خالد ئه‌حمه‌د بادى

ناڤه‌روكا هه‌مى فه‌رهه‌نگێن جیهانێ یێن دیرۆكى بۆ مه‌ دایه‌ خۆیاكرن كو ملله‌تێ كورد و كورستانى ل سه‌ر ده‌ستێن زلهێز و بریار بده‌ست و ره‌گه‌زپه‌رست و شۆفینى یا هاتینه‌ سته‌ملێكرن و مافێن وان یێن ره‌وا هاتینه‌ خوارن و بێبه‌هر كرینه‌ ژ هه‌ر مافه‌كى. زۆر پرسگرێك ل ناڤبه‌را كوردان و تركیا دا هه‌نه‌ و دابه‌شكرنا كوردان ل سه‌ر چار وه‌لاتان سته‌مه‌كا مه‌زن بۆ هاتیه‌كرن ل سه‌ر ده‌ستێن وه‌لاتێن زلهێز و به‌رژه‌وه‌ندیخواز. زۆر فه‌ره‌ راستى یا بێژین و ره‌خنێن ئاڤاكه‌ر ل خوه‌ بخوه‌ ژى بكه‌ین كو هه‌ر چه‌نده‌ كورد بخوه‌ ژى دبێبه‌هر نینن ژ ڤان ئارێشا یێن كو ب درێژاهییا دیرۆكێ ب سه‌رى هاتین و كارتێكرنێن مه‌زن ل دۆزا كوردى ل هه‌مى پارچێن كوردستانى ل كوردان هاتینه‌كرن و كورد بۆ چه‌ندین سالان پاشڤه‌چووینه‌ و بێگومان ب پیلان و هێرشێن ئاشكه‌را و ڤه‌شارتى یێن دوژمنان بوو و هه‌رده‌م ل ناڤبه‌را كوردان و كوردان دا یا نه‌خۆشكرى و برا كرینه‌ دوژمنێن هه‌ڤ و ب هه‌مى رێیان دوبه‌ره‌كى ل ناڤبه‌را كوردان دروستكریه‌. مه‌ره‌ما مه‌ كو په‌كه‌كه‌ بوویه‌ ئامرازه‌ك و بهانه‌یه‌ك كو توركیا ڤان هێرشێن دوژمنكارانه‌ یێن ئه‌رد و ئاسمانى بكه‌ته‌ سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ و كوردان بكوژیت هه‌ر چ لایه‌ن و پارت و كوردێن چ پارچه‌ بن یان چ ئاراسته‌ بن یان چ ئایین و هزربن, ب تنێ پیلان و پلانا دوژمنان ب تنێ نه‌هێلان و بنبڕكرنا كوردایه‌. تاوانه‌كا دى یا جه‌رگبر دژى هه‌رێما كوردستانێ و ملله‌تێ كورد هاته‌ ئه‌نجامدان ل رۆژا چارشه‌مبى ل ریككه‌فتى (20\7\2022) گوندێ په‌ره‌خێ و ب تایبه‌ت ل جهێن گه‌شتیارى و تایبه‌ت گه‌شتیارێن عه‌ره‌ب یێن خه‌لكێ ئیراقا فیدرال كرنه‌ ئارمانج و د ڤێ بۆیه‌را جه‌رگ هه‌ژین دا (9) نه‌ه گه‌شتیار بوونه‌ قوربان و حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ و ل سه‌ر ئاستێن بلند و ب رێوره‌سمێن شایسته‌ جه‌نازێن وان هاتنه‌ ره‌وانه‌كرن بۆ جهێن وان و (24) گه‌شتیارێن دى برینداربوون و ئه‌و ژى حوكمه‌تا هه‌رێمێ ل سه‌ر هه‌مى ئاستان خوه‌ ل وان كرنه‌ خودان و ل نه‌خۆشخانێن دهۆك و زاخۆ چاره‌سه‌رى بۆ هاته‌كرن, د ناڤ وان قوربانیان دا زارۆ و ژن و بویك و زاڤایێن ئێك حه‌فتى هه‌بوون و ب راستى كاره‌ساته‌كا دى یا مه‌زن بوو كو ل دژى مرۆڤاتیێ دهێنه‌ ئه‌نجامدان. ب بۆچوونا من یا كه‌سۆكى ئه‌ڤ تاوانا بومبه‌بارانكرنا ده‌ڤه‌را په‌ره‌خێ و گه‌شتیارێن عه‌ره‌ب كرینه‌ ئارمانج زۆر رامان و راڤه‌یێن گشتى بۆ دهێنه‌ كرن. بۆچى ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره‌ یان ژى بۆچى گه‌شتیارێن عه‌ره‌ب, بۆیه‌ر و روه‌ش پێكڤه‌ دگرێداینه‌ و هه‌رده‌م هژمارێن سیاسى بۆ دهێنه‌كرن و ب پلان و پیلان كار ل سه‌ر هه‌ر ره‌وشه‌كێ یان كریاره‌كێ دهێته‌كرن و ژێكڤاڤارتنێن خوه‌ یێن ئابۆرى و سیاسى و دارایى و جیۆگرافى و جیۆپولۆتیكى دهین كرن, ب بۆچوونا من تاوانا مه‌زن یا په‌ره‌خێ پلانه‌كا نوویه‌ ل ناڤبه‌را (pkk) و توركیا و ئیراق و وه‌لاتێن هه‌رێمى بۆ لێدانا ئابۆرێ هه‌رێمێ و به‌رسینگرتنا به‌رژه‌وه‌ندیێن حوكمه‌تا هه‌رێمێ و هه‌لۆیستێن حوكمه‌ت و ملله‌تێ كورد ل هه‌رێما كوردستانێ, هه‌ردیسا ب بۆچوونا من پرسێن ناڤده‌وله‌تى و رۆژهه‌لاتا ناڤین و هاتنا سه‌رۆكێ ئه‌مریكا بۆ فه‌له‌ستین و ئیسرائیل و سعوودى و لۆتكه‌یا جه‌دده‌ و هه‌ر دیسان كۆمبوون و لۆتكه‌یا رۆسیا و توركیا و ئیرانێ گرێدانه‌كا كویر تێدا هه‌یه‌. پاراستى بیت كوردستان .

پشكا (1)
خالد ئه‌حمه‌د بادى

ل دووڤ سیسته‌مێن جیهانى كار دهێته‌كرن و ئیراق نهۆ یا د قووناغا پێكئینانا حوكمه‌تێ دا و هه‌ردیسا ده‌ستنیشانكرنا سه‌رۆككۆمارى دا و ره‌وش و ئاینده‌ دیار ناكه‌ت ئه‌رێ دێ ملله‌تێن ئیراقى شیێن سه‌ركه‌فتنێ بده‌ستڤه‌ئینن بۆ ڤێ قووناغا نوكه‌ یا هه‌ستیار, ملله‌تێن مه‌زن و باش و چاك نه‌ مه‌رجه‌ و فه‌ره‌ كو د جه‌نگ و شه‌ڕان دا سه‌ربكه‌ڤن، به‌لكو چه‌ندین گه‌ل و وه‌لات و ملله‌ت د جه‌نگان دا شكه‌ستینه‌ و هه‌مى تشت ژ ده‌ستداینه‌، لێ زڤرینه‌ڤه‌ و خوه‌ ل سه‌ر پێن خوه‌ گرتیه‌ و پێشكه‌فتینه‌ و ره‌وشا وان ژ به‌راهیێ باشتر لێ هاتیه‌، چونكو چه‌كێ زانستى بكارئینایه‌ و عه‌قلیه‌تا چه‌ك و ته‌قه‌منى و په‌قینا هێلایه‌ و پرسێن تائیفى و مه‌زهه‌بى و ئایینیا توندره‌و ل پشت خوه‌ هێلاینه‌ وكار پێ نه‌كریه‌، بتنێ زانست بۆ خوه‌ كریه‌ مه‌رجه‌ع و رێنیشاده‌ر. په‌یڤا (عراق) یا ژ عرق هاتى ئانكو كۆما رهان یان كو كۆما نه‌ته‌وه‌ و ئایین و مه‌زهه‌بان, وه‌لاتێ ئیراقێ وه‌لاتێ قه‌یرانایه‌ و هه‌ر ل سه‌ر ده‌ستپێكا دامه‌زراندنا ئیراقا گه‌نى ل سه‌ر بنچینه‌كێ شاش ئیراق هاتیه‌ دامه‌زراندن و ژبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌ت یێن عه‌ره‌بان و وه‌لاتێن زلهێز وكۆنترۆل ل سه‌ر بریاردانێ كرن و ئیراق دروستكریه‌ وكورد ژى كرینه‌ د ناڤ ئاگرێ خوه‌ دا و وانان دزانین كورد و عه‌ره‌ب و شیعه‌ و سونه‌ و توركمان و كریستیان و سابئه‌ و.هتد. كوئه‌ڤ هه‌مى ئۆل و نه‌ته‌وه‌ كرینه‌ د ناڤ هه‌ڤدا و تێكهه‌ل كرین باش دزانین كو ب هه‌ڤدو ناقه‌تینن و دێ پرسگرێك و ئارێشه‌ ژێ په‌یدا بن، لێ ژبۆ پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیان ئه‌ڤ كریاره‌ هات ئه‌نجامدا و ژبۆ په‌یداكرنا قه‌یرانان و كۆمێن قه‌یرانان كو هه‌تا نوكه‌ ژى ل وێ باوه‌رێ مه‌ كو چ لایه‌ن وكه‌س نه‌شێن ڤان قه‌یرانان چاره‌ بكه‌ن. هه‌تا نوكه‌ (26) كه‌سان خوه‌ به‌ربژار كریه‌ بۆ سه‌رۆكاتیا ئیراقێ و ژ وان (11) كورد نوویێن به‌رچاڤ هشیار زێبارى ژ پارتى كو خودانا ده‌نگ و كورسیێن زێده‌ و ژ یه‌كێتى به‌رهه‌م سالح و رێبوار ژ نه‌وه‌یى و حاكم رزگار و له‌تیف و هنده‌كێن دى بێلایه‌ن خوه‌ به‌ربژاركریه‌. زۆر مه‌رج ل ده‌ف هه‌ر به‌ربژاره‌كى هه‌بن ئه‌و ژى دیارترین مه‌رج ئه‌ڤه‌نه‌ (ژدایك و باب ئیراقى بیت ـ خودان شیان بیت ـ ژیێ وى ژ چل سالان كێمتر نه‌بیت ـ باوه‌رنامه‌ ژ بكالوریۆس كێمتر نه‌بیت ـ وه‌لائا وى ب تنێ بۆ ئیراقێ بیت ـ پرسێن گه‌نده‌لیێ ل ده‌ف نه‌بن ـ ره‌وشت پاقژ و باش بیت ـ نه‌هاتبیته‌ گازیكرن بۆ ده‌زگه‌هێن ده‌ستپاكیێ) و زۆر خال و مه‌رج دڤێت ل ده‌ف هه‌ر به‌ربژاره‌كى هه‌بن و ل دووڤ ده‌ستوورێ ئیراقێ دێ په‌رله‌مانێ ئیراقێ ده‌نگى ل سه‌ر به‌ربژاران كه‌ت كو ئه‌و ژى دێ په‌رله‌مانتار ده‌نگى ل سه‌ر ده‌ن كو سه‌رجه‌مێ په‌رله‌مانتارێن په‌رله‌مانێ ئیراقێ دبنه‌ (329) په‌رله‌مانتار ودێ ده‌نگدان هێته‌ ئه‌نجام دان و هه‌ر به‌ربژاره‌كێ شیان ده‌نگێن دو ل سه‌ر سێ بده‌ستڤه‌بینیت ئه‌و دێ ب فه‌رمى بیته‌ سه‌رۆككۆمارێ ئیراقا فیدرال. بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر ژ كۆیێ (329) په‌رله‌مانتاران هه‌ر به‌ربژاره‌كى شیان (200) ده‌نگان بده‌ستڤه‌بینیت، دێ ئێكسه‌ر بیته‌ سه‌رۆككۆمار، و پاشى دێ سه‌رۆككۆمار ماوه‌كى دانیت بۆ ده‌ستنیشانكرنا سه‌رۆكێ حوكمه‌تێ و دامه‌زراندنا كابینا خوه‌ یا نوى. ل ڤێره‌ مه‌ ڤیا رۆنكرنه‌كێ ل سه‌ر ده‌نگدان و هه‌لبژارتن و ده‌ستنیشانكرنا هه‌ر سێ سه‌رۆكاتیا ل ئیراقێ…

پرسا به‌ربژارێ سه‌رۆككۆمارێ ئیراقا فیدرال
پشكا (2)
خالد ئه‌حمه‌د بادى

مه‌ره‌ما مه‌ ئه‌وه‌ پرسا كوردان و رۆلێ كوردان د ناڤا حوكمه‌ت و ده‌زگه‌هێن ئیراقى دا كو بوویه‌ مینا عورفه‌كى سه‌رۆكاتیا حوكمه‌تێ بۆ شیعه‌یان بیت و سه‌رۆكاتیا په‌رله‌مانى بۆ سونیان بیت و سه‌رۆككۆمار بۆ كوردان بیت، لێ ده‌ستوورێ ئیراقێ نه‌گۆتیه‌ بلا سه‌رۆكاتیا حوكمه‌تێ بۆ فلان لایه‌نێ شیعى بیت یان سه‌رۆكاتیا په‌رله‌مانى بۆ فلان لایه‌نێ سونى بیت، لێ ل ڤێره‌ (یه‌نك) كه‌فتیه‌ بن كۆنترۆلا لایه‌نێن هه‌رێمێ و ئیرانى كو بۆ خوه‌ه‌ كریه‌ عورفه‌ك و سه‌رۆكاتیا كۆمارێ ب مولكێ خوه‌ دزانن، لێ ئه‌ڤه‌ شاشیه‌كا سیاسى و یا ئه‌خلاقى و یا كوردایه‌تى یه‌ كو ب تنێ بلا ئه‌م بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا كوردان كار بكه‌ین بلا ئه‌م هه‌مى كورد ب هه‌موو پارت و لایه‌ن ب تنێ بوو به‌رژه‌وه‌ندیا هه‌رێمێ و كوردستانێ كار بكه‌ین نه‌مینین ب پله‌ و پۆست و به‌رژه‌وه‌ندیا تایبه‌ت یا خوه‌ڤه‌ و بلا ئه‌م ب تنێ بۆ وێ چه‌ندێ كار بكه‌ین كو پتر بده‌ستڤه‌ئینانا ده‌ستكه‌فتان بۆ ملله‌تێ كورد و حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ. ل هه‌مى پرۆسێن ده‌نگدان و هه‌لبژارتنا ل سه‌رتاسه‌رێ جیهانێ و ل ناڤ ته‌ڤایا ده‌ستوور و قانوونێن جیهانى دا ب تنێ ل سه‌ر پرسا ده‌نگێن زێده‌ و كورسیكێن زێده‌ كاردكه‌ن و حوكمه‌ت و هه‌مى ده‌سته‌ ب رێژا ده‌نگێن زێده‌ دهێنه‌ ده‌ستنیشانكرن، نه‌كو پشته‌ڤانیه‌ك بۆ پارتى لێ ب تنێ یا راستى یه‌ ئه‌م دبێژین و ل سه‌ر هه‌ر كاره‌كى د ا ژى په‌یاما مه‌ بۆ هه‌مى كوردان و هه‌مى ده‌ستهه‌لاتداران كو ئێك بگرن و هه‌ڤپه‌یمانی یا دروست بكه‌ن و ب ئێك لیسته‌ و ئێك به‌ربژاره‌ به‌ر ب به‌غدا ڤه‌ بچن.
ئه‌ز وه‌كو كورده‌ك دێ هزركه‌م كو چ جوداهى نینه‌، كى بیت ببیته‌ سه‌رۆكێ كۆمارا ئیراقا فیدرال به‌رهه‌م یان هشیار یان رزگار یان له‌تیف یان كى بیت ب تنێ بلا ئه‌م هه‌مى هزر بكه‌ین كو كورده‌ك بچیته‌ سه‌ر كورسیكا سه‌رۆكاتیێ و بلا ئه‌م هزر بكه‌ین كو ئه‌و كورد دێ ببیته‌ سه‌رۆككۆمار كو خزمه‌تا كوردان بكه‌ت و خزمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ و خزمه‌تا ملله‌تێ كورد بكه‌ت. زۆر ملله‌ت و گه‌ل و وه‌لاتان ب كوردان كریه‌ كه‌نى و كوردان ژى زۆر ده‌رده‌سه‌رى و مه‌ینه‌ت و زولم و سته‌م دیتینه‌ ل سه‌ر ده‌ستێن دوژمنان و وه‌لاتێن هه‌رێمى و زلهێزان و بلا ئه‌م فه‌رهه‌نگا دیرۆكا خوه‌ڤه‌ بكه‌ین و پێداچوونه‌كێ ل ناڤه‌رۆكا لاپه‌رێن فه‌رهه‌نگا كوردا ن دا بكه‌ین و بلا ئه‌م كورد سه‌ربۆران بۆ خوه‌ه‌ ژ وان بۆیه‌ر و پرسێن بۆرى وه‌رگرین و بلا ئه‌م هه‌ڤ بگرین و حه‌ز ل هه‌ڤدو بكه‌ین و گوه ل دوژمنان نه‌كه‌ین و كوردستانێ بپارێزین و بیژین ره‌شى ره‌ش و بێژینه‌ سپى سپى و بلا ئه‌م نه‌بینه‌ دار ده‌ستێن هێزێن ده‌ره‌كى و یاری و گێمێن سیاسى ل گه‌ل كوردان دا بكه‌ن و بلا ب تنێ ئه‌م هه‌مى ب و كورد و كوردستانێ كار بكه‌ین و ببینه‌ ئێك بریار و ئێك هه‌لویست و ئێك ده‌ست دا كو هێزا مه‌ هه‌یى پتر لێ بهێت و به‌لانسێ خوه‌ ب هێز بێخین و ده‌ستێ هه‌ڤدو بگرین و ببینه‌ ئێك هێز دا كو بۆ دۆست و دوژمنان دیار بكه‌ین كو ئه‌م كوردین و خودان دۆز و مافین و هوون چ منه‌ت و خێران ل گه‌ل مه‌ ناكه‌ن. ئێكگرتى بیت ملله‌تێ كورد ئاڤه‌دان و ئارام بیت كوردستان به‌رز و بالا بیت ئالایێ قازى محه‌مه‌د و مه‌لا مسته‌فا بارزانى, بژیت كورد بمریت دوژمن.

پشكا (1)
خالد ئه‌حمه‌د بادى
یێ په‌رتووكا ژیانێ بخوینیت، چ پێ نه‌ڤێت دێ نهێنیێن ژیانێ زانیت، گه‌ردۆن مینا په‌رتووكا هۆزانێ یه‌، خۆشى و نه‌خۆشى و ئه‌رێنى و نه‌رێنى و ئارامى و نه‌ئارامى د ناڤ ناڤه‌رۆك و رێزێن وێ دا هه‌یه‌، جیهان ژى مینا قافیا هۆزانێ یه‌. بێگومان ده‌مێ سه‌حدكه‌ینه‌ ناڤه‌رۆكا فه‌رهه‌نگا ژیانێ دێ ب هزاران په‌ند و چیرۆك و سه‌رهاتى و هه‌لویست و بزاڤ و شه‌ر و هێرش و سته‌مان بینین، لێ وه‌سا خۆیایه‌ كو ئێك سیاسه‌ت هه‌یه‌، ئه‌و ژى سیاسه‌تا قانوونا هێزێ یه‌. شه‌ڕێ جیهانى یێ ئێكێ و دوویێ دروستبوون لناڤبه‌را وه‌لاتێن زلهێزێن جیهانێ، ژبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌ت و هه‌رده‌م رێژه‌یا پرسا به‌رژه‌وه‌ند و به‌رژه‌وه‌ندیخوازان گه‌هشتیه‌ كۆمتێ بلندێ ل جیهانێ و پرسا به‌رژه‌وه‌ند و به‌رژه‌وه‌ندیخوازان، هه‌مى ئاست و رێژه‌ به‌زاندینه‌ و ل وه‌لاتێن جیهانێ به‌ربه‌لاڤ بوویه‌ و پرسا ترسناكا به‌رژه‌وه‌ندخوازیێ یا تایبه‌ت گه‌هشتیه‌ وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتا ناڤین و وه‌لاتێن هه‌رێمى ژى ڤه‌گرتینه‌، ئانكو ئه‌ڤ دیارده‌ و پرسه‌ گه‌هشتیه‌ وه‌لاتێن هه‌ڤسۆیێن هه‌رێما كوردستانا ئیراقا فیدرال. ژبه‌ر په‌یدابوونا گوهۆرینێن سه‌قایى و په‌یدابوونا هشكاتیێ و نه‌پویته‌دان ب ژینگه‌ه و دارستان و پشتگوه هاڤێتنا پرسێن سه‌قایى و گه‌ش و هه‌وایى و په‌یدابوونا خواستا جڤاك و ملله‌تێن جیهانێ ب ئاڤا پاقژ و ب كێر ڤه‌خوارن و چاندنێ بهێت، ئاها ل ڤى ده‌مى ئه‌و گوتنا مه‌ لسه‌رێ بابه‌تێ خوه‌ دیاركرى كو سیاسه‌تا هێزێ دێ لسه‌ر جڤاكى و گه‌ل و وه‌لاتان زال بیت ودێ یێن مه‌ بناڤ كرین به‌رژه‌وه‌ندخواز سه‌رێ خوه‌ هه‌لده‌ن و دێ ژ هه‌مى پرس و بارودۆخان مفادار بن و دێ بزاڤێن مه‌زن و به‌رفره‌ه كه‌ن كو هه‌ر تشته‌كى بده‌ستخوه‌ڤه‌ بینن و ل وه‌لاتێ مه‌ كوردستانێ ئه‌ڤ پرس و په‌ژیه‌ ب سه‌ر دا هاتیه‌ و وه‌لاتێن هه‌رێمى ئیران و توركیا زۆر لسه‌ر پرسا ژینگه‌ه و سه‌قایى كاركریه‌ و یێ زۆر كار دكه‌ن كو كونترۆلێ لسه‌ر هه‌مى ژێده‌رێن ئاڤێ بكه‌ن و به‌رده‌وام ئیران رویبارێ سیروان و رویبارێن دى و هه‌ر ژێده‌ره‌كێ ئاڤێ بیت لسه‌ر هه‌رێما كوردستانێ و ئیراقێ دگرن و به‌رده‌وام یێ به‌نداڤ و گۆل و بركا لسه‌ر ئاڤا كوردان بخو چێدكه‌ن و ژبلى توركیا كو هه‌ر ل سالا (1988) توركیا ده‌ست ب پرۆژێ خوه‌ یێ مه‌زن كریه‌ كو ناڤێ پرۆژێ (gap) كو پرۆژه‌كێ مه‌زنه‌ و ژ (23) به‌نداڤان پێكدهێت و لدویڤ پلانا توركیا كو ده‌مێ ئه‌ڤ پرۆژه‌ بدوماهیك بهیت توركیا ناهێلیت و رێكێ ناده‌ت كو ئاڤ بهێته‌ ناڤ خاكا ئیراق و سووریا و ب تایبه‌ت ئیراقا فیدرال كو دێ لیترا ئاڤێ ب لیترا گازێ بیت. ل رێكه‌فتى (6\11\2021) سه‌رۆك كۆمارێ توركیا (ره‌جب ته‌یب ئه‌ردوغان) سه‌ره‌دانا باكۆرێ كوردستانێ كر و ب تایبه‌ت باژێرێن باتمان و ئه‌لهێ و پرۆژێ هایدروئه‌لكتریك یێ كاره‌بێ یێ لسه‌ر به‌نداڤا ئه‌لیسۆ ل ده‌ڤه‌را حسن كێف ئانكو (هه‌سكیف) كو ب هزاران شینوارێن كوردان بنئاڤكرن و خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێن كورد لێك كۆم كرن و پتریا وانان ژى به‌ر ب ئیسته‌نبۆل ڤه‌ چوون و حوكمه‌تا توركیا ب پلان ئه‌ڤ كاره‌ ئه‌نجامدایه‌ ودێ زۆر مفایێن جودا كه‌ت كو مفایێن سیاسى و ئابۆرى و له‌شكه‌رى.

سه‌قایێ جیهانى و پیلانێن توركیا و به‌رهنگاریێن نوى.
پشكا (2)
خالد ئه‌حمه‌د بادى

ژ ئه‌نجامێ دانانا پرۆژێ گاپ دێ ئابۆرێ توركیا ب هێز و گه‌شه‌ كه‌ڤیت و دێ توركیا شێت ب ملیۆنان شه‌شپالۆیێن ئاڤێ ئومبار كه‌ت و دێ شێت ب ملیۆنان میگاواتێن كاره‌بێ به‌رهه‌م ئینیت و ژبلى پرسێن چاندنێ و به‌رهه‌مێ سامانێ ده‌ریایى كو ببهاترین جۆرێ گوشتى یه‌ لسه‌ر ئاستێ جیهانێ و چه‌ندین مه‌ره‌مێن توركیا دێ ب جههێن و دێ ره‌وشا توركیا به‌ر ب ئاستێن به‌رز چیت ژ هه‌مى ئالیان ڤه‌ و ب تایبه‌ت كو لڤى سه‌رده‌مى جیهان به‌ر ب هشكاتیێ ڤه‌ دچیت و هه‌مى ئاماژه‌یێن خرابن سه‌باره‌ت گوهۆرینێن مه‌زن ب سه‌ر سه‌قایێ جیهانێ دێ هێته‌كرن. گرنگى یا ئاساییشا ئاڤێ د ڤى چه‌رخێ نوكه‌ ئه‌م تێدا یا پێشچاڤه‌ و ڤه‌دیتنا ئاساییشا ئاڤێ ب ئاساییشا خوارنێ ڤه‌ گرێدایه‌ وبتایبه‌ت ئه‌گه‌ر بزانین كو سوباهى دێ خوارن و ئاڤ بنه‌ چه‌كه‌كێ كاریگه‌ر و كاتێكه‌ر ژبۆ بكارئینانا د په‌یوه‌ندیێن نێڤده‌وله‌تى دا. هه‌روه‌سا دێ شینوارێن خوه‌ هێلیت د ناڤ سیاسه‌تا ناڤخوه‌یى و ده‌رڤه‌ و بتایبه‌ت بۆ وان وه‌لاتێن زه‌نگین ب ژێده‌رێن ئاڤێ و ژبۆ پاراستنا ئاساییشا خوارده‌مه‌نیێ و ئاساییشا ئاڤێ و نه‌به‌رپاكرنا ده‌رفه‌تێ بۆ سه‌روبه‌رێن مایتێكرنێ فه‌ره‌ پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن ئاڤێ ل هه‌ر وه‌لاته‌كى بهێنه‌ پاراستن و پاراستن و پشتراستكرنه‌ك بۆ هه‌بیت بۆ داهاتیێن ئاڤێ ژبۆ به‌رپاكرن و په‌یداكرنا ئاساییشا خوارنێ ئه‌وا كو دبیته‌ تیانه‌كێ خورستى و بهێز بۆ ئاساییشا ئابۆرى یا نشتیمانى و نه‌ته‌وه‌یى. لڤێره‌ ده‌مێ سه‌حدكه‌ینه‌ كه‌ش و هه‌وایێ جیهانێ و بتایبه‌ت ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست دكه‌ین دێ بۆ مه‌ هه‌میان دیار و ئاشكه‌را بیت كو گوهۆرینێن سه‌قایى په‌یدا بووینه‌ و رێژا بارینا بارینێ، ئانكو بارینا بارانێ زور كێم بووینه‌ و ئه‌گه‌ر باران بهێن ژى ل ده‌مێن پێدڤى باران نا باریت و مفا ژێ ناهێته‌ وه‌رگرتن. هه‌روه‌سا پێدڤیا مرۆڤ و وه‌لاتان ژى بۆ ئاڤێ زۆر د زێده‌بوونێ دایه‌ و ب تایبه‌ت پشتى دوماهی ئامارا جیهانێ سه‌باره‌ت زێده‌بوونا مرۆڤان كو تێدا دیاركریه‌ هژمارا مرۆڤان ل جیهانێ گه‌هشتیه‌ نێزیكى (8) ملیار مرۆڤان، هه‌روه‌سا دویركه‌فتنا ملله‌ت و جڤاك و خه‌لكى ل سه‌رتاسه‌رێ جیهانێ ژ كارێ چاندن و جۆتیاریێ و به‌ر ب ژیانا مه‌ده‌نیه‌ت و باژێران و كارێن بازرگانى و پێشه‌سازیێ و پشتگوه هاڤێتنا كارێ چاندنێ، هه‌لبه‌ت ئه‌ڤه‌ ژى دێ بیته‌ پالده‌ره‌كێ بهێز كو پتر داخوازى و پێدڤیا خه‌لكى لسه‌ر ئاڤێ زێده‌ ببیت و ئه‌گه‌ر ژێده‌رێن ئاڤێ لسه‌ر ڤى خه‌لكى ب زه‌حمه‌ت كه‌ت، یان كێم بوون هه‌لبه‌ت دێ هه‌مى هه‌ولدان هێنه‌كرن كو ئه‌و وه‌لات یان جڤاك ئاڤێ بده‌ستخوه‌ بێخیت ب هه‌ر رێیه‌كا هه‌بیت چ ب رێیێن بازرگانى یان ب پرۆتوكۆل و په‌یماناما و رێیێن ئاشتیانه‌ و ئه‌گه‌ر نه‌ دێ رێیێن شه‌ڕى هێنه‌ بكارئینان ژبۆ په‌یداكرنا ئاڤێ چونكو ئاڤ ژیانه‌ و ئه‌گه‌ر ئاڤ نه‌بیت، هه‌لبه‌ت دێ ژیان زۆر یا ب زه‌حمه‌ت و نه‌خۆش بیت، به‌لكو ژیان نابیت و برێڤه‌ ناچیت. وێنه‌ و دیمه‌ن و پێشبینێین خراب و شاش ددیارن و جیهان به‌ر ب وان پێشبینى و هزر و گوتنان ڤه‌ یا دچیت و رۆژ بۆ رۆژێ ئه‌و په‌یڤ و داخۆیانى و گوتنێن لسه‌ر شه‌ڕێ ئاڤێ و یێ جیهانى، ئانكو جه‌نگا جیهانى یا سیێ یێ دیار دبن و جیهان به‌ر ب زێده‌بوونا مرۆڤان و كێمبوونا چاندن و كارى و ئه‌ڤه‌ هه‌مى دبنه‌ ئه‌گه‌ر كو كارتێكرن ل سه‌ر كه‌ش و هه‌وایى و گوهۆرینا سه‌قایێ گشتى بهێته‌كرن و مه‌ ل ڤێره‌ توركیا كریه‌ نموونه‌ ئه‌گه‌ر گوهۆرینا سه‌قایى دروست بیت دێ ل سه‌رتاسه‌رێ جیهانێ كاره‌سات دروست بن .ئۆمێده‌وارین وه‌لاتێن زلهێز و یێن بریار بده‌ست ژدل كار لسه‌ر پرسا گوهۆرینا كه‌ش و هه‌وایى بكه‌ن و ریگه‌ چاره‌كێ ببینن و مرۆڤاتیێ ژ پرسا هه‌ستیار و ئارێشا هشكاتى و ژ گوهۆرینا سه‌قایى و دابه‌شكرنا ئاڤێ ب دادپوره‌رانه‌ قورتال بكه‌ن و مرۆڤاتیێ بدانن به‌رامبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ یێن تایبه‌ت و مرۆڤاتیێ قورتال بكه‌ن.

پشكا (3)
خالد ئه‌حمه‌د بادى

سیسته‌مكرنا داموده‌زگه‌هێن خوه‌ و به‌رپاكرنا دادپه‌روه‌ریا جڤاكى و سیاسى و ره‌وشه‌نبیرى و ئابۆرى و دارایى و دروستكرنا باوه‌ریێ و چێكرنا پرێن ب هێز ل ناڤبه‌را وه‌لاتیان و ده‌ستهه‌لاتداران دا دروست دبن و هه‌مى خوه‌ ب خودانێن وه‌لاتى دزانن و خوه‌ ب مال و گیان خۆگورى وه‌لاتێ خوه‌ دكه‌ن و ب زانست و زانینێ باوه‌ریه‌كا موكوم بۆ وه‌لاتیان دروست دبیت و ئه‌ڤ باوه‌ریه‌ دبیته‌ ئه‌گه‌رێ په‌یداكرنا پتر ده‌لیڤه‌یان بۆ گێرانا ده‌ستهه‌لاته‌كێ ب هێزتر كو بتنێ مێشكان ئاڤا بكه‌ن و وێ باوه‌ریێ بكه‌نه‌ د مێشكێن وانان دا كو بتنێ ڤیانا هه‌وه‌ بۆ وه‌لاتى و ئالایێ پیرۆزه‌ و ئه‌ڤه‌ هه‌مى دێ ب ئاڤا كرنه‌كا زانستى یا ره‌وشه‌نبیرى هێته‌كرن و هه‌كه‌ هه‌ر گه‌له‌كى یان ده‌ستهه‌لاته‌كى یان حوكمه‌ته‌كێ خه‌لكێ خوه‌ چه‌كداركرن ب زانتسى بێ گومان دێ سیسته‌مه‌كێ دروست ژى هێته‌ به‌رپاكرن و ئه‌گه‌ر سیسته‌مه‌كێ دروست ژى هاته‌ دانان و په‌یره‌وكرن بێ گومان دێ دادپه‌روه‌ریه‌كا باش هێته‌ گێران و ئه‌نجامدان. هه‌مى ئایین و قانوونان یێن ئاسمانى و یێن جیهانى به‌رێ خه‌لك و ملله‌ت و گه‌لان دایه‌ زانست و زانین و په‌روه‌ردێ و دیار كریه‌ كو زانست و زانین رۆناهى یه‌ و نه‌ زانین تاریاتى یه‌. ب فه‌ر دبینم بێژم كو میناكا سه‌نگافۆرا و ژاپۆن و بریتانیا و چین و ئیسرائیل و پتریا وه‌لاتێن جیهانى و ئه‌ورۆپى و ئه‌مریكى ب تنێ نهێنى یا وان وه‌لاتان ئه‌وبوو كو زمانێ چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نى و شه‌ر و جه‌نگ و كه‌ربوكین و نه‌ ڤیانێ هێلایه‌ و ده‌ست ژێ به‌ردایه‌ و به‌رێ خوه‌ دایه‌ زانست و زانین و په‌روه‌رده‌ و فێركرنێ و ئه‌نجام ژى ئه‌و وه‌لات و ملله‌ت سه‌ركه‌فتینه‌ و به‌ر ب قۆناغێن هه‌ره‌ بلندڤه‌ چووینه‌ و كه‌فتینه‌ د كێبركا پێشكه‌فتن و پێشڤه‌چوونێ دا د هه‌مى وارێن جودا جودا یێن جیهانى و ل ناڤه‌ندێن بلندێن جیهانێ بووینه‌ خودان بریار و ده‌ستهه‌لات و كونترۆل لسه‌ر پتریا ناڤه‌ند و ژێده‌رێن جودا یێن جیهانى كرینه‌ و بووینه‌ ژماره‌ و ئه‌ڤ پێشكه‌فتن و هێزه‌ هه‌مى د به‌رژه‌وه‌ندیا وه‌لاتى دا دهێته‌ مه‌زاختن. ئۆمێده‌وارم حوكمه‌ت و ده‌ستهه‌لاتدارێن مه‌ ژى ژدل لسه‌ر وه‌رگرتنا ڤێ هێزێ كار بكه‌ن و به‌رێ مه‌ بده‌نه‌ رێكا دروست و ب مفا یا زانستى و بتنێ بلا ئه‌م زانستى بگرین ب شێوه‌ و به‌رچاڤ مه‌ زانست گرتیه‌ لێ ب سیسته‌م و دروستى زانست و په‌روه‌ده‌ ژى بووینه‌ ئالاڤ بۆ گه‌نده‌لیێ و بۆ وان كه‌سێن به‌رژه‌وه‌ندخواز و بلا ئه‌م ژدل لسه‌ر ڤێ پرسا ترسناك و هه‌ستیار كار بكه‌ین دا كو چاڤ ل بارزانیێ نه‌مر بكه‌ین ده‌مێ ب هزاران ئیمتایازات و ده‌ستكه‌فت حوكمه‌تێن وى سه‌ر ده‌مى یێن ئیراقێ دانه‌ بارزانیێ باب لێ مه‌لا مسته‌فا بارزانیێ نه‌مر به‌رسڤا وان دا و گوتێ: من چ ژ هه‌وه‌ نه‌ڤێت ب تنێ به‌رامبه‌رى ڤێ بۆ مه‌ قوتابخانه‌كێ ل گونده‌كێ دویر دروست بكه‌ن دا كو لاو و گه‌نج و زارۆیێن كوردان فێرى زانست و زانینێ ببن و دا كو خه‌ونا مه‌ ژى بهێت و ئه‌م كورد ژى ببینه‌ خودان زانا و خودان بریار و خودان ده‌وله‌ت. ل دوماهیێ دبێژم كو ب تنێ هێز دازنست و زانین و په‌روه‌ردێ دا یه‌.

خالد ئه‌حمه‌د بادى
ژیان مینا فارگۆنێن شه‌مه‌نده‌فرێ یه‌ هه‌ر فارگۆنه‌ك ب فارگۆنا دى ڤه‌ گرێدایه‌ و هه‌ر فارگۆنه‌ك فارگۆنا دى لدویڤ خوه‌ دكێشێت و لسه‌ر ئێك رێك ئانكو سكه‌یی دچیت هه‌تا كو دگه‌هیته‌ وێ ئاراسته‌یێ یا كو بۆ دچیت، قۆناغێن ژیانێ ژى مینا فارگۆنێن شه‌مه‌نده‌فرێنه‌ هه‌ر قۆناغه‌ك قۆناغا دى لدویف خوه‌ دكێشیت و هنده‌ك قۆناغ د ئارام و خۆش و مفادارن و هنده‌ك قۆناغ ژى دسه‌خت و دژوار و خرابن و سیسته‌م و سروشتێ ژیانێ وه‌سا خۆیا دكه‌ت كو هه‌ر تاكه‌ك كا چاوا تام دكه‌ته‌ مرنێ وه‌سا دڤێت مرۆڤ یان تاك د هه‌مى قۆناغێن ژیانێ دا ده‌رباز ببن، قۆناغێن ژیانێ ژبۆ برێڤه‌برنا كاروبارێن رۆژانه‌ یێن كارگێرى و جڤاكى و ژیارینه‌ كو هه‌ر مینا باسێ لسه‌رى مه‌ كرى هه‌ر قۆناغه‌ك قۆناغا دى لدویڤ خوه‌ ڤه‌دكێشیت و ئێك قۆناغ تمامكه‌را قۆناغا دى یه‌، له‌وما دبێژم قۆناغا هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانێ ئیراقا فیدرال یێن كو ل (10\10\2021) هاتینه‌ ئه‌نجامدان بداوى هات و ئه‌و قۆناغ بۆرى و قۆناغا هه‌ستیار و گرنگ ئه‌و قۆناغه‌یه‌ یا كو ددویڤ ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنان دا دهێت و پڕانیا پارت و لایه‌نێن پشكداربووى ب سه‌ركه‌فتن كو پرۆسه‌كا ساخله‌م بوو ل دویڤ چاڤدێرێن بیانى و ناڤخوه‌یى و خوه‌ بخوه‌یى كو ب سه‌دان چاڤدێران پرۆسا هه‌لبژارتنان ددیت و چاڤدێرى لێ دكر چونكى هه‌لبژارتنێن ئه‌ڤ جاره‌ هه‌لبژارتنێن پێشوه‌خت بوون و ب سیسته‌مه‌كێ جودا بوو ژ جارێن دى كو سیسته‌مى بازنه‌یى بوو و لدویڤ ئه‌نجامێن هاتینه‌ راگه‌هاندن ژلایێ كۆمسیۆنا بلندا هه‌لبژارتنان ل ئیراقا فیدرال كو ده‌نگێن كوردان زێده‌ بووینه‌ و یا گرنگ ئه‌ڤه‌یه‌ و چ ئارێشه‌ نینه‌ یێن چ لایه‌ن سه‌ركه‌فت بیت. كاكلا بابه‌تێ مه‌ ئه‌ڤه‌یه‌ كا چ بهێته‌ كرن بو كارێ داهاتى ل په‌رله‌مانێ ئیراقا فیدرال یێ نوى، بلا هه‌مى كورد خوه‌ بكه‌نه‌ ئێك لیست و ئێك هه‌لویست و هه‌مى ژێكنه‌گرتنێن خوه‌ بده‌نه‌ پشت خوه‌ و به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ یێن به‌رته‌نگ یێن حزبى و تایبه‌ت بداننه‌ پشت به‌رژه‌وه‌ندیێن بلندێن كوردستانێ و ملله‌تێ كورد چونكى دوباره‌ خه‌لكێ مه‌ یێ مه‌غدۆر و بێبه‌هر باوه‌رى دایه‌ ڤان لایه‌ن و كاندید و به‌ربژاران دا كو به‌رگریێ ژ ماف و مستحقات و هه‌بونا گه‌لێ كورد بكه‌ن و مافێن ره‌وایێن كوردان ل هه‌رێما كوردستانێ بده‌ستڤه‌بینن و نه‌بنه‌ دیلێن حه‌ز و ڤیانێن ركابه‌رێن كوردان ل ئیراقێ و ببنه‌ دیلێن به‌رژه‌وه‌ندیێن به‌رژه‌وه‌ندخوازان ژ شیعه‌ و سوننه‌یێن عه‌ره‌ب كو هه‌رده‌م و ب درێژاهیا دیرۆكێ مافێن كوردان خارینه‌ و كورد بێبه‌هر كرینه‌ ژ كێمترین مافێن وان یێن ره‌وا. ل دوماهیێ په‌یاما مه‌ بۆ هه‌مى لایه‌ن و به‌ربژار و كاندیدێن كوردان ل هه‌رێما كوردستانێ یێن سه‌ركه‌فتن بده‌ستڤه‌ئیناین ب تنێ بۆ كورد و كوردستانێ كاربكه‌ن و خزمه‌ته‌كا به‌رچاڤ بكه‌ن بۆ هه‌رێما كوردستانێ و وان باده‌كێن مرى و پشتگوه هاڤێتى بئازرینن و مافێن كوردان و هه‌رێمێ ب رێیا قانوونى بده‌ستڤه‌بینن دا كو دیرۆك شاهده‌یێ بۆ هه‌وه‌ بده‌ت و به‌ره‌بابێن داهاتى سه‌ربلند بن ب به‌رهه‌م و خه‌باتا هه‌وه‌ و دێ شوین تبلێن هه‌وه‌ مینن هه‌تا دوماهیك و دا كو هه‌ر ئالایێ پیرۆزێ كوردستانێ یێ به‌رز و بالا بیت و قه‌وارێ هه‌رێما كوردستانێ ب هێزتر لێ بهێت.

خالد ئه‌حمه‌د بادى
به‌حسكرن و گرێدانا باده‌كێن جوداجودا ره‌نگینیه‌كا به‌رچاڤ و كارتێكرنه‌كا مه‌زن تێدا هه‌یه‌ و دێ مفا گه‌هیته‌ هه‌ر لایه‌كى، گرێدانا باده‌ك و مژارێن گه‌رم د ڤان قۆناغان دا و هه‌ر دیسا دێ گه‌رم و گوریه‌كێ بخوه‌ڤه‌ گریت و دێ مفایه‌ك مه‌زن بۆ هه‌ر لایه‌كى تێدا بیت. بابه‌تێ مه‌ ل دۆر مژارا جیهانى یا گه‌رموگۆر كو ئه‌و ژى گوهۆرینا كه‌ش و هه‌وا و هشكه‌سالى یه‌ كو به‌رى چه‌ند رۆژان چه‌ندین راپۆرتێن گرنگ و كاریگه‌ر ل دۆر گوهۆرینا كه‌ش و هه‌وایى من ل كه‌نالێن ناڤخوه‌یى و بیانى دیتن و ب تایبه‌ت ل كه‌نالێ روداو ل (30\9\2021) و دیار دكر كو ل ئه‌مریكا ژبه‌ر كێمیا بارانا به‌لگێن دارا زه‌ر بووینه‌ و زۆر دار هشك بووینه‌ و ل ئسپانیا خوه‌نیشادان و نه‌رازیبوونێن جه‌ماوه‌رى هاتینه‌ ئه‌نجامدان، ژبه‌ر هشكه‌سالیێ و ل زۆر وه‌لاتان خه‌لك و رێكخراوێن ژینگه‌هێ و یێن په‌یوه‌ندیدار لسه‌ر پرسگرێكا ناڤبرى كاردكه‌ن، ب شێوه‌كێ گشتى ره‌وش به‌ر ب خراببوونێ ڤه‌ دچیت و هشكه‌سالى یا به‌ر ب هه‌مى جیهانێ ڤه‌ یا دهێت و زۆر راپۆرت و نڤێسار مه‌ دیتینه‌ و وه‌سا دیار دكه‌ن كو ل سالا (2030) دێ رێژا ئاڤێ و بتایبه‌ت ئاڤا بكێر ڤه‌خوارنێ دهێت دێ ب رێژا (40%) كێم بیت ل جیهانێ و نوكه‌ و ل ڤى سه‌رده‌مى ل هنده‌ك وه‌لاتێن جیهانێ ئاڤا ڤه‌خوارنێ نینه‌ و یا كێمه‌. ل ڤێره‌ فه‌ره‌ گرێدانه‌كێ بكه‌ینه‌ د ناڤبه‌را هه‌وێن هه‌لبژارتنان و هشكه‌سالیێ دا، كو هه‌ر لایه‌ك ژدل كار لسه‌ر باده‌كا ناڤبرى بكه‌ن. زۆر دێ بێژن هه‌مى ب حه‌زكرنا خودایێ مه‌زنه‌ راسته‌ هه‌ر كاره‌كێ بیت خودایێ مه‌زن و ئیكانه‌یه‌ لێ خودایێ مه‌زن و ئیكانه‌ ب رێكا په‌رتووكێن ئاسمانى یێن پیرۆز گوتیه‌ جڤاكێن مرۆڤان كار بكه‌ن و ژ سنووران ده‌رنه‌كه‌ڤن و دادپه‌روه‌ریێ بكه‌ن دێ ره‌وشا وه‌ به‌ر ب باشیێ ڤه‌ چیت، لێ ئه‌و كارێن دهێنه‌ ئه‌نجامدان ژلایێ جڤاك و ده‌وله‌تێن زلهێز و باله‌ده‌ست و خودان بریار بووینه‌ ئه‌گه‌رێن پیسبوونا ژینگه‌ها جیهانى و ئه‌ڤ پیسبوونا ژینگه‌ها جیهانى بوویه‌ ئه‌گه‌رێ گوهۆرینا كه‌ش و هه‌وایێ جیهانێ و بوویه‌ ئه‌گه‌رێ هشكه‌سالیێ ل پتریا وه‌لاتێن جیهانى. ل ڤێره‌ په‌یاما مه‌ بۆ به‌ربژار و كاندیدێن مه‌ بۆ په‌رله‌مانێ ئیراقا فیدرال و هه‌مى لایه‌نێن سیاسى و حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ و حوكمه‌تا ئیراقا فیدرال كو ژدل كار لسه‌ر باده‌كا گرنگ و هه‌ستیاریا گوهۆرینا كه‌ش و هه‌وایى و هشكه‌سالیێ بكه‌ن و كار بكه‌ن لسه‌ر باده‌كا ناڤبرى و پرسا هشكه‌سالیێ بكه‌ن سه‌رێ رێزێ چونكى زۆر ژێده‌ر ل ده‌ڤه‌را مه‌ هه‌نه‌ ودێ مفا ژێ هێته‌ دیتن و ئه‌و ژێده‌رێن ل كوردستانێ هه‌ین ئه‌گه‌ر كار لسه‌ر بهێته‌كرن باوه‌رم دێ ب رێژه‌كا به‌رچاڤ و باش ژ ڤێ مه‌ترسیا جیهانى قورتال بین و بلا هه‌مى كاندید لسه‌ر باده‌كێن سیاسى و ئابۆرى و ره‌وشه‌نبیرى و جوگرافى كار بكه‌ن لێ بتایبه‌ت بلا لسه‌ر باده‌كا ناڤبرى كار بكه‌ن و مفایى بگه‌هینن وه‌لاتێ خوه‌ كوردستانا خوشتڤى و ملله‌تێ كوردێ قه‌هره‌مان ودلسۆز.

خالد ئه‌حمه‌د بادى
بێگومان هه‌لبژارتن و ده‌نگدان ئامرازه‌كێ ب هێز و به‌رچاڤه‌ ژبۆ بده‌ستڤه‌ئینانا ده‌ستكه‌فتێن مه‌زن بۆ ملله‌ت و وه‌لاتێ خوه‌ و كریاره‌كا ساخله‌مه‌ ژبۆ بده‌ستڤه‌ئینان و په‌یره‌وكرنا سیاسه‌تا حه‌كیمانه‌ بۆ به‌رجه‌سته‌كرنا مافێن ره‌وایێن گه‌ل و وه‌لاتى, به‌رامبه‌ر ملله‌تێ كورد و كوردستانێ زۆر یا رۆهن و ئاشكه‌رایه‌ كو ماف یێن هاتینه‌خوارن و زولم و سته‌م ل ملله‌تێ كورد و هه‌رێما كوردستانێ هاتیه‌كرن ب درێژاهیا دیروكێ و ب تنێ چاره‌رێك ئه‌ڤه‌یه‌ كو هێز و مافێ خوه‌ ب رێیا ده‌نگدانێ بزڤرینین و به‌ر ب گوپیتكێن ده‌ستهه‌لات و حوكمرانى و جهێ بریارێ ڤه‌ بچن دا كو مافێن به‌رزه‌ و هاتین خوارن بزڤرینین. وه‌كو دزانن كو بریار هاتیه‌دان ل (10\10\2021) دێ هه‌لبژاتنێن جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ دهێنه‌ ئه‌نجامدان و د پرۆسا ئه‌ڤ جاره‌ یا هه‌لبژارتنان دا، شێوه‌ و سیسته‌م دجودانه‌ ژ یێن جارێن دى، چونكى ئه‌ڤ جاره‌ سیسته‌م بازنه‌یى یه‌ كو ل هه‌ر بازنه‌كى دشێن ده‌نگ ب چار كاندیدان بده‌ن، بۆ نموونه‌ ل ئامێدى و دهۆكێ ب تنێ دشێن ده‌نگبده‌نه‌ چار به‌ربژێران و ل هنده‌ك قه‌زایێن دى ب تنێ ده‌نگ بۆ چار به‌ربژێرێن دینه‌, پرۆسه‌ ب ساناهى یه‌، لێ گه‌ر ب سیسته‌م و ئیداره‌كرنه‌كا باش هه‌بیت. ل ڤێره‌ به‌حسێ مه‌ لسه‌ر وێ چه‌ندێ یه‌، كو ئه‌و به‌ربژێرێن دسه‌ركه‌ڤن زۆر ئه‌ركێن قورس و گران دكه‌ڤنه‌ سه‌ر مللێن وان و دڤێت پتر كار بكه‌ن ژبۆ بده‌ستڤه‌ئینان و چه‌سپاندنا مافێن وه‌لاتیێن كورد و خه‌لكێ هه‌رێما كوردستانێ و زۆر باده‌كێن هه‌لاویستى و گرێكدار كوردان و هه‌رێما كوردستانێ ل گه‌ل به‌غدا و ئیراقا فیدرال هه‌نه‌، ژبلى نوكه‌ كو باده‌كێن مووچه‌ و بۆدجه‌ و دارایى و كارگێرى كوردان گه‌له‌ك باده‌كێن دى هه‌نه‌، مینا قه‌ربۆیێن ئه‌نفالییان و هه‌ر هه‌شت هه‌وێن ئه‌نفالێن ره‌ش یێن ب سه‌ر كوردان دا ئینایین و چه‌كێ كیمیاوى و جینۆساید و باده‌كێن جوگرافى و ئه‌رد و ناسنامه‌ و ره‌گه‌زنامه‌ و زیندانیێن سیاسى و ماددێ (140) و هتد.. و زۆر ماددێن دى كو هه‌رێما كوردستانێ ل گه‌ل حوكمه‌تا ئیراقێ هه‌نه‌ و هه‌تا نوكه‌ چ كارێ پێدڤى ل سه‌ر نه‌هاتیه‌كرن و زۆر فه‌ره‌ به‌ربژارێن مه‌ و ب پشته‌ڤانیا حوكمه‌تا هه‌رێمێ ژدل كار لسه‌ر ڤان هه‌مى باده‌كان بكه‌ن و بكه‌ن دۆرهێله‌كێ دروست لسه‌ر ئیراقێ و ب شێوه‌كێ فه‌رمى ئه‌ڤ هه‌مى مافه‌ بكه‌ڤنه‌ سه‌ر ئیراقێ و و ب رێیێن فه‌رمى و دادگه‌هێ سه‌ره‌ده‌رى لسه‌ر باده‌كێن ناڤبرى بهێته‌كرن. ئه‌ڤ خالێن مه‌ لسه‌رى دیار كرین گه‌له‌ك فه‌ره‌ كاندید و به‌ربژارێن مه‌ ژدل لسه‌ر كار بكه‌ن، چونكى ئه‌و باده‌ك دگرنگ و هه‌ستیارن و بلا ئه‌و باوه‌ریا خه‌لكێ كورد ل هه‌رێمێ دایه‌ وان ب جهبینن و مافێن كوردان یێن ژێستاندى بزڤرینن و گه‌ر كار لسه‌ر بهێته‌كرن و به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ بداننه‌ پشت به‌رژه‌وه‌ندیێن ملله‌تێ، بێگومان دێ سه‌ركه‌فتنێ ئینن و دێ كورد ب مافێن خوه‌ شادبن و دێ ئه‌و كاندید و به‌ربار ژى وژدانا خوه‌ ئارام كه‌ن به‌ر ب سه‌ركه‌فتنێ.

خالد ئه‌حمه‌د بادى
ده‌مێ تو شۆكا خوه‌ تژى و گران بهاڤێژى ده‌ریایى یان رویبارى، بێگومان دێ شۆكا ته‌ تژى و گران هێته‌ ده‌ستێ ته‌، لێ ئه‌گه‌ر شۆكێ سڤك یان ڤالا بهاڤێژى یا دیاره‌ دێ شۆك ڤالا یان سڤك بیت. رامان ئه‌وه‌ ملله‌تێ كورد چه‌ندین ساله‌ شۆكا خوه‌ گران هاڤێتییه‌ و ب هزاره‌ها به‌رخودان قوربانى و شۆرش و سه‌رهلدان ئه‌نجامداینه‌ و هه‌لبه‌ت دێ به‌رهه‌م هه‌بیت. كوردان دیرۆكه‌ك زه‌لال و بناڤوده‌نگ هه‌یه‌ كو شانازیێ پێ بكه‌ن و ب سه‌دان ده‌ستكه‌فێن پڕبها هه‌نه‌ و شیان به‌رسینگێ داعشا تیرۆرست بگرن و ب هزاران هه‌لویستێن جودا هه‌نه‌ كو فه‌ربوو ملله‌تێن دى لبه‌رچاڤوه‌رگرتبا، چونكو كوردان ئه‌ردێ وانان یێ داگیركرى ژده‌ستێن دوژمنان ده‌رخستیه‌, كورد دبه‌رنیاسن ب مێرچاكى و ئاشتیخوازى و جوامێریێ. جاران دوژمنێن ملله‌تێ كورد شیابوون كونترۆله‌كا مه‌زن ل سه‌ر ژێده‌رێن راگه‌هاندن و سیاسیێن كوردى بكه‌ن ل كوردستانێ و جیهانێ و به‌روڤاى وێ چه‌ندێ پاله‌وانى و دیرۆكا سپى یا ملله‌تێ كورد ره‌ش دكرن. ل ڤێ قۆناغێ و ده‌مێ ده‌رفه‌ته‌كا كێم بۆ ملله‌تێ كورد په‌یدابووى ئێكسه‌ر كورد شیان وان بۆچوون و هزرێن ل سه‌ر كوردان هاتینه‌ ئاڤاكرن ب نه‌راست و نه‌ره‌وا دیار بكه‌ن بۆ كومه‌لگه‌هێ نێڤده‌وله‌تى و شیان ده‌ستهه‌لاته‌كێ جودا ژ ده‌ستهه‌لاتا ئیراقا فیدرال بگێرن و په‌یره‌و بكه‌ن و كورد شیان ده‌ستهه‌لاتا خوه‌ بكه‌نه‌ خیڤه‌ته‌ك و نیهانى كو جهێ هه‌مى گه‌ل و ئاینێن ل ئیراقێ و كوردستانێ ل بن وێ خیڤه‌تێ بكه‌ت و ده‌ستهه‌لاته‌ك نموونه‌یى بگێرن و ببیته‌ ئه‌گه‌رێ وێ چه‌ندێ كو به‌رێ وه‌لاتێن ئه‌ورۆپى و جڤاكێ نیڤده‌وله‌تى بده‌نه‌ هه‌رێما كوردستانێ و دانپێدانێ ب سیاسه‌تا راسته‌قینه‌یا هه‌رێما كوردستانێ بكه‌ن و هه‌رێم بكه‌فتینه‌ د ناڤ هه‌ڤكێشێن نێڤده‌وله‌تى و هه‌رێمى دا. رۆژانه‌ ل میدیایا كوردى و جیهانى دبینین ده‌مێ شاندێن ئاست به‌رزێن وه‌لاتێن بیانى و وه‌زیر و بالیۆز و سه‌ركرده‌یێن وان سه‌ره‌دانا ئیراقا فیدرال دكه‌ن و ئێكسه‌ر سه‌ره‌دانا هه‌ڤلێرا پایته‌خت دكه‌ن و ل گه‌ل سه‌ركردایه‌تیا كوردى دانوستاندنان دكه‌ن و بۆچوونێن هه‌رێمێ و ه‌ردگرن و ئه‌ڤ جۆره‌ سه‌ره‌دانه‌ پێگه‌یێ سیاسى و ئابوورى یێ هه‌رێما كوردستانێ ل ناڤه‌ندێن جیهانێ به‌رز و بها بهه‌لسه‌نگینن. سه‌ره‌دانا هه‌ره‌ گرنگ و دیرۆكى و بهادار یا كو ل رێكه‌فتى (29\8\2021) ل ده‌مێ سه‌رۆكێ فره‌نسا (ئامانویێل ماكرۆن) پشكدارى د كۆنفرانسێ ئیراقێ دا كرى و پاشى سه‌ره‌دانا پایته‌ختێ هه‌رێما كوردستانێ كرى و ب هه‌ڤالینیا شانده‌كێ بالا و هاتینه‌ پێشوازیكرن ل باله‌فرخانا نێڤده‌وله‌تى یا هه‌ڤلێرێ ژ لایێ سه‌رۆك و سه‌ركردێن هه‌رێما كوردستانێ و ڤه‌ ب شێوه‌كێ ته‌شریفاتى و فه‌رمى پێشوازیه‌كا نێڤده‌وله‌تى لێ هاته‌كرن ب ئاماده‌بوونا ده‌هان ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنا جیهانى و ناڤخوه‌یى. هه‌ژى گۆتنێ یه‌ كو ئه‌ڤه‌ جارا دویێ یه‌ ب فه‌رمى سه‌رۆكێ فره‌نسا سه‌ره‌دانا كوردستانێ دكه‌ت. ب راستى سه‌ردانا سه‌رۆكێ فره‌نسا بۆ وه‌لاتێ مه‌ ئۆمێدێن مه‌ گه‌شتر لێ كرن و پتر كورد هاتنه‌ هانددان ژبۆ وێ چه‌ندێ كو رۆژه‌كا گه‌ش ل پێشییا ملله‌تێ كورده‌ و پتریا میدیا جیهانى و ناڤخوه‌یى و عه‌ره‌بى به‌حسێ سه‌ردانا دیرۆكى كرن و سه‌ره‌دانا وى بۆ مووسل و مفایێ هه‌رێمێ د وێ سه‌ره‌دانێ دایه‌. ل دوماهیێ دێ بێژم ئه‌ڤ سه‌ره‌دانه‌ بۆ ملله‌تێ كورد زۆر یا گرنگ بوو ب تایبه‌ت د ڤى سه‌رده‌مى دا ئه‌ڤ سه‌ره‌دانه‌ هاتیه‌ تۆماركرن د تۆمارا سه‌ركه‌فتن و ده‌ستكه‌فتێن ملله‌تێ كورد دا و بوویه‌ وه‌رچه‌رخانه‌كا دیرۆكى بۆ ملله‌ت و حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ.

خالد ئه‌حمه‌د بادى
فه‌یله‌سۆف و زانایێ جیهانى ئه‌فلاتۆن، دبێژیت (سروشتێ پێدڤیێن مرۆڤان بریارێ ل سه‌ر چاره‌نڤێسێ جڤاكان دده‌ت، ئه‌ڤ پێدڤیه‌ دهێنه‌ گوهۆرین ل گه‌ل بۆرینا ده‌مى، ل دویڤ سروشت و تایبه‌تمه‌ندیێن مرۆڤان، چونكى هنده‌ك ژ وانل دویڤ مالێ دونیایێ دكه‌ڤن و هنده‌كێن دى ده‌ستهه‌لات دڤێت و تیمه‌ك ژ مرۆڤان ئازادى دڤێت و ب ئازادیێ دبێژن، ئه‌گه‌ر توخمێ ئێكى سه‌ر ژ هه‌میان ستاند ئه‌و دێ ده‌ستهه‌لات یێ زه‌نگینان بیت و ئه‌گه‌ر توخمێ دووێ شیان ده‌ستهه‌لاتى بده‌ستڤه‌بینن، ده‌ستهه‌لاتێ ب كوته‌كى و دكتاتۆرى دێ هێته‌ گێران و ئه‌گه‌ر حه‌زژێكه‌رێن ئازادیێ ب سه‌ركه‌فتن دێ ده‌ستهه‌لاته‌كێ دیمۆكراتى به‌رپا بیت). هه‌ر ده‌مێ ده‌ستهه‌لاته‌كێ چاك به‌رپا ببیت و كار پێ بهێته‌كرن، بێگومان دێ خێروبیرێن وه‌لاتى دوجاركى زێده‌ بن و ئه‌گه‌ر ژى دزڤرن بۆ ئابووره‌كێ بهێز د ده‌ستێن مرۆڤێن چاك وجوامێر دا. د نێرینا گه‌لێن جیهانى دیار دبیت ل پتریا وه‌لاتان ب تنێ به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌ت هاتینه‌ پاراستن و یێن وه‌لاتیێن سڤێل هاتینه‌ بنپێكرن و یێن زه‌نگین و بریار ب ده‌ستان بووینه‌ خودان ده‌ستهه‌لات و هه‌مى چه‌مكێن ئابوورى و سیاسى و دارایى و راگه‌هاندنێ ب ده‌ستێن وانان دا ماینه‌ و كۆنترۆل ل سه‌ر هه‌ر تشته‌كى كریه‌ . نموونه‌ ئه‌ڤغانستان وه‌لاته‌كه‌ دكه‌ڤیته‌ ئاسیا ناڤین و رامانا ئه‌ڤغانستان عه‌ردێ ئه‌ڤغانا، ئه‌ڤغانستان ده‌ڤه‌ره‌كا جیۆستراتیجى یه‌ و زۆر ده‌ڤه‌رێن گرنگ و فه‌ر پێكڤه‌ گرێدده‌ت و ژبه‌ر ڤان جه وده‌ڤه‌ر وكانزایان ئه‌ڤغانستان بوویه‌ جهێ به‌رژه‌وه‌ندیخواز و داگیركه‌ران، هه‌ر ژ ده‌مێ گرێكییان هه‌تا دگه‌هیته‌ سه‌رده‌مێ ئه‌سكه‌نده‌رێ مه‌زن و هاتنا ئیسلامێ و مه‌غۆلان ژى ده‌ستهه‌لات لێ كریه‌. ئه‌ڤغانستان ژ (34) ویلایه‌تان پێكدهێت و پتر ژ (35) هزار له‌شكر هه‌نه‌ و زێده‌بارى كو چه‌كێ گران و پێشكه‌فتى هه‌یه‌. ل هه‌یڤا (8\2021) ئه‌مریكا هێزێن خوه‌ڤه‌ كێشان ژ ئه‌ڤغانستانێ و ئێكسه‌ر بزاڤا تالیبان سه‌رێ خوه‌ هه‌لدا و ب تنێ چه‌كێ سڤك هه‌یه‌، لێ تالیبان شیا د ماوه‌كێ كێم دا كۆنترۆلا ئه‌ڤغانستانێ بكه‌ت و بسه‌ركه‌ڤیت ئه‌ڤه‌ هه‌مى بۆ وێ چه‌ندێ دزڤریت كو ماینه‌ ب خوه‌ بخوه‌ڤه‌ و خه‌لكێ بێگونه‌ه هاتیه‌ ژبیركرن، زێده‌بارى ئه‌و هه‌مى سامان و سه‌روه‌تێن ل ئه‌ڤغانستانێ هه‌یین ده‌روبه‌رێ وه‌لاتى دا كو دبیته‌ (652,850) كم و ئه‌رده‌كێ زه‌نگینه‌ و ب ده‌هان مادده‌یێن (ره‌ژى، سفر، زێر، ڕساس، ئاسن، یۆرانیۆم)، تێدا هه‌نه‌ و خه‌لكێ ئه‌ڤغانستان ب هه‌ژارترین ملله‌ت دهێته‌ هژمارتن كو داهاتێ تاكێ وان رۆژانه‌ ژ دو (2) دۆلاران كێمتره‌، ئانكو تێرا چ ناكه‌ت. ئه‌گه‌ر چ بوون كو ئه‌ڤغانستان بكه‌ڤیت و شكه‌ستنێ بینیت و تالیبان بسه‌ركه‌ڤیت زۆر خالێن هه‌یین یا ژ هه‌میان گرنگتر نه‌ ئێكگرتنا پارت و لایه‌نێن ئه‌ڤغانى و په‌یدابوونا دوبه‌ره‌كیێ ل ناڤبه‌را وان دا و كۆنترولبوونا لایه‌نێن سیاسى ژ لایێ وه‌لاتێن به‌رژه‌وه‌ندیخواز و هه‌رێمى ڤه‌ وپه‌یدابوونا پرسێن مه‌زهه‌بى و تائیفى و ئیسلاما سیاسى و پشتگوه هاڤێتنا ره‌وشا خه‌لكێ ئه‌ڤغانى ژ رویێ سیاسى و كارگێرى و ئابوورى ڤه‌ و نه‌بوونا باوه‌ریێ و پشتبه‌ستن ل سه‌ر لایه‌ینێن ده‌ره‌كى و ژبیركرن و پویته‌دانا ب ناڤخوه‌یى و زۆر ئه‌گه‌رێن دى بوون. بۆ نموونه‌ ل ده‌مێ رۆسیا وه‌لاتێ ئه‌ڤغانستانێ داگیركرى هه‌مى لایه‌نێن سیاسى ئه‌ڤغانى بوون ئێك به‌ره‌ و هه‌میان ده‌ستێن خوه‌ كرنه‌ تێكدا و ناكۆكیێن خوه‌ دانه‌ لایه‌كى و پێكڤه‌ شه‌ڕێ رۆسیا كر و ئه‌و بوونه‌ ده‌ستهه‌لاتدار. ره‌وشا كوردستانێ جودایه‌ ژ یا ئه‌ڤغانستانێ، چونكو هه‌رێما كوردستانێ شیایه‌ ژ بن كاڤلۆژانكێ به‌رزه‌بوونێ ڤه‌ ده‌ركه‌ڤیت و هێله‌كا په‌یوه‌ندیێن ده‌رڤه‌یى دروست كریه‌ و هه‌رێما كوردستانێ بوویه‌ ترافیكا سیاسى و رۆژانه‌ ب ده‌هان شاند و سه‌رۆك وه‌لات و وه‌زیر و بالیۆز و كونسلگه‌ر سه‌ره‌دانا هه‌ڤلێرێ بكه‌ن و شێوه‌رمه‌ندیێن خوه‌ بكه‌ن و بریار و ئاخفتنا حوكمه‌تا هه‌رێمێ وه‌ربگرن. ل دوماهیێ ئومێده‌وارین ئارامى ل ته‌ڤایا جیهانێ به‌رپا ببیت و مرۆڤایه‌تى ل شوینا جه‌نگ و زولم و سته‌مێ جبَبجێ بیت و جیهان ڤالا بیت ژ شه‌ڕ و جه‌نگان و هه‌ر مرۆڤه‌ك ب مافێن خوه‌ شاد ببیت.

پشكا (1)

خالد ئه‌حمه‌د بادى

نهێنییا هه‌ر وه‌لاته‌كێ سه‌ركه‌فتى و پێشكه‌فتى یان وه‌لاته‌كێ ب هێز و بالاده‌ست بیت د ناڤه‌ندێن جودایێن جیهانێ دا یان وه‌لاته‌كێ خودان بریار و په‌یڤا خوه‌ بیت بێگومان نهێنیا وى وه‌لاتى پوویته‌دانه‌ ب په‌روه‌رده‌ و زانستى و زانست بۆ خوه‌ كریه‌ رێنیشاده‌ر و په‌یره‌و دكه‌ن، ئه‌گه‌ر لێنێرینه‌كێ ل ره‌وشا وه‌لاتێن كو زانست و په‌روه‌رده‌ گرتین و ب شێوه‌كێ به‌رچاڤ و ئاشكه‌را ئه‌و وه‌لات ژ هه‌ژاریێ و بێ ده‌ستهه‌لاتیێ گه‌هشتینه‌ كومتا بریار دانێ و بووینه‌ ژماره‌ ل هه‌مى ناڤه‌ندێن بریاردان و پێشكه‌فتنێ و به‌رهه‌مێن زۆر باش بده‌ستخوه‌ڤه‌ ئیناینه‌، نموونا وه‌لاتێن بریتانیا كو فرۆكا سیبه‌ر ل له‌نده‌نا پایته‌خت دكر گۆتنه‌ چرچلى چ بكه‌ین؟ دێ ئه‌م ژناڤچین و فرۆكه‌ یێن سیبه‌رێ ل مه‌ دكه‌ن و مۆشه‌ك و بومبه‌ ل دویڤ ئێك یێن ژ ئاسمانى دهێنه‌ خوار، چرچلى گۆته‌ وان سه‌ركردان ره‌وشا په‌روه‌رده‌ و زانست و دادگه‌هێ چاوایه‌ د به‌رسڤێ دا وه‌سا خۆیا دكه‌ن كو په‌روه‌رده‌ و زانست دبه‌رده‌وامن و دادگه‌ه ژى یا دادپه‌روه‌ره‌، ئه‌ڤجا چرچلى گۆته‌ وان نه‌ترسن، دێ ب سه‌ركه‌ڤین و ب سه‌ركه‌فتن، یان ژى ل سه‌نگافۆرا ده‌مى پرسیار ژ لیكوانێ دامه‌زرێنه‌رێ وه‌لاتى دهێته‌كرن چاوا هه‌وه‌ ئه‌ڤ پێشكه‌فتنه‌ بده‌ستخوه‌ڤه‌ ئینایه‌، د به‌رسڤێ دا لیكوان دبێژیتێ چونكى مه‌ مووچه‌یێن وه‌زیران دانه‌ مامۆستایان. هه‌ر دیسا ل كه‌وكه‌با یابانێ ل قۆناغا سه‌ره‌تایى هه‌میێ ب تنێ په‌روه‌ردێ نیشانا زارۆیێن خوه‌ دده‌ن و ل قۆناغا ناڤه‌ندى، بتنێ زانستى له‌وما یابانێ پێشكه‌فتن بخوه‌ڤه‌ دیت و نوكه‌ ل رێزبه‌ندێن ئیكێنه‌ ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ و ب تایبه‌ت ژ ئالیێ پێشه‌سازى و پێشكه‌فتنێ ڤه‌. ل زۆر ژێده‌ران دا دیار بوویه‌ كو هه‌ر وه‌لاته‌كێ زانست ب تنێ گرتى چووینه‌ كومتێ بلندتر و گه‌هشتینه‌ مه‌ره‌مێن خوه‌ یێن نه‌ته‌وه‌یى و سیاسى و ره‌وشه‌نبیرى و زانستى و پێشه‌سازى و هتد.. بۆ نموونه‌ ئه‌و وه‌لاتێن به‌رنیاسى و ناڤوده‌نگێ خوه‌ بلندكرى و نیشا دای (ئیسرائیل) كو نموونا هه‌ره‌پێشچاڤ یا پێشكه‌فتن و هێز و شیانا كو ل سه‌ر ئاستێ هه‌مى جیهانێ ئیسرایله‌ كو پتر ژ (180) سه‌د و هه‌شتێ خه‌لاتێن (نۆبل) د هه‌مى وراران دا وه‌رگرتینه‌، بۆ نموونه‌ ژ وان خه‌لاتێن نۆبل یێن جوهییان وه‌رگرتین ژ وان (53) خه‌لات د وارێ پزیشكى دانه‌ و (47) خه‌لاتێن نۆبل د وارێ فیزیكى دا، ئانكو فیزیایى دانه‌ و (32) خه‌لات د وارێ كیمیایى دانه‌ و (48) خه‌لاتێن نۆبل ژى د وارێ ئابوورى و دارایى دانه‌ و زانایێن بناڤوده‌نگێن جیهانێ یێن كو داهێنان كرین و ناڤوده‌نگى وه‌رگرتى ل سه‌ر هه‌مى ئاستان زانایێن جوهى و ئیسرائیلی نه‌ و ڤان زانایان ئه‌و تشت گه‌هاندیه‌ كو هه‌مى كۆمپانیێن مه‌زن و زه‌به‌لاح یێن جیهانى پێدڤى ب وان و شیان و داهێنانێن وانان هه‌یه‌، جونكى (20%) ژ ئابوورێ ئه‌مریكى یێ د ده‌ستێ زانا و شاره‌زایێن جوهییان دا و پتریا بازارێن ئابوورى یێن جیهانى د ده‌ستێ جوهییان دایه‌ و (17%) زانست و راگه‌هاندن و ئابوور د ده‌ستێ جوهییان دایه‌ و ل قوتابخانه‌یێن سه‌ره‌تایى ل ئیسرائیلێ هزرا وێ چه‌ندێ دكه‌نه‌ د مێشكێ وان دا كو هه‌مى دێ بنه‌ زانایێن جیهانى یێن ب ناڤوده‌نگ و دێ بنه‌ خودانێن خه‌لاتێ نۆبلى.