موسەدەق تۆڤی
د دەمەكی دا كو سەرێ چەند سالەكانە هندەكان (الفاتحە) ل سەر رۆژنامەڤانییا كاغەزێ خواندنییە، ل داوییا 2025 نڤیسكار و رۆژنامەڤانێ دێرین مامۆستا مومتاز حەیدەری كۆڤارەك نوو، ب جۆر و ناڤەرۆك و كوالێتییەكا دەگمەن و دەولەمەند ب ناڤێ (دەقی مێژوویی) بەلاڤكر، د نرخاندنا كۆڤارێدا ئەز دكارم بێژم بزاڤەكا هێژا و بەرهەمەكێ سەنگینە و نموونەیێن وەك وێ د رۆژنامەڤانییا كوردی دا نینن.
ژ سالا 1979ێڤە د رێكا ئێكەتییا نڤیسەرێن كورد و سەندیكا رۆژنامەڤانێن كوردستانێ را مومتاز حەیدەری دنیاسم، كەسەكێ خوەدی شیان و پێنگاڤێن وی كوردانە و وێرەكانە و بەرهەمدارن. لەوما ژی دەمێ من بهیستی مولەتا بەڵاڤكرنا كۆڤارەكا نوو ب ناڤێ (دەقی مێژوویی) وەرگرتییە، من پێشبینی دكر دێ كۆڤارەكا نەمر بیت، جهەكێ دیار د پەرتووكخانەیا كوردیدا گریت و رۆناهییەكا گەش دەتێ، دەمێ من كۆڤار دیتی هێژ ژ پێشبینییا من مەزنتر بوو، هەژی بوو بێژمێ ب ڤی بەرهەمی تو هەژی دەستخوشیێن مەزنتری.
دەقێ مێژوویی كۆڤارەكە سێ مەهان جارەكێ ب كوردی و عەرەبی دەردكەڤیت، ئارمانج ژ كۆڤارێ زیندیكرنەڤا دەق و دیكیۆمێنتێن مێژووییە، خودان و سەرنڤیسەرێ وێ مومتاز حەیدەری یە، دەق و دیكیۆمێنتێن تەمەنێ وان ژ پێنجی سالان پێڤە هەمبێز دكەت، دەقێن د ناڤا بەرپەرێن كۆڤارێدا دەگمەنن و ب ساناهی ناكەڤنە دەستێن خواندەڤان و ڤەكۆلەرێن نها، ب كورتی ئەز دكارم بێژم كۆڤار گەنجینەكا هەمەرەنگ و دەولەمەندا دیرۆكا كوردانه، هەركەسێ دەست بدەتێ دێ تێرا خوە و هندی وی بڤێت ژێ وەرگریت.
د پەیاما كۆڤارێ دا زمانێ دایكێ وەك ستوونا پشتێ و ناسنامەیا بوونا نەتەوەیی دایە نیاسین، لەوما ژی دەقێن د كۆڤارێدا بەلاڤكرین دەربرینێ ژ رەسەناتییا نەتەوەیی و نیشتمانی دكەن، دلسۆزی و هەلوەستێ جوامێرانەیێ نڤیسكارێن وان بەرچاڤدكەن. تنێ مەرجێ كۆڤارێ بۆ بەلاڤكرنا دەق و دیكیۆمێنتێان ئەوە، تەمەنێ وان ژ پێنجی سالان وێڤەتر بیت و هەژی بەلاڤكرنێ بیت و ب رێنڤیسا نها یا ئەكادیمییا كوردی پەسەندكری بێنە نڤیسین.
شووتبلێن پڕانییا وان نڤیسكاران یێن ژ سەردەمێ رۆژنامەیا (كوردستان)ا دایك (1898) هەتا بەری (50)سالان پشكداری د بەرپەرێن كۆڤار و رۆژنامەیێن كوردی دا كری د كۆڤارا دەقی مێژوویی دا د دیارن، هندەك ژ وان دەقان دەقێن دەگمەنن، كتەك یان كتەكا كێم ژێ ماینە، د رێكا(دەقی مێژوویی) ڕا كەتنە بەردەستێ هەموو خواندەڤانان. لێگەریان و دیتنەڤا ڤان دەقان بەرهەكێ رەنج و ماندووبوون و پەیوەندیێن بەرفرەهێن خودانێ كۆڤارێ و پەرتووكخانەیا دەولەمەندا وینە.
كت كتە دەق دیكیۆمێنتێن د یەكەمین ژمارەیا كۆڤارێ دا جهێ خوە گرتی هەژی ڤەكۆلین و دووڤچوون و هەلسەنگاندنێنە، د نڤیسینەكا كورت دا جهێ هندێ نینە، بەلێ وەك نموونه دێ ئاماژە ب كتەكا وانا دەین و درێكا وان را پتر خواندەڤای ب ناڤەرۆكێ كۆڤارێ ئاشنا بكەین، ژ وانا:
– د بەرپەرێن 54 – 58 كۆڤارێ دا دەقەكێ زانا و نڤیسكارێ دێرین شێخ محەمەدی خاڵ (1904 – 1989) ژێر ناڤێ كەڵكی گۆڤار و رۆژنامە هاتییەبەلاڤكرن، د بنیاتدا ئەو نڤیسین ژ ژمارە 1 كانوونا دووێ 1946ێ یا كۆڤارا گەلاوێژ (1939 – 1949)دا هاتییە بەلاڤكرن، ب دیتنا من هەكە یەكەمین نڤیسین نە بیت ب كوردی ل دۆر گرنگییا رۆژنامەڤانیێ هاتبیتە نڤیسین، ئێكە ژ 4- 5 نڤیسینێن هەتا وێ مێژووێ د وی واریدا هاتینەنڤیسین. شێخ محەمەدێ خاڵ پشتی بەرچاڤكرنا گرنگییا رۆژنامەڤانیێ دبێژیت: ئەگەر كەسێن هشیار و خودان هەستا نەتەوەیی و خودان هزرێن بلند و سەنگین و مفا وەرگرتی ژ سەربۆر و ئەزموونێن جیهانی سەرپەرشتییا وان كۆڤار و رۆژنامەیان بكەن ئەڤە خەلكەك ب پارەیێن ڤی و یێ دی ناهێنەخاپاندن و وەلاتێ خوە نافرۆشن…ئاستەكێ هەرێ بلندێ دلسۆزیێ بۆ گەل و وەلاتی د گۆتارێدا دیارە و یا هێژ گرنگتر نڤیسەری پێشبینییا رۆلێ گرنگێ سەرپەرشتێن كۆڤار و رۆژنامەیان و باندۆرا وان ل سەر جڤاكی كرییە. ئەز د بینم ئەگەر هەردو پەیڤێن كۆڤار و رۆژنامە ژ ناڤا گۆتارێ راكەین ل شوونا وان ساید و ماڵپەران دانین گۆتارا شێخ محەمەدێ خاڵ شیرەتەكە بۆ ئەڤرۆ پتر ژ سەردەمێ نڤیسكاری مفا ژێ دهێتەوەرگرتن.
– دەقەكێ دی یێ كۆڤارێ زیندیكری و دانایە بەردەستێن خواندەڤای نامیلكەیا (خلاصەی مسئلەی كورد)ە، رەفیق حیلمی (1898 – 1960) ئەڤ دەقێ ب زمانێ فرەنسی ژ پەرتووكا (عراق و عصبە اڵامم – L, IRAQ et la sosiete des nations) وەرگێرایە كوردی و سالا 1934ێ ل (موصل)ێ چاپكرییە، سەعید عەبدوڵڵای ئەڤ دەقە ب ڕێنڤیسا نها یا كوردی ئامادەكرییە. دەقەك دیرۆكییە، مژارێن گرنگێن پەیوەندی ب باشوورێ كوردستانێڤەهەی هەمبێزكرینە، روودانێن پشتی شەرێ جیهانیێ ئێكێ هەتا سالا 1927 وەك شۆرشێن شێخ مەحموودێ نەمر، ئینتیدابا ئینگلیزی و دامەزراندنا دەولەتا ئیراقێ، پەیمانا سیڤەر یا سالا 1920 و بزاڤێن دبلوماسیێن كوردان و مژارێن دی.
– پەرتووكا (ارشاد المژنبین) دەقەكێ دی یێ دیرۆكییە عەزیز زەندی (1898 – 1972) سالا 1926 ل مەهابادێ ژ زمانێ ئینگلیزی وەرگێرایە كوردی و سالا 1945 ل ئەمریكا چاپكرییە. پەرتووك ئامۆژگارینە بۆ گونەهباران، چیرۆكا دروستبوونا گەردوون و ژیان و مرۆڤانە ژ ئەلندا دیرۆكێ هەتا پەیدابوونا ئایینێ مەسیحی و ل خاچدانا عیسا پێغەمبەری… گرنگییا زیندیكرنەڤە و بەلاڤكرنا ڤی دەقی پتر گرێدایی گرنگییا وی یا دیرۆكییە و دەقەكێ دەگمەنێ بەری سەدسالانە، پ. د سەروەر عەبدولڕەحمان ب ئەركێ ئامادەكرنا ڤی دەقی رابوویە.
