مـوسـەدەق تـۆڤـی

هەڤالێ نڤیسكار و سەرنڤیسەرێ كۆڤارا (زمان و زار) د هژمارا (3726) رۆژا 17/4/2025ێ رۆژنامەیا (ئەڤرۆ) دا مژارەك ل ژێر ناڤێ (رۆژا زمانێ كوردی ئان رۆژا زارێ كرمانجی) بەلاڤكرییە. د مژارێدا نڤیسكاری رۆناهی بەردایە سەر رۆژا 15 گولانێ و گومان ئێخستییە سەر وێ بۆچوونێ كو ئەو رۆژ رۆژا زمانێ كوردی بیت بەلكی وی ڤیایە ب رۆژا زارێ كرمانجی ناڤبكەت.
ل بەراهیێ دێ بێژم 15 گولانێ رۆژا دەرچوونا ئێكەمین هژمارا كۆڤارا (هاوار – HAWAR)ە، د هەمان دەمدا رۆژا دەرچوون و چاپكرنا ئێكەمین بەرهەمێ كوردییە ب ئەلفابێیا میر جەلادەت بەدرخان، ئەو ئەلفابێیا د 93 سالێن چوویی دا خوە ل بەر مەزنترین دژایەتی، ئاستەنگ، دژوارییان گرتی و د دەمێ نها دا بوویە پیتێن فەرمیێن خواندن و نڤیسینا كوردی ل باكوور و رۆژئاڤایێ كوردستانێ و ل ناڤ كوردێن وەلاتێن یەكیتییا سۆڤیەتا جاران و پرانییا ناڤەند و رەڤەندێن كوردی ل دەرڤەی وەلاتی و جهێ خوە د ناڤا گەلەك ناڤەند و رەوشەنبیر و نڤیسكارێن باشوور و رۆژهەلاتێ كوردستانێدا گرتییە. وێ ژی ژبیرنەكەین دەمێ ل 15 گولانا 1932ێ كۆڤارا (هاوار – HAWAR) ب پیتێن میر جەلادەت بەدرخانی (1893 – 1951) دەركەتی، ئەو پتر ژ (12) سالان بوو ل سەرانسەری باكوورێ كوردستانێ و رۆژئاڤا و رۆژهەلات و بەشەك ژ باشوورێ كوردستانێ ئێك بەرپەر ب زمانێ كوردی نەهاتی چاپ و بەلاڤكرن، ئانكو 15 گولانا 1932ێ دەسپێكا شۆرشەك رەوشەنبیری بوو و تیشكێن وێ شۆرشێ د دەمەك كورتدا گەهشتنە تەڤایی كوردستانێ و هەیا نها ژی باندۆرا وێ دیارە.
ل سەر ڤی بنیاتی ئەز دبینم 15 گولانێ كێ بریار ل سەردا بیت، بنەكۆكا وێ ژ چ هاتبیت و چ مەرەم پێ هەبیت رۆژەك هەژییە ببیتە رۆژا زمانێ كوردی ل تەڤایی كوردستانێ و بۆ تەڤایی كوردان. ئەڤ رۆژە بۆ تەڤایی كوردان خوەدی وێ گرنگییا مەزنە، نە وەك هەڤالێ نڤیسكار دبێژیت: (ئەڤ رۆژە ژ بۆ ئاخێڤەرێن زارێ كرمانجی خوەدی گرنگییەك مەزنە..) بەلكی ل ڤێرێ پرسیارەك دی د هێتە پێش گەلۆ چما وەك نڤیساری گۆتی: (حوكمەتا هەرێما كوردستانێ د چارچووڤەیا سنوورێن نها هاتنە ناسكرن رۆژا 15 گولانێ وەكە رۆژەكە زمانێ كوردی ناس ناكە..)؟.دەربارەی ڤێ مژارێ ئەز نزانم كانێ د ناڤا حوكمەتا هەرێما كوردستانێدا ئەڤ مژارە كەتییە بەر دانوستاندنێ یان نە..؟ بەلێ ئەز دبینم د ناڤەندێن رەوشەنبیریێن هەرێما كوردستانێدا ب تایبەت ل هەولێرا پایتەخت خەمسارییەك د هەمان دەمدا بێ هەلوەستییەك دەربارەی ڤێ رۆژێ هەیە..!! بەری كو ئەز رۆناهییەكێ بەردەمە سەر ڤێ خەمسارێ و بێ هەلوەستیێ دێ چەند پرسیارەكان كەم:
ئەرێ دروستە لسەر هەمان بنگەهێ نڤیسكار 15 گولانێ پێ دهەلسەنگینیت بێژین مانێ 22 نیسانێ رۆژا دەرچوونا رۆژنامەیا (كوردستان)ا دایك تنێ بۆ ئاخێڤەرێن زارێ كرمانجی خوەدی گرنگییە و ئاخێڤەرێن كورمانجی باكوور نوونەراتییا هەموو كوردێن كوردستانا مەزن ناكەن..؟! وی دەمی دڤێت ژ رۆژا رۆژنامەڤانییا كوردی پەشیمان بینەڤە..! ئەرێ دروستە بێژین سروودا نەتەوەییا كورد (ئەی رەقیب) د دەمەك دیاركریدا هاتییەدانان و ژ جهەك دیاریكریڤە بەلاڤبوویە و ئەڤ جهە نوونەراتییا هەموو كوردان ناكەت و (ئەی رەقیب) نابیتە یا هەموو كوردان..؟!. 17 كانوونا ئێكی (1945)ێ وەك رۆژا ئالایێ كوردستانێ هاتییە پەژراندن، هەرسال د وێ رۆژێ سەرێ رێزگرتنێ بۆ وی ئالای د چەمینین و ئەم دزانین بەری 1945 ب چەندین سالان بریار ل سەر وی ئالای هاتییەدان و د سالێن شۆرشا ئاگری 1927 – 1930 ئەو ئالا ب فەرمی ل چیایێ ئاگری هاتییەبلندكرن.. ئەرێ راستە دەست ژ 17 كانوونا ئێكێ بەردەین و بێژین ئەو نە رۆژا هەموو كوردانە..؟! د دیرۆكا نێزیكدا رۆژا 11 ئەیلوولێ روودانێن (دەربەندی بازیان و دۆڵی خەلەكان) وەك دەسپێكا شۆرشا كوردستانێ یا ئەیلوولا 1961، بریار پێ هاتییەدان، هەمان دەمدا بەلگە ل بەر دەستن بەری 11 ئەیلوولێ ب چەند رۆژەكان شۆرشێ دەسپێكرییە و ئۆپەراسیۆنێن لەشكەری هاتینەئەنجامدان.. ئەرێ دروستە بێژین: روودانێن 11 ئەیلوولێ ل دەڤەرەك دەسنیشانكری بووینە و نوونەراتییا هەموو كوردستانێ ناكەن و سەر ژ نوو ل رۆژەكا دیتر بۆ دەسپێكا شۆرشا كوردستانێ بگەرین.
نها ژ ئەنجامێ دووڤچوون و ڤەكۆلینێن خوە ل سەر (هاوار – HAWAR)ێ و رۆژا 15 گولانێ دێ بێژم ئەو خەمساری و بێ هەلوەستییە بەردەوامییا وێ نە هەڤكاریێ یە یا هندەك رەوشەنبیر و زمانڤانێن كوردێن باشوور بەرامبەر میر جەلادەت بەدرخانی ئەنجامدای دەمێ وی بەرهەڤی دكرن بۆ راگەهاندنا پیتێن خوەیێن لاتینی و بۆ ڤێ مەرەمێ پەیوەندی د گەل خوالێخۆشبوو (توفیق وەهبی 1891 – 1984) كریە،‌ وی ژی د وی دەمیدا كار ل سەر شێوازەكێ پیتێن لاتینی بۆ زمانێ كوردی د كر، میر جەلادەت ل شامێ دگەل توفیق وەهبی روونشتییە و هەردووان بریاردانە پێتێن خوە یەكبخەن و پیتێن هەڤگرتی بۆ زمانێ كوردی ژێ بەرهەم بینن، ژ بەر كو میر جەلادەت د وێ باوەرێدا بوو: (یەكبوونا كوردان ب یەكبوونا زمانێ كوردی چێدبە، یەكێتییا زمانی ژی ب یەكێتییا حەرفان دەست پێدكە یانی د یەكێتییا زمانیدە یەكێتییا حەرفان گاڤا پێشینە)؛ بنێرە: هاوار – HAWAR هژمارێن 3 و 10 سالا 1932؛.توفیق وەهبی ل شامێ دگەل میر جەلادەتی پێكهاتییە ‌پێداچوونەكا دیتر ب پیتێن خوە بكەت و پاشتر هەردو ل سەر پیتەك یەكگرتی پێكبهێن و ئەو پیت ببنە بنگەه بۆ نڤیسینا كوردی. ژ بەر هەرئەگەرەكی بیت دەمێ توفیق وەهبی زڤرییەڤە بەغدا ژ ڤێ پێكهاتنێ دەركەتییە،‌ بەرسڤا نامەیێن میر جەلادەتی ژی نەدایە و میر ژی ناچار بوویە بەلاڤكرنا (هاوار – HAWAR) ل 15 گولانا 1932ێ پیتێن خوەیێن لاتینی رابگەهینیت. ل ڤێرێ هەكە وەك مگرتییەكێ وەرگرین بێژین ئەگەر د وێ قوناغێدا پێكهاتنەك د ناڤبەرا رەوشەنبیرێن كورد ل باشوور و رۆژئاڤا ب تایبەت هەردو مەزنە زمانزانێن مەزن میر جەلادەت و توفیق وەهبی هاتبا كرن و پیتەك یەكگرتی بۆ زمانێ كوردی هاتبا دانان ئەز دبینم گەلەك ژ وان ئاریشەیێن نها د مەیدانا رەوشەنبیرییا كوردیدا هەین نەدبوون و دا ل سەر رۆژەكێ بۆ زمانێ كوردی ژی پێكهێن 15 گولانێ با یان هەر رۆژەكا دیتر. ل داویێ پشتی بەرچاڤكرنا چەند مژارەكان نڤیسكار پێشنیاز دكە: گەرەكە ئەم ب تەڤیایی ل سەر رۆژا زمانێ كوردی ئیتیفاق بكین.. پێشنیاز د جهێ خوەدایە‌.. بەلێ چما ئەم ل سەر وێ رۆژا مە هەی و پڕانییا كوردان پشتەڤانیێ لێدكەن پێكنەهێین، كێ بریار ل سەر دایە، ئەو نە ئاریشەیە و چ ژ گرنگییا 15 گولانا 1932ێ د دیرۆكا كورداندا نا گۆهرە.

موسەدەق تۆڤی

ناڤبەرا 14 تیرمەها 1958 – 10 شباتا 1963 قووناغەك تایبەتە د دیرۆكا گەلێ كورددا ل باشوورێ كوردستانێ و ئیراقێ، ڤێ قووناغێ ب شۆرشا 14 تیرمەها 1958ێ دەسپێكر و ب كۆدەتا 10 شباتا 1963ێ ب داویهات. ڤێ قووناغێ ل دەسپێكێ سەردەمەك نوو د رەوشا خەلكێ ئیراقێدا دگەل خوە ئینا، دەستەلاتداری ژ سیستەمێ مەلكێ گۆهارتە كۆماری، ڤێ گۆهارتنێ هندەك یاسا، بریار و دەسكەفت دگەل خوەئینان و چەسپاندن، ل دووڤ رەوشا وی سەردەمی د بەرژەوەندییا تەڤایی ئیراقییاندا بوون. ژ هەموویان گرنگتر دەستوورێ بەروەختێ ئیراقێ یێ پشتی 13 رۆژان ژ 14 تیرمەهێ هاتییەراگەهاندن، د بەندێ سیێ ژ ڤی دەستووریدا هاتییە: كورد عەرەب هەڤپشكن د ڤی وەلاتیدا و خودی ماف ئەركین وەكهەڤن، چەندین برگەیێن دی یێن دەستووری د بەرژەوەندییا كوردان و تەڤایی ئیراقییاندا بوون.
ل ژێر سیبەرا ڤی دەستووری و چەندین بریار و یاسایێن دی كورد بوونە خوەدی چەند مافەكان. ژ دەسكەفتێن پەیوەندی ب مژارا مەڤە وارێ رۆژنامەڤانییه، ژ ئەنجامێ گۆهرینێن پشتی 14 تیرمەهێ د یاسا و رێنماییاندا هاتینە ئەنجامدان، ئازادی و رێخوشكرنەك بەرفرەه ژ بۆ كارێ رۆژنامەڤانی ل ئیراقێ هاتەپێش. ڤێ رەوشێ ژ رۆژنامەڤانییا كوردی ژی گرت، زێدەباری كتەكا رۆژنامە و كۆڤارێن بەری 14 تیرمەهێ بەلاڤدبوون، ب دەهان رۆژنامە و كۆڤارێن كوردی ل بەغدا و باژێرێن سلیمانیێ، هەولێرێ، كەركووكێ و مووسلێ هاتنەبەلاڤكرن، بەلێ سەنتەرێن سەرەكی ل بەغدا و سلیمانیێ بوون، هەژییە د ڤی واریدا ئاماژە ب چەند خاڵەكان بكەین:
– د قووناغا پشتی 14 تیرمەهێدا كتا كێما رۆژنامە و كۆڤارێن پێشتر دەردكەفتن وەك ژین – سلێمانیێ، هەتاو – هەولێر، هیوا و پێشكەوتن – بەغدا د رەوشەكا نووتر و ب ئازادییەكا بەرفرەهتر كەتنە د خزمەتا خواندەڤایێن خوەدا، شیان پتر ل مژارێن نەتەوەیی و بەرژەوەندیێن گشتی خوەدی دەركەڤن، ئەگەر وەك نموونە ئاماژە ب هژمارین (ژین) و (هەولێر) بكەین دێ بینین ژ یەكەم هژمارا پشتی 14 تیرمەهێ دەركەتی، خوە ل مافێن نەتەوەیێن كوردان، خواندنا كوردی، ڤەكرنا پشكا كوردی ل زانكۆیا بەغدا و رێڤەبەرییا خواندنا كوردی كرینە خودان. پتر ژ هەر مژارەكێ گرنگی ب مژارا زڤرینەڤا بارزانی و بارزانییان ژ ئێكەتییا سوڤیەتیی دایە. ژ یەكەمین نامەیێن د ناڤبەرا بارزانی و دەستەلاتدارێن شۆرشا 14 تیرمەهێ هاتینەگۆهارتن، بەرهەڤیێن بۆ هاتنەڤا بارزانی دهاتنەكرن، گەهشتنا وی بۆ بەغدا ل 6 چریا یەكەم 1958ێ، سەرەدانێن وی بۆ باژێر و باژێركێن كوردستانێ و ڤەگەریانا پەنابەرێن دی یێن هەڤالێن بارزانی 16 نیسانا 1959ێ درێكا بەندەرێ بەسرادا‌.
– د قووناغا نوودا بۆ یەكەمین جار رۆژنامەیێن سیاسیێن كوردی ئۆرگانێن حزبان وەك رۆژنامەیا (خەبات) یا پارتی 1959 – 1961، و رۆژنامەیا (ئازادی) یا حزبا شیوعی 1959 – 1960، و رۆژنامەیا (دەنگی كورد – صوت اڵاكراد) یا سەربەخۆ (1960 – 1961)، رۆژنامەیا (كوردستان) – ئۆرگانێ پارتی ئادارا 1960، و رۆژنامەیا (الحقیقە – راستی) یا سەربەخۆ 1959 – 1960 هاتنە بەلاڤكرن.
– هەژییە بێژین هەر د ڤێ قووناغێدا پترییا كۆڤار و رۆژنامەیین دیتر یێن ب گشتی خوە ددا نیاسین د بەرۆكا مللەتیدا بوون و‌ گرنگی ب مژارێن د بەرژەوەندییا خەلكیدا ددا، چ مژارین سیاسیی بن یان رەوشەنبیری و پەروەردەیی و ئابووری، هەژییە د ڤی واریدا وەك نموونە ئاماژە ب كۆڤارا (رۆژنوێ) – سلێمانیێ 1960- 1961، كۆڤارا (رۆناهی) – بەغدا 1960 – 1962 و كۆڤاریا (نەورۆز) – سلێمانیێ 1959 – 1960 بكەین؟
– هەر د ڤێ قووناغێدا رۆژنامەڤانییا پیشەیی ب ناڤێ دەستەك و رێكخراوێن جەماوەری و پیشەیی كەتە د مەیدانا رۆژنامەڤانییا كوردیدا، وەك كۆڤارا (بڵێسه)‌ 1959 – 1960 نەقابا مامۆستایێن سلێمانیێ، دەنگی قوتابییان) – بەغدا نیسانا 1959، (هیوای كوردستان) – یەكێتییا گشتییا قوتابیێن ئیراقێ سلێمانیێ 1960، (ژیان) – 1960 هەولێر ئێكەتییا قوتابیێن ئیراقێ، كۆڤارا (ئافرەت) 1959 – 1963 ئێكەتییا ئافرەتین ئیراقێ، كۆڤارا (ئەدیبی عیراقی) – 1961 ئێكەتییا نڤیسەرێن ئیراقێ و چەند كۆڤارێن دیتر ژ ئالیێ دبستانێن كوردستانێڤە هاتنەبەلاڤكرن وەك وەك: (نیشتیمان) – 1959 دبستانا مامۆستایێن سلێمانیێ، (هۆنەر) – 1959 ناڤنجییا هۆنەرێن ناڤمالێ سلێمانیێ.
– د ڤێ فوناغێدا سازی و فەرمانگەهێن دەولەتێ ژی پشكا خوە د پێشڤە‌برنا رۆژنامەڤانییا كوردیدا هەبوو، وەك كۆڤارا (چارەسەركردنی كشتوكاڵ – 1960 – 1962 وەزارەتا چارەسەركرنا كشتو كاڵی، كۆڤارا (عیراقی نوێ) – 1960 ژ ئالیێ وەزارەتا ئیرشادا (راگەهاندن)ا ئیراقێ ڤە، كۆڤارا (هەولێر) – 1962 باژێرڤانییا هەولێرێ.
– د ڤێ قووناغێدا زێدەباری نڤیسكارێن باشوورێ كوردستانی نڤیسكارێن پارچەیێن دیترێن وەلاتی وەك قەناتێ كوردۆ، عەرەبێ شەمۆ، هەژار، زەبیحی، قەدری جان، كامیران بەدرخان و جەگەرخوین بەشداری د بەرپەرێن ڤان رۆژنامە و كۆڤاراندا كرییە.
ب كورتی ئەم دكارین بێژین ئەڤ قووناغە سەردەمە‌كێ گەش و پرشنگدار بوو د دیرۆكا رۆژنامەڤانییا ئیراقێدا، بەلێ وەنەبیت ئەڤ رەوشە هەتا شباتا 1963ێ یا بەردەوامبیت، پشتی دو سالان ژ 14 تیرمەها 1958ێ رەوشا سیاسی ل ئیراقێ هاتەگۆهارتن، هزرێن شوڤینی و رەگەزپەرستی و دژە كورد پتر د دەستەلاتێ ئیراقێدا جهێ خوە گرتن و دژایەتییا هەر سازییەكا د بەرژەوەندییا كوردان و ئالیێن سیاسیێن نە دگەل بۆچوونا دەستەلاتیدا كار دكر، ڤێ دژایەتییێ بەر هەرتشتەكی ژ ناڤەندێن رەوشەنبیری و رۆژنامەڤانیێن كوردی گرت. ئەم دكارین وەك نموونە ئاماژە ب چەند نموونەیەكان بكەین:
رۆژنامەیا (الحقیقە – راستی) ل 6 تەباخا 1960ێ ئیمتیازا وێ هاتەهەلوەشاندن. كۆڤارا (نەورۆز) ل ئادارا 1960 هاتییەراوەستاندن. كۆڤارا (بڵێسه)‌ ل گولانا 1960ێ هاتییە گرتن، كۆڤارا (هیوای كوردستان) ل 16 چریا ئێكێ 1960ێ ژ كار كەتییە
رۆژنامەیێن (ئازادی) ل 28 چریا ئێكێ 1960ێ، (خەبات) ل28 ئادارا 1961ێ، (كوردستان) ل نیسانا 1960 و (بروا) ل 25 كانوونا دووێ 1963ێ هاتینەگرتن. كۆڤارا (عیراقی نوێ) كۆڤارەك سەر ب دەولەتێ بوو ل چریا دووێ 1962 ژ كاركەتییە.
گۆڤارا (رۆژی نوێ) ل ئەیلوولا 1961ێ ل ژێر فشارا سەربازییا لەشكەرێ ئیراقی هاتییەگرتن. رەوش گەهشتە ئاستەكی ل دەسپێكا گولانا 1962ێ تنێ كۆڤارێن (هیوا) و (رۆناهی) و رۆژنامەیا (ژین) مابوونە د مەیدانێدا، ئەو ژی د سەروبەرەكیدا دژیان كەسەك حەسودیێ پێ نەبەت و گەلەك پێڤە نەچوو ئەو ژی هاتنەگرتن.
ب روودانا كۆدەتایا 10 شباتا 1963ێ رەوش ل تەبایی ئیراقێ تایبەت ل كوردستانێ ب یەكجاری كەتە د دژواری و تەنگاڤیی دا و تەبایی رۆژنامە و كۆڤارێن كوردی هاتنەگرتن و هەتا پێكهاتنا 29 حزیرانا 1966ێ دەرگەهەك بەرتەنگ ل بەر رۆژنامەڤانا كوردی هاتەڤەكرن و ب پێكهاتنا 11 ئادارا 1970ئەو دەرگەهە ب بەرفرەهی هاتەڤەكرن و قووناغەك نوو د رۆژنامەڤانییا كوردی دا دەسپێكر.

موسەدەق تۆڤی

د هەفتیێن چووییدا یێن ئەز تێدا مژوولی بەرهەڤییان بۆ چلرۆژییا نڤیسكار و هۆزانڤان و تێكۆشەڕا كورد (دیا جوان 1953 – 26/2/2025) ئەڤ گۆتنا مەزنان هاتە بیرا من، من هزر تێدا كر، چاوا هند كورد گەهشتنە شامێ و ل بەر وان شرین بوویە ب شەكر ناڤكر‌نە، د ئەنجامدا گەهشتمە وێ باوەرێ شام و چەند باژێرێن دی ژ نیڤا سەدسالییا نۆزدێ و درێژییا سەد سالییا بیستێ پایتەختێن وان وەلاتان بوون یێن دەستەلاتداری ل كوردستانێ یان پارچەكا كوردستانێ دكر. د ڤێ رەوشێدا كوردان بڤێت و نەڤێت، دەستەلاتداران بڤێت و نەڤێت ئەڤ باژێرە ئەگەر بۆ كوردان ژی نە ببەنە پایتەخت، لێ بۆ وان بووینە مەلبەندێن چالاكیێن رەوشەنبیری و هونەری و ئابۆری و بازرگانی. مەزنە مالباتێن كوردان ل وان باژێران خرڤەبووینە، زارۆك و خۆرتێن وان ل دبستانێن وان خواندینە و باوەرنامە وەرگرتینە و رەوشەنبیر بووینە، ب وێ رەوشەنبیری كەتینە د قادا بزاڤا نەتەوەیی دا. هەر بزاڤەكا رەوشەنبیری و نەتەوەیی دێ پێدڤی سەرمایە و ژێرخانەكا تەكنیكی و ئامرازێن وەك چاپخانە و كاغەز و بسپۆرێن ڤی واری بیت، سەرمایە و ژێرخانا تەكنیكی ل باژێران بدەستڤەدهێن، د وێ قۆناغێدا مە ل وەلاتێ خوە باژێر نەبووینە ئەڤ پێدڤییاتییە لێ هەبن. دەمێ كورد ب ئارەزویا خوە، یان ب كۆچپێكرنێ گەهشتینە ڤان باژێران، نوویاتیێن وان ل باژێران دیتین د شیرین و تام شەكر بوونە، بەلێ وەلاتێ وان شیرینتربوویە و ژ ئەنجامێ شرینتربوونا وەلاتی ل ڤان باژێران دەست ب خەباتێن رەوشەنبیری و سیاسیی سەخمەرات ئازادكرنا وەلاتی و بەختەوەرییا وەلاتیێن خوە كرییە.
ئەڤ باژێرە بووینە مەلبەندێن دەسپێكیێن بزاڤێن رەوشەنبیری و نەتەوەیێن كوردی، ئەڤ چەندە پتر ل باژێرێن ستەنبۆل، بەغدا، و شامێ د بەرچاڤە. ل ستەنبۆلێ یەكەمین كۆمەلە و رێكخراوێن كوردی هاتنەدامەزراندن، ل ڤی باژێرێ دوور ژ كوردستانێ بەلێ یێ پڕی كورد، كۆمەلەیا (عزمی قوی كوردستانی) سالا 1900، (كورد تعاون و ترقی جمعیتی) سالا 1908، كۆمەلەیا (هێڤی) سالا 1912، كۆمەلەیا (كورد ترقی جمعیتی) سالا 1918، (كورد تشكیلات جمعیتی) سالا 1919 و كۆمەلەیێن دن هاتنەدامەزراندن. یەكەمین خواندنگەهێن كوردان ل سالا 1909 و سالا 1919ێ ل ستەنبۆلێ هاتنەڤەكرن، دووەمین رۆژنامەیا كوردی (كورد تعاون ترقی غزتەسی) سالا 1909، خولا دووێ رۆژنامەیا (كوردستان) سالا 1909، كۆڤارا (رۆژی كورد) و (هەتاوی كورد) 1913، رۆژنامەیا (ژین) 1918 – 1920، رۆژنامەیا (كوردستان) خولا سیێ 1920 هاتنەبەلاڤكرن. ل ڤی باژێری یەكەمین پەرتووكێن كوردی هاتنە چاپكرن، ژ وانا (مەم و زین) خانی ئەوا ژ ئالیێ حەمزە بەگێ مۆكسی ل سالا 1919ێ و پەرتووكێن عەبدولرەحیمێ هەكاری و چەندێن دی، ل ڤی باژێری چەندین كەسایەتیێن پێشەنگێن بزاڤا رەوشەنبیری و رۆژنامەڤانی و سیاسییا كورد پێگەهشتن. فەرە ل ڤێرێ وەك تێبینی بێژین یەكەمین رۆژنامەیا كوردی ئەوا ل 22 نیسانا 1898 ژ ئالیێ میر میقداد مەدحەت بەدرخان ڤە ل قاهیرە دەركەتی، رۆژنامە و خوەدیێن وێ د دوورنەبوونە ژ باندۆرا ستەنبۆلێ ل سەر وان.
دێ هێینە بەغدا، یەكەمین كۆڤارا كوردی یا ئیراقێ ب ناڤێ (بانگی كورد) ل 8 شباتا 1914 ل بەغدا دەركەتییە، یەكەمین رۆژنامەیا كوردی ب ناڤێ (تێگەیشتی راستی) د ناڤبەرا 1918 – 1919 ل بەغدا دەركەتییە،‌ و پشتی شەڕێ جیهانیێ ئێكێ هەرچەندە بزاڤا رەوشەنبیری و رۆژنامەڤانی ل باژێرێن باشوورێ كوردستانێ وەك سلێمانیێ، رەواندۆز و هەولێرێ گەشبوو، بەلێ هەتا داوییا سەدسالییا بیستێ بەغدا جهێ خوە وەك مەلبەندەكێ رەوشەنبیری و رۆژنامەڤانییا كوردی ژ دەست نەدا.
ژ بەغدا بچینە شامێ (دیمەشقێ)، بوونا كوردان ل ڤی باژێری دیرۆكەك كەڤنە،‌ ب سەدان سالان بەری دامەزراندنا دەولەتا سووریێ هزاران خێزانێن كورد ل شامێ نیشتەجێبوونه، تاخەكێ مەزنێ شامێ ب (تاخێ كوردان) هاتییەناڤكرن،‌ كەسایەتیێن دیرۆكی یێن كورد وەك میر بەدرخان پاشا و مەلانا خالدێ نەقشەبەندی ل ڤی باژێری هاتینەڤەشارتن و گۆرستانا تاخێ ب ناڤێ شێخ خالدێ نەقشەبەندی ‌ناڤكرینە. كوردێن شامێ رۆلەك گرنگ د وارین ئابووری، سیاسی، كارگێری و رەوشەنبیریێن سووریێدا گێرایەنە. هندی پەیوەندی ب رەوشەنبیری و بزاڤا نەتەوەییا كوردیڤە هەی، 20 – 30 سالان پشتی ستەنبۆلێ و بەغدا بزاڤا رەوشەنبیرییا نەتەوەییا كوردی ل ڤی واری دەسپێكرییە، تایبەت پشتی دامەزراندنا كۆمەلەیا (خۆیبوون) ل سالا 1927ێ. كۆمەلە ل باژێركێ (بحمدون)ێ لبنانێ هاتەپێكئینان بەلێ ژ ئەنجامێ نێزیكترییا سووریێ ژ پارچەیێن كوردستانێ و هژمارا مەزنا كوردان ل سووریێ، مەیدانا دروستا خەباتا كۆمەلەیا ناڤبری جوگرافیا سووریێ بوو، پشتی ڤێ دیرۆكێ سەر ئاستێ سیاسی و رەوشەنبیری چالاكیێن باش د بەرژەوەندییا دۆزا كوردیدا ل شامێ هاتنەئەنجامدان، ژ هەمووان گرنگتر یا هەتا نها ژی كاریگەرییا خوە هەی بەلاڤكرنا پیتێن لاتینی یێن كوردی و كۆڤارا (هاوار HAWAR) بوو ل 15 گولانا 1932. د ڤێ رۆژێدا میر جەلادەت بەدرخان ب هاریكارییا برایێ خوە كامیران بەدرخان و هژمارەكا رەوشەنبیرێن كورد یەكەمین هژمارا كۆڤارا (هاوار HAWAR) ل شامێ بەلاڤكر و هەتا سالا 1943ێ (57) هژمار ژ ڤێ كۆڤارێ هاتنەبەلاڤكرن.
ب بەراورد دگەل د هەردو دەسپێكێن بزاڤا رەوشەنبیری و رۆژنامەڤانییا كوردی ل ستەنبۆلێ و بەغدا، دەسپێكا ڤێ بزاڤێ ل شامێ دەسپێكەك نوو بوو، دەسپێكا‌ شۆرشەكا نوو بۆ د قادا بزاڤا رەوشەنبیری و چاپ و رۆژنامەڤانییا كوردیدا، د ڤێ دەسپێكێدا بۆ یەكەمین جار پیتێن لاتینی یێن كوردی كەتنە د وارێ خواندن و نڤیسین و چاپ و رۆژنامەڤانییا كوردیدا و د دەمەك كورتدا جهێ خوە ل سەرانسەری كوردستانێ كر و نها بووینە پێتێن رەسمیێن خواندن و چاپ و بەلاڤكرنا كوردی ل پرانییا هەرەمەزنا كوردستانێ و رەڤەند و ناڤەندێن رەوشەنبیریێن كوردی ل دەرڤەی وەلاتی و دەڤەرێن مایی ژی رەنگە ئاشنابوونەك و مفا ژێوەرگرتنەك دگەل ڤان پیتان هەیە یێن ب پیتێن لاتینی یێن میر جەلادەت بەدرخانی دهێنەناڤكرن.
بەرهەمێ ڤێ بزاڤا رەوشەنبیری ژی چەندین كۆڤار و رۆژنامە و ب هزاران پەرتووكێن كوردی یە زێدەباری سەدان ساید و مالپەرێن ئەلكترۆنی. ژ 15 گولانا 1932ێڤە ڤێ بزاڤێ ب سەدان نڤیسكارێن مەزن پێگەهاندینە. نە تنێ مێرێن كورد بەلكی ژنا كورد ژی جهێ خوە د ڤێ مەیدانێدا كرییە، هەژییە ئاماژە ب (رەوشەن بەدرخان)ا هەڤژین و هەڤچەپەرا میر جەلادەت بەدرخانی بكەین و‌ ئاماژە ب هۆزانڤان و نڤیسكار و تێكۆشەڕا مەزن (دیا جوان) بكەین یا ل 26 شباتا چوویی خاترا خوە ژ مە خواستی و ل هەشتێ ڤێ مەهێ مە رێورسمێن چلرۆژییا وەغەرا وێ یا داویێ ل دهۆكێ ئەنجامداین و هزرا ڤێ نڤیسینێ ژی بۆ من د بەرهەڤییاندا بۆ وان رێورەسمان یا هاتی.
ئەنجام: ب كورتی و شام و باژێرێن دن ب تاما شەكرێ بوون لێ ژ بۆ یێن ل وان باژێران ژیاین وەلات شیرینتر بوو، لەوما ژی هەیی و نەیێن خوە بۆ وەلاتی دكرنە قوربانی.

موسەدەق تۆڤی

د ڤەكۆلین و پەرتووكێن خوەدا مە ئاماژە ب ژیان و خەباتا سەركردەیێ نەمر ئیحسان نوری پاشا كریە، پێدڤی ناكەت دوبارەبكەینەڤە، تنێ دێ‌ بێژین: ژەنەرال ئیحسان نوری پاشا 1892 – 25 ئادارا 1976 د ناڤبەرا 1937 – 1930ێدل سەركردایەتییا شۆرشا ئاگری ل باكوورێ كوردستانێ كریە.‌
ژ ئەنجامێ هێرشێن مەزن و دڕندانەیێن لەشكرێ تركی و دوورپێچا ل سەر شۆرشێ و پیلان و پێكهاتنێن ژێر بژێر یێن دەولەتێن دەڤەرێ بۆ شكاندنا شۆرشێ ل نیڤا مەها ئەیلوولا 1930ێ شۆرش ب داویهات. یێن مایی ژ شۆرشگێران بوونە دو پشك، پشكەك ل دەڤەرێن سنووریێن رۆژهەلات و باكوورێ كوردستانێ مانە قەچاخ و مژوولی شەرێن پارتیزانی بوون هەتا ئێك ئێكە شەهید بووین یان هاتینەگرتن یان ب رێكەكێ ژ رێكان خوە رادەستی ئێك ژ هەردو دەولەتان كری، پشكا دیتر كو ئیحسان نوری و هەڤژینا وی دگەلدا بوون وەك پەنابەرێن سیاسیی خوە رادەستی دەولەتا ئیرانێ كرن.
ڤێ قووناغا ژیانا ئیحسان نوری 46 سالان ژ 1930 – 1976ێ ڤەكێشا، قوناغەكە هەژییە چەندین چەندین ڤەكۆلین و پەرتووك دووڤچوون سەر بێنە نڤیسین، مخابن‌ ئەوا ل سەر هاتییەنڤیسین ژ ئەنجامێ رەوشا وی سەردەمی ل ئیرانێ و سەرەدەرییا دەولەتێ دگەل ئیحسان نوری و هەڤالێن وی، كێمییا ژێدەر و دیكیۆمێنتان یا كورت و كێم زانیارییه،‌ تایبەت گەلەك ب كێمی 10 سالێن بەراهیێ ناڤبەرا 1930 – 1939 ژ ڤێ قووناغێ ڤەگرتییە. هەرژێدەرەكێ ئاماژە ب ڤێ قووناغێ كری ژ دەسپێكا شەرێ جیهانیێ دووێڤە دەسپێكرییە.
ڤەكۆلەرێ ئیرانێ كاوە بەیات د پەرتووكا خوەدا دبێژیت: پشتی ئیحسان نوری بوویە پەنابەر ل ئیرانێ بۆ دەمەكی ل ژێر ڤەكۆلینێ ل تەهرانێ دمینیت، پاشتر وەك چەند پەنابەرین دی یێن ئاگری دهێتەدوورخستن بۆ باژێرێن ساوە و یەزد… چ زانیارییەكا دی دەربارەی وان سالان بەرچاڤ نەكرییە هەتا ل مەها ئادار و نیسانا 1942ێ ئەو و چەند پەنابەرێن دیتر بۆ مژارا ژیارا خوە سەرا وەزارەتا ناڤخوەییا ئیرانێ ددەن.
د بیرهاتنێن هاشمێ شیرازیدا هاتییە: حوكمەتا ئیرانێ ژ بۆ بەرژەوەندی و پەیوەندیێن خوە دگەل دەولەتا تركان لبەر هات ئیحسان نوری رادەستی وان بكەت، بەلێ كەسایەتیێ ئەرمەنێ ئیرانی مسیۆ سرگیس ژ حزبا (داشناك) ب هاریكارییا بالیۆزخانەیا ئینگلیزی ل تەهرانێ ناهێلن ئیران ئیحسان نوری رادەستی دەولەتا تركان بكەن، بەلێ ژبۆ رازیكرنا دەولەتا تركان وی سەروبەرێ وی و هەڤالێن وی دژوار دكەن ل دوورترین جه ژ سنوورێ تركیا باژێرێ كرمان زیندانی دكەن..
رەحیم شنۆیی یێ پتر ژ هەركەسەكێ دیتر دگەل ئیحسان نوری ژیای و زانیاری ژ زاردەڤێ وی وەرگرتین پشتی دوبارەكرنا هەمان زانیاریێن ئاماژەپێكری تنێ هندە دبێژیت پشتی شەڕێ جیهانیێ دووێ دەسپێكری ل تەهرانێ دیار بوو..
هەروەسان ژ ئەفسەرێ ساڤاكا ئیرانی عیسا پۆژمان ڤەدگوهێزیت: پشتی ئیحسان نوری خوە رادەستی دەستەلاتێ ئیرانێ كری برنە تەهرانێ، پشتی ڤەكۆلین و دووڤچوونێن دگەلدا هاتینەكرن دهێتە ڤەگۆهاستن بۆ باژێری یەزد، پینچ سالان ئەو و هەڤژین و خەسووا خوە ل وێرێ د ژوورەكا بچووك و ب بیست و چوار تومەنێن ئیرانی دژیان، پشتی پێنج سالان هاتینەڤەگۆهاستن بۆ باژێرێ كرمان، پشتی دەمەكی ژ كرمان هاتینەڤەگۆهاستن بۆ تەهرانێ و د سێ ژوورێن ئاڤاهییەكیدا ژیاینە.
هەموو ئەڤ زانییارییە تێرا هندێ ناكەن ب دروستی بزانین ئیحسان نوری د دە سالێن پەنابەریێدا چاوان و ل كیڤە ژیایه، لێ ب پێداچوونا ژێدەران دیاردبیت د ڤێ قوناغێدا د ناڤبەرا ساوە، یەزد و كرماندا ژیایە‌.
بۆ زانیاریێن پتر دێ پەنایێ بەینە بەر دیكیۆمەنتەكێ كو مە ژ ئەكاوەنتێ دكتور ئیسماعیل شەمس وەرگرتییە. دیكیۆمێنت راپۆتا رۆژانەیا ریڤەبەرییا گشتییا شەهرەبانی (پۆلیسان)یا وەزارەتا ناڤخوەییا ئیرانێ یە 10/5/1938ێ هاتییە نڤیسن: راپۆرت گرێدایی داخوازا ئیحسان نوری و برهانەدینی یە كو ب گەشتەكێ بچنە باژێرێ دەماوەندێ ئیرانی، ل بەراهیێ راپۆرتێ ئاماژە ب وێ چەندێ كریە كو نڤیسینگەها تایبەتا شاهێ ئیرانێ د مەها مهر سالا 1309 ه ش (ئەیلوول و چریا ئێكێ 1930) بەرپرسیارییا پاراستنا وان ب خوەڤە گرتییە و هەمان نڤیسینگەهێ ل 8 حزیرانا 1932ێ بریاردایە كو ئیحسان نوری و عەبدولقادری مافێ نامە گۆهارتنێ دگەل هیچ كەسەكی نینە و ب یەكجاری نابیت قەلەم و كاغەز و كەرەستەیێن پەیوەندیدار ل بەر دەستێن وان بن… ل دووڤ هەمان فەرمانا نڤیسینگەها تایبەتا شاهی كۆمكرن یان ڤەمانا كوردێن ناڤبری ل سەنتەری كو مەرەم پێ پایتەختە ب گونجای نابینت و ل دووڤ ڤێ فەرمانێ ئیحسان نوری و عەبدولقادر بۆ ساوە و برهانەدین و شەمسەدین هاتیینەدووركرن بۆ مازەندەران، هەروەسان عەبدوللا و أتش هەردوو ژ وان كوردانە هاتینەدووركرن بۆ مازەندەران…‌ ب بۆرینا دەمی و ژ ئەنجامێ خەمسارییا زێرەڤانان ڤان دوورخستییان دەلیڤە دەستڤەئینایە و هەرئێكی ب رێكەكی ژ وان جهان فیراركریە و زڤرینەڤە پایتەختی. د ئەنجامدا داكو برهانەدین و شەمسەدین ژێر چاڤدێرییەكا دروستدا بن ئیناینەڤە پایتەختێ، هندیكە عەبدولقادرە ب دەستوورییا بارەگایێ سەرەكیێ لەشكەری ژ ساوە هاتییە تەهرانێ بەلێ هەتا 10/5/1938ێ خێزانا خوە ژ (ئەرسباران) نەئینایە و مهانا وی ژی بۆ ڤێ چەندێ ئەوە ژمارا وان گەلەكە و خەرجیێ بۆ هاتییەتەرخانكرن تێرا ناكەت.
هندیكە ئیحسان نوری یە چەندجاركی ل دووڤ یەك ب مەرەما چارەسەرییا خێزانا خوە ب وەرگرتنا دەستووریێ ژ ساوە هاتییە تەهرانێ. ل سالا 1936 رەزامەندییا بارەگایی سەرەكیێ لەشكەری هاتییەوەرگرتن ئەو و خێزانا خوە ب مەرەما گەریانێ بچنە دەماوەند، بەلێ ژ دەمێ داخوازكری هەتا دەستووری‌ هاتییەوەرگرتن وەرزێ هاڤینێ ب داویهاتییە و وی ژی دەست ژ ڤێ گەریانێ بەردایه،‌ سالا پاشتر (1937ێ) سەرژنوو ئەڤ داخوازە كرییە، بەلێ ل دووڤ فەرمانا نڤیسینگەها رێزدار ب ژمارە 10250/27334/د————- 5/7/1937 بریارهاتییە دان ل ژێر چاڤدێریێ بمینیت (مەرەم ئیحسان نوری یە) و ژ مال دەرنەكەڤیت هەتا ڤەگەریانا وەزیرێ كاروبارێن دەرڤەیێن تركیا، پشتی ڤەگەریانا وی رەزامەندی هاتییەدان هەڤژین و خەسووا وی گەشتا دەماوەندێ بكەن، بەلێ ئەو ب خوە دێ ل تەهرانێ ل ژێر زێرەڤانیێ بیت و ئەگەر رەزامەندی ل سەر گەشتا وی ژی هاتەدان دڤێت ژێر زێرەڤانییا سازیێن تەناهیێ بیت…
ئەنجام:
ژ راپۆرتێ دیاردبیت پشتی ئیحسان نوری و هەڤالێن وی خوە رادەستی ئیرانێ كری، راستە وەك پەنابەر هاتینەوەرگرتن و نڤیسینگەها تایبەتا شاهی بەرپرسییا پاراستنا وان ب خوەڤە گرتییە، بەلێ پشتی ڤەكۆلین و لێپرسینان ژ تەهرانا پایتەخت هاتینەدووركرن بۆ دەڤەرێن دوور و ڤەمای، ئیحسان نوری هاتییەدووركرن بۆ باژێرێ ساوە. و ژبەر هەرئەگەرەكی بیتن دەولەتا ئیرانێ ئەو رادەستی تركان نەكرینە، بەلێ ل جهێن ڤەدەر و دوور نیشتەجێكرنە و سەرەدەرییەك هند دژوار دگەل وان كرینە‌ نامەگۆهارتن و قەلەم و كاغەز لێ هاتینەقەدەغەكرن، زێدەباری فشارێن سیاسی یێن بەردەوام ل ئاستەكی ئەگەر بەرپرسەكێ باڵایێ تركان سەرەدانا ئیرانێ كربیت ئەو ژ دەركەتنێ بۆ دەرڤەی مال قەدەغەكرینە و ڤێ رەوشێ هەتا 1938ێ ڤەكێشایە.

موسەدەق تۆڤی

ب درێژییا دیرۆكا كوردستانێ د هەر قۆناغەكێدا گەلێ كورد ڤیابیت تشتەك بچووك ژ مافێن خوە دەستڤەبینیت، داگیركەر وەك مرۆڤ سەرەدەریێ دگەلدا بكەن، ئەوا بۆ خوە ب رەوا دبینیت بۆ وی ژی ب رەوا ببینیت… دەملدەست داگیركەران ب دەهان ناڤێن كرێت و شەرانی و ئاژاوەگێر ناڤكرینه، د قۆناغەكێ دا ب وەرگەرییای ژ دینی، دژایەتییا خوەدێ و ئەشقیا ناڤكرییە، د قۆناغەكا دیدا ب مونافیق و موخەریب و دژە قانوون تاوانباركرینە، د سەردەمەكیدا ب شیوعی، د سەردەمەكێ دیدا ب كرێگرتیێن كۆڵۆنیالیزمی و رۆژئاڤا ناڤكرینە،‌ ب كورتی كورد ب هەرناڤەكێ د فەرهەنگا مێشكێ واندا خراب و دوور ژ راستیێ ناڤكرینە.
د هەمان دەمدا ل سەر هەركوردەكی یێ ل ژێر دەستەلاتێ وان بیت سەپاندییە دڤێت وەك وان هزربكەی و ب وان ناڤان یێن وان دڤێن خوە و گەلێ خوە پێ ناڤبكەی، دەمێ تو ژ ڤێ ناڤكرنێ دەركەتی وان ماف هەیە تە ژ ژیانێ دەربێخن. د ئەنجامێ ڤێ سەرەدەریێدا سەدان كورد بووینە قوربانی، یێ نەڤیا بیت جارەكێ پێشمەرگەكی ب موخەریب ناڤبكەت، یان وەلاتپارێزەكی ب ئەشقیا و وەرگەریای ژ دینی ناڤبكەت، كەتییە بەر لێپرسینێ و سەرێ وی بوویە قوربانی پەیڤا راستا ژ زمانێ وی دەركەتی.
وەك ئێك ژ روودانێن مەها ئادارێ رەوشەنبیرێ ناڤدار، خوەدیێ 165 پەرتووكان، یاسازانێ ل چەندین جهان بەرپرسیێن كارگێری وەرگرتین و ب سەرفرازی ئەنجامداین شاكر فەتاح (1914 – 1988) تنێ سەرا ناڤكرنا پێشمەرگەیان ب شۆرشگێر د دیدارا هزرییا تایبەت ب گۆتارێن (السید الرئیس صدام حسین) دەربارەی گەلێ كورد و پێشڤەبرنا دەڤەرا ئۆتۆنۆمی دا دهێتە گرتن و ئەو گرتن بوو یا هەتا نها ژی كەسەك نزانین جەنازەیێ وی ل كیڕێ هاتییەڤەشارتن.
د رۆژێن 12 – 13 ئادارا 1988ێدا دیدارا هزرییا ناڤبری ژ ئالیی جڤاتا بجهینانێ یا دەڤەرا ئۆتۆنومی ب هەڤكاری دگەل ئەمیندارییا رەوشەنبیری و لاوان ئێكەتییا نڤیسەر و ئەدیبێن كورد ل هەولێرێ هاتەگێران. پرانییا نڤیسەر و رەوشەنبیرێن دەڤەرا ئۆتۆنۆمی بۆ ڤێ دیدارێ هاتبوونە گازیكرن و ژێ خواستبوون پشكداریێ د سمینارێن دیدارێدا بكەن. شاكر فەتاح یەك ژ مێڤانان بوو. شاكر فەتاح ب درێژییا ژیێ خوە كەسەكێ دووربوو ژ هەر رێكخستنەكا حزبی، پتر وەك كەسەكێ ئیداری هاتبوو ناسكرن، دەسپێكا دامەزراندنا ئەوا ب دەڤەرا ئۆتۆنۆمی دهاتەناڤكرن جێگرێ سەرۆكێ جڤاتا یاسادانانێ و پشتی وێ ژی سەرۆكی جڤاتا گەل (مجلس الشعب) بوو ل سلێمانیێ، بەلێ كەسەكێ كوردپەروەر و وەلاتپارێز بوو و ب وێرەكیێ و خوەدی هەلویستان هاتبوونیاسین.
شاكر فەتاح دەمێ سەركەتییە سەر ستێجی و د سمینارا خوەدا ئاماژە ب رەوشا ئیراقێ و كوردستانێ یا وی دەمی كر، داخوازا ئازادكرنا زیندانییان و دیاركرنا سەرئەنجامێ بێ سەروشوونكرییان و ڤەگەراندنا خەلكێ گوندان بۆ سەر گوندێن وان وراوەستاندا ڤالاكرن و ڤەگۆهاستنا گوندان كر و داخواز ژ دەستەلاتی كر دانوستاندنێ دگەل برا شۆرشگێرێن كورد بكەت چونكی ئەو كورێن مللەتینە و ئیراقینە و چەند داخوازیێن دیتر كو د وی دەمیدا د بەرژەوەندییا تەڤایی ئیراقییان و دەستەلاتیدا بوون.
پەیڤا شۆرشگێرێن كورد مینا بۆمبەكێ د هۆڵا دیدارێدا پەقی، ل شوونا (شاكر فەتاح)ی و رەوشەنبیرێن ئامادەبووی ترس و لەرزكێ مەزنە بەرپرسێن بەعسی و كارگێریێن هۆلێ گرتن و كونێن مشكان لێبوونە قەیصەری و نە دزانین دێ چاوان سەرەدەریێ دگەل بۆیەرێ كەن. پشتی ب دووماهی هاتنا سمینارێ ئێكسەر ژ ستێجی د ئیننەخوار و هەرئێكی ب رەنگەكی نەرازیبوونەكا بێهنا گەفان ژێدهات دەردبڕی.
شەڤێ ل ئوتێلێ و رۆژا پاشتر ل هۆڵا دیدارێ مەزنە بەرپرسێن بەعسی فشار ئێخستنە سەر شاكر فەتاحی پێشەمانییا خوە ژ پەیڤێن خوە دیاركەت و هندەك رەوشەنبێرێن ئامادەبوویی ژی ژ بۆ پاراستنا ژیانا وی هەمان داخواز لێكرن. بەلێ خوەدیێ هەلویستەكێ نە گهۆر بوو و رۆژا پاشتر زۆر ب هێمنی ل هۆلا دیدارێ ئامادە بوو و ب هەمان شێوە رۆژا دووڤرا بەرەف مالا خوە ل سلێمانیێ زڤریڤە.
وەك ژ هەڤژینا وی دهێتەڤەگێران پشتی زڤریەڤە مال وەك هەرجار ژیانا خوە ب ئاسایی برێڤەدبر، مێڤاندارییا هەڤالێن خوە دكر، هەردەم یێ دەڤ ب گرنژین بوو، نە ل نك هەڤژینا خوە نە لنك كەسەكێ دی ترس یان نیگەرانییەك دیارنەدكر و وی باش دزانی زێرەڤانییەك توند ل سەرە و هەرجهێ دچیتێ چاڤدێرییا وی دهێتەكرن، هەتا شەڤا 18/19 ئادارا 1988ێ ل ناڤ مالا وی دهێتەگرتن و برن بۆ فەرمانگەها.

مـوسـەدەق تـۆڤـی

ل رۆژا پێنجشەمبی 13 شواتێ، رێورەسمێن رێزلێنانا نڤیسكار و هۆزانڤان د. عەبدولرەحمان مزووری ل هۆلا ئێكەتییا نڤیسەرێن كورد – دهۆكێ هاتەگێڕان. بیرۆكەیا ئەنجامدانا ڤان رێورەسمان بیرۆكەیا بەشێ رەوشەنبیری و راگەهاندنا پارتی دیموكراتی كوردستان بوو. بەرهەڤی و ئەنجامدان ژی بەرهەمێ ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەهاندنێ بوو. پترییا كادر و رۆژنامەڤان و كارمەندێن ناڤەندێ هەركەسەكی ب رەنگەكی پشكداری د كاری دا كربوو. ئەز دكارم بێژم پشكدارییا هەر هەمووان ئەگەرێ سەرەكیێ سەركەتنا رێورەسمان بوو. ئەڤە ژی مە فێری تشتەكی دكەت د هەركریارەكێ دا چەند هەڤكاری و گیانێ ب هەڤرا كاركرنی هەبیت سەركەتن دێ پتریا گەرەنتیكری بیت.
پشتی ئەنجامدانا رێورەسمان ب باش دزانم خواندنەكێ بۆ ڤێ چالاكیێ بكەم و هندەك سەرنج و بۆچوون و پێشنیازان بەرچەڤكەم. ل بەراهیێ ژی دێ بێژم: دەستنیشانكرنا عەبدولرەحمان مزووری بۆ ڤان رێورەسمان د جهێ خوەدا و سەركەتی بوو، دەستنیشانكرنا كەسەكێ خوەدی شیان و قەلەمەكێ ب بەرهەم و كەسەكێ نەتەوەپەروەر بوو.
ب درێژییا دیرۆكا پارتی نەتنێ جهێ ڤان كەسان ژێر سیهوانا پارتی بوو، بەلكی گەلەك ژ هەلگرێن ڤان پەسنان دامەزرێنەر و كادرێن پێشەنگ و خوەدی پلەیێن بلندێن پارتی بوون، كەسایەتیێن وەك سالح یوسفی، ئیبراهیم ئەحمەد، سالح روشدی، كەریم زەند، موحەرەم محەمەد ئەمین و یێن دی ژ قۆناغا دامەزراندنا پارتی – تیرمەها 1958ێ بوون. پشتی تیرمەها 1958ێ هەتا سالێن ئاشتییا 1970 – 1974 و سالا 1975 ب سەدان رەوشەنبیرێن د قۆناغێن جودا دا ل ژێر سیهوانا پارتی خەبات دكر و د رێكا سازیێن پارتی دا بەرهەمێن خوە پێشكەشدكرن، شەهیدان ئەنوەر مایی، عەبدولخالق عەلائەدین، دارا توفیق و مامۆستایان هەژارێ موكریانی، هێدی، ئەژی گوران، د. سەدیق ئەترووشی، د. كەمال فوئاد، سەعید ناكام، رەفیق چالاك، د. كەمال مەزهەر، مستەفا سالح كەریم، دارا توفیق، مەلا حەمدی عەبدولمەجید، محەمەد دەوران… هندەكن ژ دەهان و سەدان نڤیسكار و هۆزانڤانێن دی یێن د وان قۆناغان دا ل ژیر سیهوانا پارتی خەباتا رۆژنامەڤانی و رەوشەنبیری ئەنجامددا و بەردەوام هەتا دوا دەمێن ژیێ شۆرشێ.
سەردەمێ شۆرشا گولانێ ناهێنە هژمارتن، لەوما ژی ئاماژە ب ناڤان ناكەم لێ ب دەهان كەسێن وەك یێن ئاماژەپێكری ل ژێر سیهوانا پارتی خەباتا خوەیا رەوشەنبیری و راگەهاندنێ و پێشمەرگایەتیێ دۆماندییه. یا هێژ گرنگتر پشكەك ژ ڤان خوەدی شیان و قەلەمێن نەمر نە ژ رێكخستیێن پارتی بوونە، بەلكی كوردپەروەر بوونە و كوردپەروەرییا وان ئەو ژێر سیهوانا پارتی و شۆرشێن كوردستانێ كۆمكرینە.‌
ب كورتی دەسنیشانكرنا عەبدولرەحمان مزووری بۆ ڤێ رێزلێنانێ بەردەوامییا وێ رێك و رێبازێیە یا پارتی ژ دامەزراندنا خوە و هەتا نها گرتییەبەر.
ئەگەر ئەز وەك كەس هەلسەنگاندنا ڤێ رێزلێنانێ بكەم، پێدڤییە بەرەف دەهان سالێن پێشتر بزرمەڤە و بێژم: ژ سالا 1970ێڤە من مزووری ژ نێزیكڤە نیاسییە، 55 سالێن هەڤالینییا مە د قوناغێن جودادا بۆرییە، سالێن 1970 – 1974 یێن دەستەلات د دەستێ شۆرشێ و نوونەرێن شۆرشێدا، ئادارا 1974 – ئادارا 1975ێ ئەم هەردو كادرێن ڕاگەهاندنا شۆرشا كوردستانێ، ئادارا 1975- سەرهلدانا 1991ێ سەردەمێ تاری و دژوار و پڕئەشكەنجەیێ رژێما بەعسی، ژ سەرهلدانێ و هەتا نها.. من عەبدولرەحمان مزووری د ڤان چوار قوناغاندا نیاسییە و دەردە دل و نهێنییێن خوە مە بۆ هەڤ گۆتینە بێ دو دلی ئەز دكارم بێژم: عەبدولرەحمان مزووری كەسەك هەژی ڤێ رێزگرتنێ بوو و دەستنیشانكرنا وی د جهێ خوەدا بوو.
ل داویێ ئەز گرنگ دبینم ئەڤە نە داوی رێزلێنانا رەوشەنبیران بیت، ئەڤ چالاكی یە د بەردەوامبن، چ ناڤەندا خانی پێ رابیت یان هەر سازییەكا دی یا رەوشەنبیری. هێژ گرنگتر شێوازێ بەربژێركرنا كەسان بۆ رێزلێنانێ ب چاڤەكێ هێژ بەرفرەهتر بیت، هندەك خال و پەسن د باگگراوندێ كەساندا د دەمێ دەنیشانكرنا بەربژێرێن رێزلێنانێ بێنە بەرچاڤوەرگرتن بۆ نموونە: كەسەكی رەوشا وی یا ئابووری خێزانی نەهاریكاربوویە بگەهتە ئاستێ خواندنێن بلند لێ خوەدی شیان و بەرهەمە، كەسەك بوویە قوربانیێ شەرەنیخان ناڤبەرا هندەك بەرپرسان د سازیێن رەوشەنبیریدا و پشتگوهڤە هاڤێتییە و دەرگەهێن پێشڤەچوونێ ل بەر هاتینەگرتن و شیانێن وی ب هەروە برینە، كەسەك ب هەلویستە و سەخمەرات رازیكرنا هندەك كەسێن د جهێ بەرپرسیاریێدا دەست ژ هەلوەستێن خوە نەبەردایە شیان و بەرهەمێن وی بووینە قوربانی هەلویستێن وی، كێمتر تێكەلیێ دكەت و كێمتر ل دیوان و جڤینان یێ ئامادەیە و دەمێن خوە ب نڤیسینێ تەرخانكرینە، خوەدی بەرهەمێن باشە و دكاریدا یێ دلسۆزە بەلێ نە سەر ب ڤێ كۆمێ یان كۆما هەیە و ژ كۆمكۆمانێ مەزنترە، تاگرییا حزبی و پێگیریێن ئایینی چ جاران رۆلێ خوە د هەلسەنگاندنێدا نەبیت.. ئانكو تاكە پیڤەر‌ خزمەت و دلسۆزی د كاریدا و نەتەوەپەروەری بیت. ‌
ب وێ هیڤیێ ئەوا د قوناغێن چوویی دا بۆ بەهرەمەند و ئافرێنەر و نڤیسكار و ڤەكۆلەرێن مەد نەهاتییەكرن د قۆناغێن بێت دا بێتەكرن.‌

موسەدەق تۆڤی

بەهی و خوارنا بەهییان مژارەكە چەند هەیڤە بوویەڤە بەنیشتێ ناڤ دەڤێ گەلەكان، هەرئێك وەك خوە شرۆڤە دكەت و بریارا خوە ل سەرددەت. من گۆتبوویەڤە.. ژبەركو ئەڤە دەهان سالە ژ سەرهلدانێ هەتا نها هەر سالەكێ یان چەند سالەكان خوە پێڤە مژوول دكەین بێی كو چارەسەركەین، بۆچی مە چارەسەرنەكر..؟ ژبەركو وەك دیاردە و بەرهەمێ قۆناغەكا دیاركری و پێویستییا وێ مە سەرەدەری دگەلدا نەكریە.
ل ڤێرێ بەری بێژم دیاردە و پێویستییا وێ چنە؟ ب كورتی دانانا بەهییان ب شێوازێ نها چ بنەمایێن ئایینی و چ كووراتییا مێژوویی نینە. نفشەك دو بەری مە ڤەدگێرن: دەمێ كەسەكی وەغەرا دووماهیێ كربا هەموو خەلكێ گوندی یان تاخی دا پشكداردبوون رێورەسمێن ڤەشارتنێ دا، پشتی خواندنا تەلقینێ و دوعایان ل سەر مەزاری دا سەرخۆشیێ ل خودانێ مری كەن و هەرئێك بەرەف مالا خوە چیت، ئەگەر كەسەكێ دوورهاتی هەبا دگەل خودانێ مری یان جیرانەكێ وان داچیتە مال و رۆژێن پاشتر ژی خەلكێ گوندی ب ئینانا هەرسێ دانێن خوارنێ بۆ مالا مری دهاریكار بوون.
رەوش هاتەگۆهارتن هژمارا خەلكێ ل زێدەهیێ دا، هاتنوچوون پتر لێهاتن، زووتر خەلك ل هەڤدو ئاگادار بوون، ئەڤ چەندە بوو رێخۆشكەر رەوشا بەهییان بهێتەگۆهارتن، خەلكەك نەدگەهشتن بێنە سەر مەزاری، ژ گوند و دەڤەرێن دیتر هاتنە سەرخۆشیێ ل مالا مری، ڤێ چەندێ پیدڤی جهورێ و رەنگە بەرهەڤییان بۆ خوارنێ كرن. د ڤی سەروبەری دا خەلكێ گوندی و مێڤانێن دەرڤە هاریكاربوون و نە دهێلان پشتیێ مالا مری گران بیت گوندییان پشكداری د ئینانا دانێن خوارنێ دا دكر، یێن دەرڤە هەرئێكی یان هەرهندەكان هندەك كەرەستێن پێدڤی بۆ خوارنێ و بەهییان دگەل خوە دئینان و د ئامادەكرنێ دا گوندییان تەخسیری نەدكر. ئانكو د ڤێ قۆناغێدا بەهیدانان هەبوو، بەلێ پشتییەكێ گران نەبوو..!
ب نەمانا گوندان و خڕڤەبوونا پترییا خەلكێ ل باژێر و كۆمەلگەهان رەوش هاتەگۆهارتن، بۆچوون و هەلسەنگاندنا خەلكی بۆ دیاردا بەهییان هاتەگۆهاتن، ئەگەر سەردەمەكی پێویستدكر ژ هەر مالەكێ كتەك یان دو ژ ژن و مێران بچنە بەهیێ، هەلسەنگاندنا ڤێ قۆناغێ سەلماند هەرهەموو ئەندامێن مالێ بچنە بەهییان، پسمام و كورخال و خزم و كەسێن وان نە تنێ دێ چنە بەهیێ، پێدڤیە بمیننە ل وێرێ بخێرهاتنا مێڤانان بكەن، دگەل مێڤانی هەتا بەردەری بچن..! ڤێ رەوشێ گەلەك دیاردەیێن دیتر دگەل خوە ئینان ژ وانا دانا جگارە و قەهوە و گرتنا قەهوەچییان، ئەگەر راست نەبن ژی خوە ل سەر جڤاكی سەپاند و دەستبەردان ژ وان نەیا ب ساناهی بوو. د ئەنجامدا پێدڤی ب جهەكی ل دەرڤەی مالێ دكر، كوین ڤەدان.. كوین بوونە ئاریشە،‌ بەرێ خوە دانە مزگەفتان، هۆلێن نڤێژان هاتنەگرتن و بێ سەروبەركرن، دووماهیێ بەرێ خوەدانە ئاڤاكرنا هۆلێن تازییان، نها ل هەر مزگەفتەكێ هۆلەكا تازییان، ل هندەكان ئێك بۆ ژنان و ئێك بۆ زەلامان هەنە، ژبلی هۆلێن تایبەت ب بەهییان. ڤێ ئاریشا دابینكرنا دانێن خوارنێ بۆ مێڤان و بەهیداران دگەل خوە ئینا، گرتنا تەباخ و رێستۆرانت و جهێن تایبەت بۆ هندەكان، بەهی كرنە پشتیەكێ گران، ئەڤە كرێتترین و نەخۆشترین دیاردەبوو د ناڤا بەهییان، یا هێژ خرابتر سیاسەتێ و شەرەنیخا حزبایەتی بەرێ خوەدا ناڤ هۆلێن بەهییان و مالێن مرییان.
هەتا دەه سالەكان پشتی سەرهلدانێ رەوشا بەهییان هۆسا بوو، كەسێن هشیار و چالاكڤان، دیندار و سكیۆلاریزم، ئەشیرەت و باژێری و گوندییان هەر ئێكێ د جڤاك و دەڤەر و ژینگەها خوەدا هزر د ڤێ دیار‌دەیێ و پێدڤیا چارەسەریێ دا كر، پترییا هزران میانەرۆبوون، بەهی ببنە دو رۆژ، قەهوە و جگارە نەمینن، دانێن خوارنێ هەر ئێك بەرەف مالا خوە بچیت و نەبیتە پشتییەكێ گران، ل هندەك گوند و كۆمەلگەه و مالباتان سندۆقێن هەڤكاریێ هاتنەدانان، پشكدارییا هەرهەموویان د سندوقێ دا و رۆلێ سەرپەرشتێن سندوقێ پشتیێ گەلەكان سڤككر.
بەلێ هەتا نها ژی دیاردە د گەلەك دەم و جهان دا یا بەردەوامە، ئەڤ بەردەوامییە بەرهەمێ دەم و جهوبیركرن و باوەریێ یە، بیرا مە هەمووان دهێت جوامێرەكێ ب باوەر نە دگەل ڤان دیاردەیان بوو، بریار دا بەهیێ بۆ بابێ خوە نەدانیت، خەلكەكی ژ دەرڤەی باژێری قەستا وی كرن، ناچاركرن ل شوونا هۆلا مزگەفتێ ل جهەكێ دی روونیت پێشوازییا میڤانان بكەت‌، هەر ئەو جوامێر ژی سەرەدانا پترییا بەهیێن باژێری دكەت.
هندی پەیوەندی ب مژارا دانێن خوارنێ ڤە هەی ب هەمان شێواز بوویە دیاردە، مالا مری یا كێم بۆ خوە نادانن و دێ ب ئەركێ گرتنا تەباخ و مێڤانداریێ ڕابن، هندەك بۆ شانازی و خوە هەلكیشانێ، هندەك وەك دیاركرنا هەڤسۆزی و خەمخۆرییا خوە بۆ مالا بەهیێ دێ دانەكێ خوارنێ بەرهەڤكەن یان دێ خەلكەكی مێڤانكەنە رێستۆرانتەكێ.
ب كورتی شێوازێ نهایێ بەهیان ل باژێر و دەڤەرێن مە دیاردەیە و چەندین ئەگەر ژی بۆ هەنە، ئالیێن نەرێنی و ئەرێنی تێدا هەنە، نە ب بریاران ب دووماهی دهێت، دووماهیهاتنا وێ ژی نە موستەحیلە، بەلێ بێهنفرەهی پێدڤێت، نە مەرجە ژی بنبڕبیت، هەر بریارەكا د ڤی واری دا بێتەدان دڤێت دوور ژ هەڤركیێن سیاسی بیت و ببیتە ئامرازێ پێكهاتنا جڤاكی، نەك ژێكڤەقەتیانا جڤاكی.
نەهێلن خودانێن مری بمیننە بتنێ د خەما خوەدا بەلێ پشتیێ وی ژی گران نەكەن، دو پشتی نیڤرۆیێن روونشتنا هۆڵا بەهیێ نە پشتییەكێ گرانە، بەلێ هەكە بشێی پشتی ژ نڤێژێ ئێكسەر بەرەف مالا خوە بچی، ئەگەر كتەك مانە دگەل بەهیێ بلا كتەكا كێم و هەرە نێزیك بن، گەلۆ چ تێدایە زووتر ژ بەهیێ دەركەڤم یان پشتی نڤێژێ بەرێ خوە بدەمە مالا خوە، بێگومان ئەڤە ژ ژن و مێرا دگریت‌.
ژ مێژە من پشكداری د هەربەهییەكێ دا كربیت كێمترین دەم ئەزێ روونشتیم و یەكسەر ئەزێ بەرەف مالا خوە چوویم و ژ نها پاش دێ پتر پێگیریێ پێڤەكەم، ئەگەر هەر ئێك ژ مە ڤێ چەندێ بكەت، دبینم بەهی نامینن‌ پشتییەكێ گران بەلكێ دێ مینن ئامرازەكێ هەڤسۆزی و هەڤخەمیێ و بهێزكرنا پەیوەندیێن مرۆڤانیێ.

موسه‌ده‌ق تۆڤى
د ڤه‌كۆلین یێن تایبه‌ت ب شۆڕشا ئاگرى (1927 – 1930) و ئیحسان نورى پاشادا گه‌له‌ك جاران ناڤێ فه‌رزه‌نده‌ به‌گ وه‌ك سه‌ركرده‌یه‌كێ خوه‌دى دیرۆكه‌ك پڕسه‌رفرازى و قاره‌مان دهێت، ئیحسان نورى د چه‌ند جهێن په‌رتووك و بیره‌وه‌ریێن خوه ب مه‌زنى ئاماژه‌ ب ناڤێ وى دكه‌ت.
د روودانا شه‌ره‌كى ل چیایێ قوتس ئاماژه‌ ب قاره‌مانییا ڤى شه‌رڤانى دكه‌ت و دنڤیسیت: هه‌ریه‌ك ژ سه‌ید ره‌سولێ به‌رزنجى و فه‌رزه‌نده‌یێ هه‌سنى نموونێن پێگۆتیێن چاڤنه‌ترسى و قاره‌مانیێ بوون، شیان چه‌په‌رێن سوارێن تركان ژ ئالیێ چه‌پێڤه‌ بشكێنن… (أنتفاچه‌ ێگری،بپ 50)‌ خالا شۆڕشا ئاگرى ژ شۆڕشێن به‌رى خوه‌ جودادكه‌ت، د ڤێ شۆڕشێدا ده‌سته‌یێن شه‌رێ پارتیزانى هاتبوون دانان و ل ده‌ڤه‌رێن دوور ژ مه‌یدانا شۆڕشێ چالاكیێن پارتیزانى دكرن. یه‌ك ژ سه‌رده‌سته‌یێن شه‌رێ پارتیزانى فه‌رزه‌نده‌ به‌گێ هه‌سنى بوو، ده‌سته‌یا فه‌رزه‌نده‌ى هێرشێن خوه‌ دگه‌هاندنه‌ (حه‌سه‌ن قه‌ڵا) نێزیكى ئه‌رزه‌رۆمێ. د هێرشه‌كێدا بۆ رێگریێ ژ هاتنوچوونا له‌شكرێ داگیركه‌ران ده‌ستبسه‌ر كاروانسه‌رایه‌كێ د ناڤبه‌را حه‌سه‌ن قه‌لا و سارى قامیش دا گرت، هژماره‌كا ئه‌فسه‌رێن ترك گرتن، به‌لێ ژبه‌ركو ئه‌ڤ ئه‌فسه‌ره‌ دگه‌ل خێزانێن خوه‌ بوون و وه‌ك رێزگرتن بۆ ژنێن وان ده‌سته‌یا فه‌رزه‌نده‌ به‌گى ئه‌و ئازادكرن..(بیره‌وه‌رییه‌كانى ئیحسان نورى، بپ 36 – 37)
د یه‌ك ژ شه‌رێن سالا داویێ ژ ته‌مه‌نێ شۆڕشا ئاگرى بریار هاته‌دان چیایێ قوتیس بگرن، ئه‌ڤ چیایه‌ دكه‌ڤته‌ هنداڤى بایه‌زیدێ، ب گرتنا كۆمتێ بلندێ ڤى چیایى دا باژێر و كه‌لا بایه‌زیدێ و كۆمتێ ستراتیژیێ ب كۆمتێ شه‌یتان دهاته‌نیاسین كه‌ڤنه‌ ژێر ئاگرێ شۆڕشگێران، چل سوار ب فه‌رمانده‌ییا فه‌رزه‌نده‌ به‌گى به‌ره‌ف كۆمتێ ناڤبرى چوون و ئارمانجێ خوه‌ بده‌ستڤه‌ئینا، مۆرالا فه‌رزه‌نده‌ى‌ هندا بلندبوو ب خوه‌ و تفه‌نگا خوه‌ڤه‌ هێرش بره‌ سه‌ر دیواره‌كێ كه‌ڤرینێ سه‌ختێ چه‌په‌رێ دوژمنى و بریندار بوو.. (بیره‌وه‌رییه‌كانى.. 106).
قاره‌مانییا فه‌رزه‌نده‌ به‌گى سه‌رنجا جه‌گه‌رخوین (1903- 1984)ى راكێشایه‌ و د شه‌هناما شه‌هیدان د په‌سنا وى دا دبێژیت:
وه‌ره‌ رابه‌ سلێمان لاوێ ئه‌حمه‌د…. وه‌لاتێ ته‌ هه‌موو زۆزان و سه‌رحه‌د
به‌سه‌رابه‌ ژ بۆ ته‌ هاتى فه‌رزه‌ند… به‌لێ فه‌رزه‌نده‌كى رسته‌م هونه‌رمه‌ند.
جه‌گه‌رخوین، (ئاگر و برووسك،بپ 96)،
فه‌ره‌ بێژم ئه‌و تشتێ كێمێ ل سه‌ر دیرۆكا بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى هاتییه‌نڤیسن كێماسییه‌ك به‌رچاڤ تێدا هه‌یه‌، ئه‌و ژى پتر گرنگى دایه‌ دیرۆكا سه‌ركرده‌یێن پله‌ ئێك، ژیاننامه‌ و رۆلێ وان، سه‌ركه‌تن و شكه‌سته‌نێن وان …هتد. گومان تێدا نینه‌ ل پشت هه‌رسه‌ركرده‌كى ژ ڤانا كۆمه‌كا فه‌رمانده‌ و كادر و و چالاكڤان و شه‌ڕڤان و پێشمه‌رگه‌ هه‌نه‌، هه‌كه‌ سه‌ركرده‌یێ پله‌ ئێك سه‌ركه‌تنه‌ك تۆماركربیت‌ ئه‌و سه‌ركه‌تن به‌رهه‌مێ خه‌بات و ره‌نج و قوربانیدانا ئاماژه‌ پێكرییانه‌.. مخابن‌ ئه‌و‌ هاتینه‌ ژبیركرن یان ژى بێژین پووته‌پێكرنه‌ك هه‌ژى ب خه‌بات و ره‌نجا وان نه‌هاتییه‌دان.
یه‌ك ژ ڤان نه‌مران فه‌رزه‌نده‌ به‌گێ هه‌سنى یه‌، كێم جاران ناڤێ وى د ژێده‌ران دا هاتیه‌،‌ ته‌نێ چه‌ند جاره‌كا ئیحسان‌ نوورى د بیرهاتنێن خوه‌دا ئاماژه‌ پێكریه‌، كه‌سه‌كێ دى ئاماژه‌ ب ڤى سه‌ركرده‌ی نه‌كریه‌. خۆشبه‌ختانه‌ د دوا سه‌ره‌دانا مه‌دا بۆ باژێرێ وانێ مه‌ زانى په‌رتووك ل ژێر ناڤێ فه‌رزه‌نده‌ (FERZANDE) نڤیسین و ئاماده‌كرنا (Ercan Aras) و ل 2023 هاتییه‌ چاپكرن. ب هاریكارییا نڤیسكار خالد سادینى ژ سته‌نبۆلێ دو لبێن په‌رتووكێ گه‌هشتنه‌ من. په‌رتووك ژ 148 به‌رپه‌ران قه‌باره‌یێ 21×15سم هاتییه‌چاپكرن، نڤیسكارێ په‌رتووكێ ئه‌رجان ئاراس ل سالا 1974ێ ئانكو 44 سالان پشتى شكه‌ستنا شۆڕشا ئاگرى ل گونده‌كێ ئه‌رزه‌رۆمێ هاتییه‌سه‌ردنیایێ، وه‌ك نڤیسكار دبێژیت: ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره‌ د ئالێ چاندا كوردیدا جهه‌ك ده‌وله‌مه‌نده‌، ب تایبه‌ت ژى ب ده‌نگبێژێن خوه‌ڤه‌ ناسكرییه‌،. وى زارۆكاتییا خوه‌ ل زۆزان و چیایێن سه‌رحه‌دێ بۆراندییه‌، ژ ده‌نگ بێژ و چیرۆكبێژان سترانێن فه‌رزه‌نده‌ و یێن گه‌له‌ك مێرخاسێن كوردان بهیستینه‌ و بوویه‌ حه‌ژێكه‌رێ ره‌وشه‌نبیرییا كورد. د ڤێ ژیارێ دا ئه‌رجان به‌ره‌ف كارێ كۆمكرنا ستران (كلامێن)، په‌ولۆك، گفتوگۆك و مه‌ته‌لۆكٍدین كوردى چوویه‌.
ڤێ ره‌وشێ به‌رێ نڤیسكارى دایه‌ لێگه‌ریان و دووڤچوونا ژیان و خه‌باتا فه‌رزه‌نده‌ به‌گێ هه‌سنى وه‌ك وى دده‌نیاسین: فه‌رزه‌نده‌ به‌گ د شۆڕشا شێخ سه‌عید یا 1925اندا هه‌روه‌سان د شۆڕشا ئاگریێ یا 1926اندا ب له‌هه‌نگى تیكۆشین كریه‌ و ل هه‌مبه‌ر زولم و زۆرده‌ستییا تركیێ (رۆمێ) ده‌ركه‌تییه‌. تایبه‌تمه‌ندییا فه‌رزه‌نده‌‌ یا هه‌رى مه‌زن كو ئه‌وى د ڤێ رێده‌ قه‌ت سه‌رى دانه‌نییه‌، هه‌یا مرنا خوه‌ تێكۆشین كریه‌ و د داویێدا د حه‌پسخانه‌یا (زیندانا) ئیرانێدا ژیانا خوه‌ ژ ده‌ستدایه‌. په‌رتووكا FERZANDE،بپ 12
فه‌رزه‌نده‌یه‌ك خوه‌دیێ ڤێ دیرۆكێ، پشكدارێ شۆڕشێن شێخ سه‌عید و ئاگرى بیت د ناڤا سنوورێ تركیا لێگه‌ریان ل دیرۆكا وى شه‌ره‌نیخه‌ دگه‌ل ده‌وله‌ته‌كا نه‌ژادپه‌رست یا سه‌رێ سه‌د سالانه‌ حاشایێ ل بوونا ملله‌ته‌‌كى د ناڤا سنوورێن خوه‌دا دكه‌ت، ده‌وله‌ته‌كا باوه‌ریێ ب بوونا ملله‌ته‌‌كى نه‌ ئینیت دێ چاوان سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل نڤیسكاره‌كى كه‌ت ل شۆپا قاره‌مانه‌كێ وى بگه‌ریت..!
نڤیسكار گوند ب گوند ل فه‌رزه‌نده‌یێ سلێمانێ ئه‌حمه‌د سیارێ ئه‌زناوه‌رێ دگه‌ریت به‌لكى بگه‌هیته‌ گوندێ مالباتا فه‌رزه‌نده‌ى، به‌لێ پشتى 44 سالان ژ دووركه‌تنا فه‌رزه‌نده‌ى، نڤشێن پشتى وى چ ژ فه‌رزه‌نده‌ى بهیستییه، دگه‌هیته‌ گوندێ (كێرانلخێ) به‌رامبه‌رى چیایێ سیپانێ پرسیارێ ژ خورته‌كی دكه‌ت: خورتۆ ئه‌ڤه‌ گوندێ فه‌رزه‌نده‌یه‌..؟ نا، فه‌رزه‌نده‌ كی یه‌..؟ ژبلى ڤى گوندى كێرانلخێن دى ل ڤان ده‌ڤه‌ران هه‌نه‌..؟ نا كێرانلخ هه‌ما ئه‌ڤه‌..! نڤیسكار و هه‌ڤالێ خوه‌ بێ هیڤى نابن، ل گوندى دگه‌رن، پیره‌مێره‌كێ هه‌شتێ سالى بۆ وان دیاردكه‌ت به‌لێ ئه‌ڤه‌ گوندێ فه‌رزه‌نده‌‌یه‌، مالا وان جینارا مالا مه‌بوو، به‌لێ كه‌سه‌ك ژ وێ مالێ نه‌مایه‌ ل گوندى و ته‌نێ دیواره‌ك ژ خانیێ مالا فه‌رزه‌نده‌ مایه‌، ئه‌و دیوار سه‌مبۆلیزا فه‌رزه‌نده‌‌ى بۆ ئه‌رجانى دكه‌.(په‌رتووك12، 18،‌ 19– 20)
پیره‌مێركێ دیتر دهێته‌ ناڤ دیوانێ، چیرۆكا ده‌ربازبوونا فه‌رزه‌نده‌‌ى و چوونا وى بۆ ئیرانێ ڤه‌دگێریت: فه‌رزه‌نده‌ و مالباتا خوه‌ پشكدارى شۆڕشا شێخ سه‌عید دبن، پشتى شكه‌ستنا شۆڕشێ مه‌فره‌زه‌یێن له‌شكرێ تركان بۆ گرتن و سرگوونكرنا فه‌رزه‌نده‌‌ دوورێن گوند و مالا فه‌رزه‌نده‌ى دگرن، به‌لێ ئه‌و ب مێرخاسى دوورپێچا وان دشكێنیت و خوه‌ و مرۆڤێن خوه‌ رزگاردكه‌ت و قڕا سه‌ربازێن ترك دئینیت، ب وێ ده‌ركه‌ته‌نێ ژ گوندى فه‌رزه‌نده‌ دگه‌هیته‌ رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ ل سمكۆیێ شكاك دبیته‌ مێڤان. (په‌رتووك 27 – 28)
ڤه‌گێرانا ڤێ سه‌رهاتیێ پتر ناڤتێدانا ئه‌رجانى دكه‌ت ل دووڤ نێزیكترین كه‌سێ فه‌رزه‌نده‌ى بگه‌ریت، ئه‌و ژی برازایێ وى (ئه‌نوه‌ر به‌گ)یی ل گوندێ (حه‌سێ) یێ نێزیك دژیت، دیتنه‌ڤا وى گوندى ژى نه‌یا ب ساناهییه‌ ژبه‌ركو تركان هه‌ر گونده‌ك ب ناڤه‌كێ تركى ناڤكریه‌، به‌لێ ب هه‌ر حاله‌كێ هه‌ى گوندێ حه‌سێ ل كێله‌كا ده‌شتا ملازگرێ دبینن و ل مالا ئه‌نوه‌ر به‌گێ برازایێ فه‌رزه‌نده‌ دبن مێڤان، كورێ ئه‌نوه‌ر به‌گى ب ئه‌ركێ مێڤاندارێ رادبیت، ب رێكا ته‌له‌فوونێ ئه‌نوه‌ر به‌گ وان مێڤانى ملازگرێ دكه‌ت.

ژ زار ده‌ڤێ ئه‌نوه‌ر به‌گى ده‌سپێكا داستانا فه‌رزه‌نده‌ى ده‌سپێدكه‌ت. ده‌مێ شۆڕشا شێخ سه‌عید ده‌سپێكرى سلێمانێ ئه‌حمه‌د بابێ فه‌رزه‌نده‌ى و مالباتا خوه‌ ب ئاوایه‌كى خورت به‌شداری شۆڕشێ دین، ده‌ڤه‌را ملازگر و كۆپێ ژ ئالیێ هه‌سنانڤه‌ رزگاركرن، ب ڤى ئاوایى فه‌رزه‌نده‌ كه‌ته‌ ناڤا شه‌ره‌كێ گران. په‌ى شكه‌ستنا شۆڕشێ مالباتا سلێمانێ ئه‌حمه‌د و خالد به‌گێ هه‌سه‌نى دگه‌ل نێزیك و كه‌سێن شێخ سه‌عیدى وه‌ك عه‌لى ڕزا كۆڕێ شێخ سه‌عیدى، وه‌لاتێ خوه‌ به‌ردده‌ن و به‌رێ خوه‌دانه‌ ئیرانێ جه‌م سمكۆیێ شكاك. به‌لێ چوونا وان بۆ رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ نه‌یا ب ساناهى بوو، ل مه‌ها داویێ یا سالێ بوو، سڕ و سه‌قه‌م و به‌فر ئاسته‌نگێن مه‌زن د رێدا بوون، قه‌چاخێن ده‌وله‌تا تركانه‌،‌ كه‌مین و مه‌فره‌زه‌ و خالێن له‌شكریێن تركان مه‌ترسینه‌ ل سه‌ر ژیانا وان، ژ ئالییه‌كیڤه‌ نكارن ژ گه‌له‌ك ده‌ڤه‌ران ده‌رباس بن، ژبه‌ركو ئه‌شیره‌تێن ناكۆك و خویندارن، ژ ئالیێ دی ڤه‌ ده‌مێ دگه‌هنه‌ ده‌ڤه‌رێن سنووریێن ئه‌له‌داغێ و ته‌ندرۆكێ ل هنده‌ك گوندان ده‌رگه‌هێن خوه‌ لێ ڤه‌ناكه‌ن، هنده‌ك ژ ئه‌شیره‌تێن ده‌ڤه‌رێ ب تایبه‌ت كه‌سكۆیى پێشییا وان دگرن و شه‌ڕێ وان دكه‌ن. (په‌رتووك 58 و76)‌.
به‌راهیێن شۆڕشا ئاگرییه‌، فه‌رزه‌نده‌ هێژ ل رۆژهه‌لاتێ كوردستانێیه‌، ئه‌و و خالس به‌گ (ژ سه‌ركرده‌یێن ئاگرى) ل گوندێ (شێلك) دگه‌هنه‌ هه‌ڤ، رۆژا پاشتر هه‌ردو ل‌ گوندێ (مللا) یێ ئه‌شیره‌تا جه‌لالییان و دگه‌هنه‌ سه‌ید ره‌سٍۆلێ به‌رزنجى د وان رۆژاندا ژ سرگوونیێ زڤریبوو و 60 – 70 دگه‌لدا بوون و ل وی گوندى بنه‌جهبوون. (په‌رتووك 50).
فه‌رزه‌نده‌ ل بهارا 1926 ژ جه‌م سمكۆ هات و گه‌هشته‌ ئاگرى و ل جه‌م برۆیێ هه‌سكێ تێلى بنه‌جهبوو، برۆ ژ وان مه‌زنێن ئه‌شیره‌تان بوو یێن پشكدارى د شۆڕشا شێخ سه‌عید دا نه‌كرى، حكومه‌تا تركان كارێ گرتن و سرگوونكرنا وى كربوو، به‌لێ شیا خوه‌ بگه‌هینته‌ چیایێ ئاگرى و ئاگردانا به‌راهیێ یا شۆڕشێ هلكه‌ت، هێدى هێدى گه‌له‌ك گرۆپێن دن ژى هاتن و ل ئاگرى بنه‌جهبوون، ره‌وش ب ڤى ره‌نگى بوو هه‌تا ل سالا 1928ێ ئیحسان نورى (یا راست 1927)ێ گه‌هشت ئاگرى، ئیحسان نورى ئه‌و پێكهاتێن ئه‌شیره‌تیێن جودا جودا ئۆرگانیزه‌كرن، په‌یره‌وا سیسته‌كێ له‌شكریێ نوو كرن و ئالایێ كوردستانێ بلندكر، بزاڤا ئاگرى به‌ره‌ف شۆڕشه‌كا نه‌ته‌وه‌ییا رێكخستى و ل ژێر سه‌ركردایه‌تییه‌كا له‌شكرى مه‌ده‌نى یا ب سه‌روبه‌ر بر و شۆڕش ژ ده‌ردۆرێن ئاگرى به‌رفره‌هتر كر وچالاكیێن شه‌رڤانان به‌ره‌ف ده‌ڤه‌رێن دوورتر برن. د ڤان گۆهرینان دا رۆلێ فه‌رزه‌نده‌ى گرنگ دبیت و ئه‌و د ناڤا كوردان دا دبیته‌ له‌هه‌نگه‌ك هه‌رى مه‌زن. فه‌رزه‌نده‌ى و شه‌ڕڤانێن دگه‌لدا ل گشت ده‌ڤه‌ران چالاكى دكرن، به‌لێ وى ل ده‌ڤه‌را ناڤبه‌را ئاگرى و ئه‌رزه‌رۆمێدا پتر دربین كوشنده‌ ل له‌شكرێ داگیركه‌ر ددان. (په‌رتووك 88).
هه‌روه‌ك نڤیسكار ب هوورى دیاردكه‌ت فه‌رزه‌نده‌ هه‌تا داوى رۆژێن ته‌مه‌نێ شۆڕشێ به‌رده‌وامیێ ب خه‌بات و له‌هه‌نگیێن خوه‌ دده‌ت، د داوی رۆژێن ته‌مه‌نێ شۆڕشێدا ده‌مێ ل مه‌ها ئه‌یلوولا 1930 هێرشێ دبه‌نه‌ سه‌ر بازیدێ بریندار دبیت. ده‌مێ ل نیڤا مه‌ها ئه‌یلوولێ شۆڕش به‌لاڤه‌دبیت، شه‌ره‌ڤانێن مایى ده‌ربازى ناڤ خاكێ رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ دبن، فه‌رزه‌نده‌، برۆیێ هه‌سكێ تێلى، ئه‌یوب ئاغا و هنده‌ك شه‌رڤانێن دى یێن ئاگرى خوه‌ راده‌ست ناكه‌ن، ده‌وله‌تا ئیرانێ ژى ره‌هه‌تیێ ناده‌ته‌ وانا و كه‌سه‌ك لێ خوه‌دى ده‌رناكه‌ڤیت، ئه‌و په‌نایێ دبه‌نه‌ به‌ر چیایێن كوردستانێ یێن به‌رده‌وام ل كوردان خوه‌دى ده‌ركه‌تینه‌. (په‌رتووك 99)
ئه‌رجان ئاراس ژ ژێده‌ران ڤه‌دگۆهێزیت: د شه‌ڕه‌كی دا ل 19 مه‌ها گولانا 1931ێ ل چیایێن ناڤبه‌را وانێ و ئیرانێ نێزیكى گۆلا سپی دگه‌ل هێزێن ئیرانێ 150 له‌شكرێن ئیرانێ دهێن كوشتن، د داویێدا برۆیێ هه‌سكێ تێلى ل ده‌ڤه‌را ماكۆیان هات كوشتن و ئاگرى بێ خوه‌دى ما. ل دووڤ ژێده‌ره‌كێ دى بوویه‌ر د 25 مه‌ها تیرمه‌هێدا بوو، برۆ د ڤى شه‌ریدا هاتییه‌كوشتن و فه‌رزه‌نده‌ ب بریندارى كه‌تیه‌ ده‌ستێن ئیرانییان. ل دووڤ راپۆرته‌كا فره‌نسییان د ناڤبه‌را 6 – 10 مه‌ها نیسانا 1932ێ هێزه‌كا هه‌ڤپشكا ئیرانى تركى هێرش برینه‌ سه‌ر شه‌رڤانێن دگه‌ل برۆ و فه‌رزه‌نده‌ و د ڤى شه‌ریدا برۆ و فه‌رزه‌ند بریندار بوونه‌ و كه‌تنه‌ ده‌ستێن ئیرانییان، ژێده‌ر دیاردكه‌ن كو فه‌رزه‌نده‌‌ ب بریندارى هاتییه‌گرتن و كه‌تییه‌ده‌ستێن ئیرانییان، به‌لێ هندى په‌یوه‌ندى ب برۆى ڤه‌ هه‌ى دیارنینه‌ د به‌رۆكا شه‌ڕی دا مریه‌، ‌چ ئاماژه‌یه‌ك نینه‌ كو ب بریندارى هاتبیته‌گرتن، پشتى برینداربوونێ فه‌رزه‌نده‌ى دبه‌نه‌ ته‌هرانێ و ل زیندانا ناڤدار ب (قصر قاجار) زیندانى دكه‌ن. (په‌رتووك 115 – 118)‌.
(قصر قاجار) نه‌ ته‌نێ زیندانه‌ك ئاسایى بوو و فه‌رزه‌نده‌ و هه‌ڤالێن وى رۆژێن خوه‌ لێ دیۆراندن به‌لكى ئه‌شكه‌نجه‌خانه‌یه‌ك بوو رۆژانه‌ فه‌رزه‌نده‌ و یێن وه‌ك وى لێ دهاتنه‌ئه‌شكه‌نجه‌دان و ئێشاندن، به‌لێ ئاستێ به‌رخوه‌دانا وى هند بلند بوو د رۆژه‌كێدا (ره‌زا شاه) شاهێ ئیرانێ یێ وى سه‌رده‌مى سه‌ره‌دانا زیندانییان دكه‌ت، ده‌مێ دگه‌هیته‌ راستا فه‌رزه‌نده‌ى دبێژیتێ: ؛ئه‌گه‌ر تو عه‌فوا خوه‌ بخوازى ئه‌زێ ته‌ ژ حه‌پسێ ده‌ربخم؛ لێ فه‌رزه‌نده‌ د به‌رسڤێدا گۆت: ئه‌و عه‌فوا خوه‌ ناخوازه‌؛ ب ته‌نێ ژبۆ ده‌ستنمێژێ ئاڤا ته‌میز و ژبۆ نمێژێ جهه‌ك ته‌میز دخوازه‌؛.(په‌رتووك 120)
فه‌رزه‌نده‌یێ له‌هه‌نگێ ده‌شتا ملازگرێ و چیایێ ئاگرى، قاره‌مانێ شۆڕشێن شێخ سه‌عید و ئاگرى، نموونێ به‌رخوه‌دانێ به‌رامبه‌رى داگیركه‌ران سالا 1934ێ ب ده‌رزییه‌كا ژه‌هركرى ل زیندانا (قصرقاجار) داوىێ ب ژیانا وى دئینن، د دۆسیه‌یا زیندانێدا ب نمره‌ 12002ب راپۆرا 3/7/1313ه ش (25/9/1934ز) هاتییه‌تۆماركرن.
په‌رتووكا (FERZANDE) یا نڤیسكار(Ercan Aras) نه‌ ته‌نێ گرێداى ژیان و خه‌باتا فه‌رزه‌نده‌‌ به‌گێ هه‌سنى یه‌، به‌لكى گه‌شتنامه‌یا نڤیسكارییه‌ ل جهێ ژدایكبوونا فه‌رزه‌نده‌ی هه‌یا مه‌زنبوون و پشكدارییا وى د شۆڕشاندا، وه‌ك جوگرافیزانه‌ك كت كته‌ جوگرافیا و ره‌وش و پێكهاتا وان جهان دایه‌نیاسین، زڤریه‌ڤه‌ سه‌رده‌مێن داویا دامه‌زراندنا كۆمارێ تركیا و هه‌تا 2023پێدا هاتییه‌، بوویه‌ر شرۆڤه‌كرینه‌، هۆكار و ئه‌نجام به‌رچاڤكرینه‌، په‌رتووكه‌ك هه‌ژى خواندن و هه‌لسه‌نگاندنێیه‌، خوزى چاپه‌كا وێ ب پیتێن نها ل باشوور پێ دهێته‌ خواندن كه‌تبا به‌رده‌ستێن هه‌مووان.

موسه‌ده‌ق تۆڤى
ژ زارده‌ڤێ ره‌وشه‌نبیر و خه‌باتكه‌رێ كورد ئاپێ ئوسمان سه‌برى (1905 –1993) هاتییه‌ ڤه‌گۆهاستن كو دبێژیت: ملله‌تێن زیندۆ مریێن خوه‌ زیندۆ دكه‌نه‌ڤه‌، به‌لێ ملله‌تێن پاشڤه‌ماى زیندۆیێن خوه‌ ژێر ئاخدكه‌ن. ڤه‌كۆله‌ره‌ك ده‌مێ سه‌ره‌دا‌نا هه‌ڤژینا خه‌باتكارێ كورد د. نووره‌دین زازا (1919 – 7 چریا ئێكێ 1988) دكه‌ت دبێژیت: وێ خانمێ گه‌له‌ك گازنده‌ ژ وێ سه‌ره‌ده‌رییا نه‌ هه‌ژى و جهێ شه‌رمه‌زاریێ كرن یا كوردان دگه‌ل هه‌ڤژینێ وێ دكر..! د به‌رسڤێدا چ د ده‌ستێن مندا نه‌بوو بێژمێ تنێ من گۆت: ملله‌تێن پاشڤه‌ماى سه‌نگا كه‌سایه‌تى و دلسۆز و خه‌باتكارێن خوه‌ هندى د ژیانێدا بن نزانن، به‌لێ پشتى مرنا وان هه‌ست ب په‌شیمانیێ دكه‌ن..
د. نوره‌دین زازا د دو سالێن داویێ یێن ژیێ خوه‌دا‌ ژ ئه‌نجامێ نه‌خۆشییا په‌نجه‌شیرێ یا سنگێ وى گرتى، ناچاربوو هه‌وارا خوه‌ ببه‌ته‌ به‌ر هنده‌ك كه‌سێن كوردپه‌روه‌ر كو هاریكارییا وى بكه‌ن د كرینا ده‌رمانا و پێدڤییێن چاره‌سه‌ریێ دا، وان ژى ل دووڤ شیانێن خوه‌یێن به‌رته‌نگ هنده‌ك هاریكارییا وى كرن، به‌لێ گه‌له‌ك پێڤه‌نه‌چوو په‌نجه‌ شێرێ داوی ب ته‌مه‌نێ وی ئینا.. ئه‌ڤه‌ د ده‌مه‌كیدا بوو كو گه‌له‌ك ژ سه‌ركرده‌ و مه‌زنێن بزاڤا كوردى و كوردستانى ژ نێزیكڤه‌ ئاگادارى ره‌وشا وى بوون، به‌لێ ب مخابنیڤه‌ خوه‌ ب سه‌ر ره‌وشا دژاوارا وى نه‌مریڤه‌ نه‌بر.
یا مه‌ ئاماژه‌ پێكرى نموونه‌ك بوو ژ ده‌هان نموونه‌یێن سه‌رده‌مێن به‌رى سالێن نۆتان ژ سه‌د سالییا بیستێ، دبیت هنده‌ك مهانه‌كێ بۆ ره‌وشا وى سه‌رده‌مى ببینن و پاكانه‌كێ بۆ بكه‌ن. گه‌لۆ د سه‌رده‌مێ مه‌ یێ نهادا چ ل هه‌رێما كوردستانێ كو ئه‌م خوه‌دى ده‌سته‌لات و شیانین، چ ل ده‌رڤه‌ى هه‌رێمێ كو گه‌له‌ك كورد خوه‌دی شیان و سامانن، مه‌ چ كریه‌ و مه‌ چ سه‌ره‌ده‌رى دگه‌ل كه‌سایه‌تى و دلسۆز و خه‌باتكارێن خوه‌ كریه‌..؟ چاوا به‌رامبه‌رى خه‌بات و به‌رهه‌م و كارێن وان یێن خوه‌ به‌خش ئه‌و خه‌لاتكرینه‌..؟ مه‌ چ ره‌نگه‌ سه‌ره‌ده‌رییه‌ك دگه‌ل وان كه‌سان كریه‌ یێن ب بێ ده‌نگى و دوور ژ رۆناهییا سازیێن راگه‌هاندنێ و ریكلامێن سوشیال میدیایێ كارێن مه‌زن ئه‌نجامداین..؟ د به‌رسڤا ڤان پرسیاراندا ئه‌ز دبێژم: ب مخابنیڤه‌ نه‌ مه‌ ئه‌و كه‌سه‌ خه‌لاتكرینه‌ و رێز لێ گرتیه‌ به‌لكى مه‌ هه‌ستا وان برینداركریه‌، گه‌له‌ك ژ وان بووینه‌ قوربانیێن شه‌ره‌نیخا حزبایه‌تى، گه‌له‌ك د ناڤا حزبان ب خوه‌دا بووینه‌ قوربانیێن بلۆك بلۆكانێ و ده‌سته‌ك ده‌سته‌كانى و نه‌فه‌رێن ڤێ مێزێ یێن مێزا هه‌. ئه‌گه‌ر ئاماژه‌ ب كه‌سێن بێلایه‌ن و سه‌ربه‌خوه‌ بكه‌م ئه‌ڤه‌ ئه‌و كه‌س ب ئێكجارى د ژبیركرینه‌ و د ره‌وشه‌كا وه‌سادا نه‌، نه‌ ب هیڤیا رێزلێنان و خه‌لاتكرنێنه‌ به‌لكى ده‌ستێ خوه‌یێ ب سه‌رێ خوه‌ڤه‌ ناى نه‌كو چ ته‌پێن مه‌زن بهێنێ‌.
ب كورتى گۆتنا ئاپێ ئوسمان سه‌برى كرى د سه‌رده‌مێ بالا ده‌ستییا مه‌ كوردان دا پتر یا جهێ خوه‌ دگریت و وه‌ك په‌شیكه‌كێ یا به‌لاڤه‌ دبیت و قوربانیێن وێ ژی كه‌سێن دلسۆژێن وه‌لات و ملله‌تینه‌. ژبیرنه‌كه‌ین ئه‌ڤا بده‌ست مه‌ڤه‌ هاتى د هه‌ر واره‌كیدا بیت به‌رهه‌مێ وان دلسوژانه‌، نه‌ به‌رهه‌مێ وان كه‌سانه‌ یێن هاتینه‌ سه‌رسفرا حازر یان د ده‌رگه‌هێن پشتێرا هاتینه‌ ژوور، یا هێژ مه‌ترسیدارتر ئه‌ڤ سه‌ره‌ده‌رییه‌ یا به‌رده‌وام بیت كه‌س ژ نفشێ نوى یێ ئاماده‌ نابیت رێكا وان بگریته‌ به‌ر و ب دلسۆژییا وان كار بكه‌ت.
*- مفا ژ په‌رتووكا: علی جعفر، جمعیه‌ گلبه‌ الكورد فی أوروبا، دار خانی للنشر و التوزیع – 2016. هاتییه‌وه‌رگرتن.

موسه‌ده‌ق تۆڤى
د 48 سالییا شۆرشا گولانێدا یا فه‌ره هه‌ر كوردستانییه‌ك خوه‌ به‌رده‌ته‌ ناڤ روودانێن به‌رى پێنجى سالێن دیرۆكا كوردستانێ و خه‌باتا ر‌زگاریخوازا ‌گه‌لێ كورد و بپرسیت چاوان شۆرشا ئیلۆنێ ب داویهات و چاوان گولانێ ده‌سپێكر..؟ ساله‌ك و نێزیكى دو مه‌هان به‌ری ده‌سپێكرنا شۆرشا گولانێ ل 27 گولانا 1976ێ، ل ئادارا 1975ێ كاره‌ساتا تراژیدییا شكه‌ستنا شۆرشا ئیلۆنێ ب سه‌رێ خه‌لكێ كوردستانێ هات، یێ بچاڤێن خوه‌ ئه‌ڤ كاره‌ساتا دژوار نه‌دیتى، یێ د چه‌ند رۆژ و مه‌هێن پشتى پێكهاتنا خیانه‌ته‌كارییا ل 6 ئادارێ دژى شۆرشێ هاتییه‌گێران نه‌ ژیای و ئه‌و ئالۆزى و هژیان و نیگه‌رانى و بێ هیڤیبوونا ژ ئه‌نجامێ وێ پێكهاتنێ جڤاكێ كوردستانێ ڤه‌گرتى نه‌ دیتبیت، یێ نه‌ دیتى چاوان سه‌رێ رێكان ل به‌ر مرۆڤێ كوردستانی به‌رزه‌بوون و نه‌ دزانی چ بریارێ بده‌ت..؟ چ بكه‌ت و كیڤه‌ بچیت و دگه‌ل كێ بیت و دگه‌ل كێ بمینیت، نكاریت ب چ ره‌نگان په‌سنا ڤێ كاره‌ساتێ باشتر ئه‌وه‌ بێژم ڤێ بیڤه‌له‌رزه‌ كاره‌ساتێ بكه‌ت یان ڤه‌گێرانا رۆژانێن وێ بكه‌ت، تنێ ئه‌و دكارن ڤێ چه‌ندێ بكه‌ن یێن دگه‌ل روودانان ژیاین، ئه‌ڤ هه‌موویه‌ ب چاڤێن خوه‌ دیتى و دیده‌ڤانێن زیندووینه‌ ل سه‌ر ڤێ كاره‌ساتێ، به‌لێ هه‌رئێك ژ وان دیده‌ڤانان ژى ل دووڤ جه و ده‌ڤه‌ر و ئه‌رك و ئاستێ ره‌وشه‌نبیرى و به‌رپرسیاریێ دیده‌ڤانێ پشكه‌ك بچویكه‌ ژ ڤێ كاره‌ساتێ و دكاریت دیمه‌نه‌كی ژ هزاران دیمه‌نێن تراژیدی یێن ڤێ كاره‌ساتێ بۆ نڤشێن ئه‌ڤرۆ به‌رچاڤكه‌ت.
ب كورتى وه‌ك دیده‌ڤانه‌كێ بچویكێ پشكه‌ك ژ روودانان دیتین، ئه‌ز دبێژم نسكۆ یان شكه‌ستنا شۆرشا ئیلۆنێ ب هه‌رناڤه‌كی ناڤكه‌ین ناڤكرنه‌كا راست نابیت، هه‌ر په‌سنه‌كێ بده‌ینێ په‌سنه‌كا د جهێ خوه‌دا نابیت، به‌لكى راست ده‌ركه‌ڤم بێژم خه‌لكێ كوردستانێ، سه‌ركردایه‌تییا كوردى ژ كاره‌ساتێ مه‌زنتر بوو، هه‌ر زوو خوه‌ڤه‌گرت و كۆنترۆلا ره‌وشا پشتى پیلانا شه‌شى ئادارێ و ڤه‌رێژێن شكه‌ستنا شۆرشا ئیلۆنێ كر و هێژ سالا 1975 ب داوى نه‌هاتى به‌رسڤه‌كا پێدڤى دا هه‌موو وان ئالیێن هه‌رێمایه‌تى و ناڤده‌وله‌تى یێن پلانا پیلانا جه‌زائیرێ ڤه‌هاندین، یێن مزگینییا نه‌مانا هه‌تا هه‌تایێ یا شۆرشا نه‌ته‌وه‌ییا گه‌لێ كورد ددا خه‌لكه‌كێ و ب رسته‌كێ رسته‌كا مه‌زنتر ژ پیلانێ راگه‌هاندى كوردستان مه‌یدانا راسته‌قینه‌یا خه‌باتێیه‌ و ب وێ رسته‌یێ به‌رهه‌ڤێ بۆ ده‌سپێكرنه‌ڤا شۆرشێ كرى و پشتى چه‌ند مه‌هه‌كێن كێم شۆرشا گولانێ راگه‌هاندى.