، لێ د سه‌رهلدانان دا ملله‌ت ب تنێ ب ڤێ كریارێ رادبیت، بێی له‌شكر پشكداریێ تێدا بكه‌ت، مینا سه‌رهلدانا كوردستانێ و باشۆرێ عیراقێ ل سالا 1991 یان له‌شكر د قووناغێن دووماهیێ دا پشكداریێ د ڤێ پرۆسێسێ دا دكه‌ت.
4ـ ب رێیا هه‌لبژاتن و ده‌نگێن ملله‌تی و ئه‌ڤه‌ باشترین رێیه‌، هه‌تا نوكه‌ مرۆڤی دانای بۆ گه‌هشتنا ده‌ستهه‌لاتێ، چنكو ئامیرێ گوهۆرینێ ده‌نگێ ملله‌تی یه‌ و ملله‌ت ژێده‌رێ دانا شه‌رعیه‌تێ یه‌ بۆ ده‌ستهه‌لاتێ و د ڤی سیسته‌می دا، ده‌ستهه‌لات هه‌ر چه‌ند ساله‌كان دهێته‌ گوهۆرین ب رێیێن ئاشتییانه‌، و ملله‌تێن عیراقێ ئه‌ڤ رێیه‌ یا په‌یره‌وكری بوو گه‌هشتنا ده‌ستهه‌لاتێ پشتی كه‌تنا رژێما به‌عس ل سالا 2003 و نڤێسینا دستوورێ هه‌رده‌م یێ ل سالا 2005.
بۆ زانین د كه‌ڤندا هنده‌ك ده‌ستهه‌لاتدارا هه‌بوون ده‌ستهه‌لات ل خه‌لكی دكر وه‌ك خودا مینا فیرعۆنی و نه‌مروودی و یان ژی ده‌ستهه‌لات دكر ب ناڤێ خودای، مینا حه‌مۆرابی و سه‌لكا وی یا قانوون دانانێ.
خالا ئێكێ: ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كیێن نڤێسیا ڤی پرۆژه‌ قانوونێ:
ده‌مێ مرۆڤ ئه‌گه‌ر و پالده‌رێن به‌رهه‌ڤكرن و نڤێسینا ڤێ قانوونێ بخوینیت، دێ بینت زڤرینا نڤێسینا ڤێ قانوونێ بۆ ڤان ئه‌گه‌ران دزڤریت:
1ـ رێخستن و ئاماده‌كرنا هه‌لبژاتنه‌كا گشتی و ئازاد و ده‌ستپاك.
2ـ نوونه‌راتیا راسته‌قینه‌یا ئیرادا هه‌لبژێری.
3ـ هه‌ڤركیا راست و درست دوور ژ هه‌ر كارتێكرنه‌كا ده‌ره‌كی.
4ـ بلندكرنا ئاستی پرۆسا دیمۆكراتی ل عیراقێ.
5-هه‌ڤگرتن و ئێگرتنا هه‌می قانوونێن هه‌لبژارتنان، مینا قانوونا هه‌لبژاتنا جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ و جڤاتێن پارێزگه‌هان و كۆمسیۆنا بلندا هه‌لبژارتنێن عیراقێ.
6ـ بێ لایه‌نی و سه‌ربخوه‌یی ب مه‌ره‌ما جهئینانا گوپیتكا هیڤیخوازێن ملله‌تێن عیراقێ.
خالا دوویێ: په‌یگه‌رێ ڤێ قانوونێ:
پرۆژێ قانوونا هه‌لبژاتنا جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ ئه‌وا هاتیه‌ ئاماده‌كرن ژلایێ سه‌رۆكاتیا كۆماریا عیراقێ ژ ( 103 ) مادا پێكدهێت و هاتیه‌ دابه‌شكرن ل سه‌ر پێنچ ده‌رگه‌هان و هه‌ر ده‌رگه‌هه‌ك ژچه‌ند فه‌سلان پێكدئێت و هه‌ر فه‌سله‌ك ژی ژچه‌ند مادێن قانوونێ پێكدئێت، ب ڤی ره‌نگێ خوارێ:
1ـ ده‌رگه‌هێ ئێكێ، ب ناڤێ ( بنه‌مایێن هه‌لبژاتنێن هه‌ڤپشك) و ئه‌ڤ ده‌رگه‌هه‌ ژ حه‌ڤت فه‌سلان پێكدهێت و هه‌ر ژ مادێ ئێكێ (1) ده‌سپێدكه‌ت و ب مادێ (37) ب دووماهیك دئێت، و ڤان بابه‌تان بخوه‌ڤه‌ دگریت: پێناسه‌ و ئارمانج و جێبه‌جێكرنا قانوونێ و مافێ هه‌لبژاتنێ و بازنێ هه‌لبژاتنێ و تۆمارا ده‌نگدانێ و پرۆپاگندا هه‌لبژارتنێ و پێرابوونێن ده‌نگدانێ.
2ـ ده‌رگه‌هێ دوویێ، ب ناڤێ (كومسیۆنا بلندا سه‌ربخوه‌یا هه‌لبژارتنان) و ئه‌ڤ ده‌رگه‌هه‌ ژ شه‌ش فه‌سلان پێكدئێت و هه‌ر ژمادێ (38) ده‌ستپێدكه‌ت و ب مادێ (67) ب دووماهی دهێت، و ڤان بابه‌تان بخوه‌ڤه‌ دگریت: ئه‌رگێن كۆمسیۆنێ و جڤاتا كۆمسیاران و ده‌ستهه‌لادارێن وان و گارگێریا هه‌لبژاتنان و شكائێتن هه‌لبژاتنان و نه‌مایێن گشتی.
3ـ ده‌رگه‌هێ سیێ، ب ناڤێ (هه‌لبژارتنا جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ) و ئه‌ڤ ده‌رگه‌هه‌ ژ دو فه‌سلان پێكدئێت، و ب مادێ (68) ده‌ستپێدكه‌ت و مادێ (77) ب دووماهی دهێت، ڤان بابه‌تان بخوه‌ڤه‌ دگریت: بازنێن هه‌لبژارتنا و كورسیكێن كۆتا.
4ـ ده‌رگه‌هێ چارێ، ب ناڤێ (هه‌لبژاتنێن جڤاتێن پارێزگه‌هان) و ئه‌ڤ ده‌رگه‌هه‌ ژ دو فه‌سلان پێكدێت، و ب مادێ (78) ده‌سپێدكه‌ت و ب مادێ (87) ب دووماهی دهێت، و ڤان بابه‌تان بخوه‌ڤه‌ دگریت: بازنێن هه‌لبژارتنان و كورسیێن كۆتا.
5ـ ده‌رگه‌هێ پێنجێ، ب ناڤێ (بنه‌مایێن سزادانێ و دووماهیئینانێ) و ئه‌ڤ ده‌رگه‌هه‌ ژ دو فه‌سلان پێكدهێت، و ب مادێ (88) ده‌ستپدكه‌ت و ب مادێ (103) ب دووماهی دهێت، و ڤان بابه‌تان بخوه‌ڤه‌ دگریت: بنه‌مایێن سزدانێ و بنه‌مایێن دووماهیئینانێ.
و پاش قانوون ئاماژێ ب ئه‌گه‌رێن دانانا ڤێ قانوونێ دكه‌ت و د هه‌مان ده‌مدا ژمارا كورسییێن هه‌ر پارێزگه‌هه‌كێ دیار دكه‌ت.
خالا سیێ: گرنگترین پره‌نسیبێن د ڤێ قانوونێ دا هاتین:
پتریا شارازایێن قانوونێ رێكه‌ڤتینه‌ كو گرنگترین پره‌نسیبێن د ناڤا ڤێ قانوونێ دا هاتین د ڤان خالان دا كۆم دبن:
1ـ دامه‌زراندنا كۆمسیۆنه‌كا نوو، ل سه‌ر بنه‌مایێن نوو، دووربیت ژ پشك و پشكانا حزبی و مه‌زهه‌بی و تائفی.
2ـ بچووككرنا بازنێ هه‌لبژاتنێ ژ پارێزگه‌هێ بۆ قه‌زایێ.
3ـ په‌یره‌وكرنا سیسته‌مێ سه‌ركه‌ڤتیێ ئێكێ و نه‌هێلانا سیسته‌مێ لیستا نیڤ ڤه‌كری و سیسته‌مێ سانتلیگۆ.
4ـ كێمكرنا ژمارا كورسیێن جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ ژ 329 كورسیان بۆ 222 كورسیكان.
5ـ كێمكرنا ژیێ به‌ربژێری ژ 30 سالان بۆ 25 سالان.
خالا چارێ: جوداهیا ڤێ قانوونێ دگه‌ل قانوونا به‌ری خوه‌:
یا ئاشكرایه‌ بۆ تایبه‌تمه‌ندان كو قانوونا جێبه‌جێكار ـ هه‌تا نڤێسینا ڤی بابه‌تی ـ بۆ هه‌لبژاتنا جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ، قانوونا ژماره‌ چل و پێنچ (45) ئه‌وا ل سالا 2013 یا هه‌مواركری و ئه‌وا هاتیه‌ په‌سه‌ندكرن و به‌لاڤه‌كرن د رۆژناما و قائعا عیراقی ژماره‌ (4300) رێكه‌ڤتی دووێ كانوونا ئێكێ سالا 2013.
بۆ زانین ئه‌ڤ قانوونه‌ تنێ ژ (48) مادان پێكدهات و هه‌تا نوكه‌ سیێ راستڤه‌كرنا یا ژێگرتی یا ئێكێ ل 2018/1/24 و یا دووێ ل 2018/2/11 و یا سیێ ل رۆژێن دووماهیێ یێ ژی خولا چووی یا جڤاتا نوونه‌رێن عیراقی ل سالا 2019 و پرانیا ڤێ راستڤه‌كرنێ هاته‌لادان ژلایێ دادگه‌ها بلندا فیدرالی و د هه‌مان ده‌م دا نه‌ هاته‌ جێبه‌جێكرن وه‌كی هاتیه‌ ده‌ركرن.
خالێن جودا د ناڤبه‌را پرۆژێ قانوونا نوو یا سالا 2019 و قانوونا كه‌ڤن یا ژماره‌ (45) ل سالا 2013:
1- گوهۆرینا كومسیۆنێ و كێمكرنا جڤاتا كۆمسیاران ژ نه‌هـ ئه‌ندامان بۆ حه‌فت ئه‌ندامان.
2ـ جڤاتا كۆمسیاران پێكدئێت ژحه‌فت ئه‌نداما سیێ ژێ دادوه‌ران ژ چینا ئێكێ یا دادوه‌ران ودێ ئێنه‌ هه‌لبژاتن ژ لایێ جڤاتا دادوه‌ریا بلندا عیراقێ و ئێك ژ وان ژی ژ هه‌رێما كوردستانێ و راوێژكاره‌ك ژجڤاتا ده‌وله‌تێ و دو مامۆستایێن زانكۆیێ دێ هێنه‌ هه‌لبژارتن ژلایێ لژنه‌كا شارازا و تایبه‌تمه‌ند ل كۆلیژێن زانستێن سیاسی و زانسێن كۆمپیۆته‌ری و پێزانینان و ئێك ژی دڤێت ژمێریارێ قانوونی بیت و دهێته‌ هه‌لبژارتن ژلایێ دیوانا جاڤدێریا دارایا فیدرال، و قانوونێ بۆ هه‌ر ئێكی ژ ڤان ژماره‌كا سالێن خزمه‌تێ یێن داناین.
3ـ سه‌رۆك و جێگر و رێڤه‌برێن گشتی یێن حه‌فت ده‌زگه‌هان یێن بێباركرین ژ پالێوراویێا هه‌لبژارتنان، له‌شكر و ئه‌ندامێن ده‌زگه‌هێن ئاسائیشێ و دادوه‌ر و ئه‌ندامێن داواكاری گشتی و سه‌رۆك و ئه‌ندامێن جڤاتا ده‌وله‌تێ و سه‌رۆك و جێگر و رێڤه‌به‌رێن گشتیێن دیوانا چاڤدێریا دارایی و سه‌رۆك و جێگر و رێڤه‌به‌رێن گشتێن ده‌ستا ده‌ستپاكیێ و سه‌رۆك ئه‌ندامێن جڤاتا كۆمسیاران و رێڤه‌به‌رێن گشتی یێن كۆمسیونا و د هه‌مان ده‌مدا ئه‌ندامێن جڤاتێن پارێزگه‌ها حه‌تا خولا وان ب دووماهیك دهێت.
4ـ كێمكرنا ژیێ به‌ربژێری بۆ بیست پێنچ سالان و د قانوونا كه‌ڤن دا سیهـ سالن.
5ـ كێمكرنا پرۆپاكندا هه‌لبژارتنا ژ سیهـ رۆژا بۆ بیست پێنج رۆژا.
6ـ كێمكرنا ژمارا كورسیێن جڤاتا نوونه‌ران ژ سیێ سه‌د وبیست كورسیان بۆ دوسه‌د وسیزده‌ كورسی، ژ بلی كورسیكێن كۆتا.
7ـ د قانوونا كه‌ڤندا ژبۆ كو تا مه‌سیحیان عیراق هه‌می ئێك بازنه‌بوو، به‌لێ د قانوونا نوو دا، كورسییێن وان دێ ئێنه‌ دابه‌شكرن ل سه‌ر پارێزگه‌هێن دهۆك و هه‌ولێر و مووسل و كه‌ركووك و به‌غداد.
8ـ د قانوونا كه‌ڤن دا عیراق هاتبوو دابه‌شكرن بۆ هه‌ژده‌ بازنه‌ ل سه‌ر بنیاتێ هه‌ر پارێزگه‌هه‌ك بازنه‌كێ هه‌لبژاتنان، به‌لێ د قانوونا نوو دا عیراق هاتیه‌ دابه‌شكرن ل سه‌ر دوسه‌دوبیست ودو بازنێن هه‌لبژاتنان و ل سه‌ر بنه‌مایێن قه‌زایێ.
9ـ كۆتا ژنان دێ هه‌ر وه‌ك خوه‌ مینت، چنكو دستووری رێژا بیست پێنج ژسه‌دێ بۆ وان ده‌ستنیشانكریه‌ و قانوون نه‌ژێت ڤێ رێژێ كێمكه‌ت حه‌تا دستوور بهێته‌ راستڤه‌كرن.
10ـ دڤێت كۆمسیۆن د بیستوچار ده‌مژمێران دا ئه‌نجامێن هه‌لبژاتنان رابگه‌هینیت.
11- دڤێت به‌ربژێرێ جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ ده‌رچوویێ زانكۆیێ بیت، د قانوونا كه‌ڤن دا رێژا بیست ژسه‌دێ دابۆ ده‌رچوویێن ئاماده‌یی ب هه‌می پشكێن خوه‌ڤه‌.
خالا پێنجێ: چه‌ند تێبینێن قانوونی ـ دستووری:
1ـ كێمكرنا ژمارا كورسیێن جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ ژ 213 ژبلی كۆتا، پێچه‌وانه‌ی مادێ (چلونه‌ه 49 / اولا) ژ دستوورێ عیراقێ یه‌، چنكو هه‌مان ماده‌ دبێژیت هه‌ر كورسیكه‌ك به‌رامبه‌ر سه‌د هزار كه‌سایه‌ ژنفۆسا عیراقێ، به‌لێ چنكو حه‌تا نوكه‌ حوكمه‌تا عیراقێ چ سه‌رژمێریاری نه‌كرینه‌، نڤێسه‌ریێن ڤێ قانوونێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ بهانه‌ دیت بۆ كێمكرنا ژمارا كورسیكان.
2ـ ب دیتنا نڤێسه‌رێ بابه‌تی ئه‌گه‌ر ب قانوون مووچه‌ و ئیمتیازێن په‌رله‌مانته‌ر وه‌زیر و پله‌ تایبه‌تا كێمكه‌ن، دا شێن ژمارا كورسیكا وه‌ك خوه‌ هێلن.
3ـ دانا مه‌رجێ خواندنێ كو ژبكالۆریۆسێ كێمتر نه‌بیت، پێچه‌وانێ مادا بیستێ (20) ژ دستوورێ عیراقێ كو تێدا هاتیه‌: ((للمواگنین رجالا و نس‌وا: حق المشاركه‌ فی الشۇون العامه‌ والتمتع بالحقوق السیاسیه‌، بیما فیها حق التصویت والانتخاب والترشح )) دانا مه‌رجێ خواندنێ ڤێ مادێ ژناڤه‌رۆكا وی ڤالا دكه‌ت.
4ـ ب دیتنا نڤێسه‌رێ ڤی بابه‌تی ئه‌وێ ده‌نگی دده‌ت گرنگتره‌ ـ د پرۆسێسا هه‌لبژاتنێ دا ـ ژ وی ئه‌وێ ده‌نگی پێده‌ت، له‌ورا ل ڤێرێ بۆ قانوونێ مه‌رجێ خواندنێ بۆ ده‌نگده‌ری نه‌ دانایه‌؟.
له‌ورا ژپێخه‌مه‌ت بلندكرنا ئاستێ خواندنێ و پرۆسا دیمۆكراتی ل عیراقێ دێ یا باشتربیت مه‌رجێ خواندێ بۆ دایكبویێن پشتی سالا 2003 بێته‌ دانان و تایبه‌ت پشتی راستڤه‌كرنا دستووری و نابیت ئاستێ وان یێ خواندنێ ژ خاندنا بنه‌ره‌ت كێمتربیت.
5ـ سه‌رۆك كۆمارێ عیراقێ ئه‌ڤ قانوونه‌ ئاماده‌كریه‌ ل ژێر ده‌ستووردانا مادێ شێستێ (60) ژ دستوورێ عیراقێ، ئه‌وا ده‌ستهه‌لاتێ ده‌ته‌ سه‌رۆك كۆماری دگه‌ل جڤاتا وه‌زیرێن عیراقێ پرۆژه‌ قانوونا بۆ جڤاتا نوونه‌ران فرێكه‌ن.
6ـ ئه‌ڤ پرۆژه‌ قانوونه‌ نه‌بتنێ قانوونا هه‌لبژارتنا جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ یه‌، به‌لێ ده‌مان ده‌مدا قانوونا كۆمسیۆنا بلندا سه‌ربخوه‌یا هه‌لبژارتنا یه‌ و دیسا قانوونا جڤاتێن پارێزگه‌هایه‌، له‌ورا د مادێ سه‌دوئێكێ (101) ژ ڤێ قانوونێ ئاماژه‌ ب و ئێكێ دهێته‌كرن پشتی په‌سه‌ندكرنا ڤێ قانوونێ، هه‌ر ئێك ژ قانوونا هه‌لبژارتنا ژماره‌ 45 یا سالا 2013 و قانوونا جڤاتێن پارێزگه‌ها یا ژماره‌ 12 یا سالا 2018 و قانوونا كۆمسیۆنا بلندا سه‌ربخوه‌یا هه‌لبژارتنا یا ژماره‌ 11 یا سالا 2007 كار ب ڤان هه‌ر سیێ قانوونان نامینت ودێ هێنه‌ ژكارخستن.
7ـ ژبه‌ركو ده‌ستهه‌لاتدارێن عیراقێ ل وانا دیمۆكراتێه‌تێ سه‌رنه‌كه‌ڤتن دێ یا باشتربیت هه‌ر سیێ سالا جاره‌كێ هه‌لبژارتن بێنه‌كرن جهێ چار سالان ـ پشتی راستڤه‌كرنا دستووری ـ و دێ یا باشتربیت ئه‌ڤ ئێكه‌ ل هه‌رێما كوردستانێ ژی بێته‌ په‌یره‌وكرن هه‌ر نوكه‌.
8ـ ناڤێ قانوونێ بهێته‌ راستڤه‌كرن ژ قانوونا هه‌لبژاتنا جڤاتا نوونه‌ران عیراقێ بۆ ((قانوونا هه‌لبژارتنێ و كۆمسیۆنا بلندا سه‌ربخوه‌یا هه‌لبژارتنان)).
پارێزه‌رێ راوێژكار ودكتوراه‌ فی الفقه‌ المقارن بالقانون