موسەدەق تۆڤی

د هەفتیێن چووییدا یێن ئەز تێدا مژوولی بەرهەڤییان بۆ چلرۆژییا نڤیسكار و هۆزانڤان و تێكۆشەڕا كورد (دیا جوان 1953 – 26/2/2025) ئەڤ گۆتنا مەزنان هاتە بیرا من، من هزر تێدا كر، چاوا هند كورد گەهشتنە شامێ و ل بەر وان شرین بوویە ب شەكر ناڤكر‌نە، د ئەنجامدا گەهشتمە وێ باوەرێ شام و چەند باژێرێن دی ژ نیڤا سەدسالییا نۆزدێ و درێژییا سەد سالییا بیستێ پایتەختێن وان وەلاتان بوون یێن دەستەلاتداری ل كوردستانێ یان پارچەكا كوردستانێ دكر. د ڤێ رەوشێدا كوردان بڤێت و نەڤێت، دەستەلاتداران بڤێت و نەڤێت ئەڤ باژێرە ئەگەر بۆ كوردان ژی نە ببەنە پایتەخت، لێ بۆ وان بووینە مەلبەندێن چالاكیێن رەوشەنبیری و هونەری و ئابۆری و بازرگانی. مەزنە مالباتێن كوردان ل وان باژێران خرڤەبووینە، زارۆك و خۆرتێن وان ل دبستانێن وان خواندینە و باوەرنامە وەرگرتینە و رەوشەنبیر بووینە، ب وێ رەوشەنبیری كەتینە د قادا بزاڤا نەتەوەیی دا. هەر بزاڤەكا رەوشەنبیری و نەتەوەیی دێ پێدڤی سەرمایە و ژێرخانەكا تەكنیكی و ئامرازێن وەك چاپخانە و كاغەز و بسپۆرێن ڤی واری بیت، سەرمایە و ژێرخانا تەكنیكی ل باژێران بدەستڤەدهێن، د وێ قۆناغێدا مە ل وەلاتێ خوە باژێر نەبووینە ئەڤ پێدڤییاتییە لێ هەبن. دەمێ كورد ب ئارەزویا خوە، یان ب كۆچپێكرنێ گەهشتینە ڤان باژێران، نوویاتیێن وان ل باژێران دیتین د شیرین و تام شەكر بوونە، بەلێ وەلاتێ وان شیرینتربوویە و ژ ئەنجامێ شرینتربوونا وەلاتی ل ڤان باژێران دەست ب خەباتێن رەوشەنبیری و سیاسیی سەخمەرات ئازادكرنا وەلاتی و بەختەوەرییا وەلاتیێن خوە كرییە.
ئەڤ باژێرە بووینە مەلبەندێن دەسپێكیێن بزاڤێن رەوشەنبیری و نەتەوەیێن كوردی، ئەڤ چەندە پتر ل باژێرێن ستەنبۆل، بەغدا، و شامێ د بەرچاڤە. ل ستەنبۆلێ یەكەمین كۆمەلە و رێكخراوێن كوردی هاتنەدامەزراندن، ل ڤی باژێرێ دوور ژ كوردستانێ بەلێ یێ پڕی كورد، كۆمەلەیا (عزمی قوی كوردستانی) سالا 1900، (كورد تعاون و ترقی جمعیتی) سالا 1908، كۆمەلەیا (هێڤی) سالا 1912، كۆمەلەیا (كورد ترقی جمعیتی) سالا 1918، (كورد تشكیلات جمعیتی) سالا 1919 و كۆمەلەیێن دن هاتنەدامەزراندن. یەكەمین خواندنگەهێن كوردان ل سالا 1909 و سالا 1919ێ ل ستەنبۆلێ هاتنەڤەكرن، دووەمین رۆژنامەیا كوردی (كورد تعاون ترقی غزتەسی) سالا 1909، خولا دووێ رۆژنامەیا (كوردستان) سالا 1909، كۆڤارا (رۆژی كورد) و (هەتاوی كورد) 1913، رۆژنامەیا (ژین) 1918 – 1920، رۆژنامەیا (كوردستان) خولا سیێ 1920 هاتنەبەلاڤكرن. ل ڤی باژێری یەكەمین پەرتووكێن كوردی هاتنە چاپكرن، ژ وانا (مەم و زین) خانی ئەوا ژ ئالیێ حەمزە بەگێ مۆكسی ل سالا 1919ێ و پەرتووكێن عەبدولرەحیمێ هەكاری و چەندێن دی، ل ڤی باژێری چەندین كەسایەتیێن پێشەنگێن بزاڤا رەوشەنبیری و رۆژنامەڤانی و سیاسییا كورد پێگەهشتن. فەرە ل ڤێرێ وەك تێبینی بێژین یەكەمین رۆژنامەیا كوردی ئەوا ل 22 نیسانا 1898 ژ ئالیێ میر میقداد مەدحەت بەدرخان ڤە ل قاهیرە دەركەتی، رۆژنامە و خوەدیێن وێ د دوورنەبوونە ژ باندۆرا ستەنبۆلێ ل سەر وان.
دێ هێینە بەغدا، یەكەمین كۆڤارا كوردی یا ئیراقێ ب ناڤێ (بانگی كورد) ل 8 شباتا 1914 ل بەغدا دەركەتییە، یەكەمین رۆژنامەیا كوردی ب ناڤێ (تێگەیشتی راستی) د ناڤبەرا 1918 – 1919 ل بەغدا دەركەتییە،‌ و پشتی شەڕێ جیهانیێ ئێكێ هەرچەندە بزاڤا رەوشەنبیری و رۆژنامەڤانی ل باژێرێن باشوورێ كوردستانێ وەك سلێمانیێ، رەواندۆز و هەولێرێ گەشبوو، بەلێ هەتا داوییا سەدسالییا بیستێ بەغدا جهێ خوە وەك مەلبەندەكێ رەوشەنبیری و رۆژنامەڤانییا كوردی ژ دەست نەدا.
ژ بەغدا بچینە شامێ (دیمەشقێ)، بوونا كوردان ل ڤی باژێری دیرۆكەك كەڤنە،‌ ب سەدان سالان بەری دامەزراندنا دەولەتا سووریێ هزاران خێزانێن كورد ل شامێ نیشتەجێبوونه، تاخەكێ مەزنێ شامێ ب (تاخێ كوردان) هاتییەناڤكرن،‌ كەسایەتیێن دیرۆكی یێن كورد وەك میر بەدرخان پاشا و مەلانا خالدێ نەقشەبەندی ل ڤی باژێری هاتینەڤەشارتن و گۆرستانا تاخێ ب ناڤێ شێخ خالدێ نەقشەبەندی ‌ناڤكرینە. كوردێن شامێ رۆلەك گرنگ د وارین ئابووری، سیاسی، كارگێری و رەوشەنبیریێن سووریێدا گێرایەنە. هندی پەیوەندی ب رەوشەنبیری و بزاڤا نەتەوەییا كوردیڤە هەی، 20 – 30 سالان پشتی ستەنبۆلێ و بەغدا بزاڤا رەوشەنبیرییا نەتەوەییا كوردی ل ڤی واری دەسپێكرییە، تایبەت پشتی دامەزراندنا كۆمەلەیا (خۆیبوون) ل سالا 1927ێ. كۆمەلە ل باژێركێ (بحمدون)ێ لبنانێ هاتەپێكئینان بەلێ ژ ئەنجامێ نێزیكترییا سووریێ ژ پارچەیێن كوردستانێ و هژمارا مەزنا كوردان ل سووریێ، مەیدانا دروستا خەباتا كۆمەلەیا ناڤبری جوگرافیا سووریێ بوو، پشتی ڤێ دیرۆكێ سەر ئاستێ سیاسی و رەوشەنبیری چالاكیێن باش د بەرژەوەندییا دۆزا كوردیدا ل شامێ هاتنەئەنجامدان، ژ هەمووان گرنگتر یا هەتا نها ژی كاریگەرییا خوە هەی بەلاڤكرنا پیتێن لاتینی یێن كوردی و كۆڤارا (هاوار HAWAR) بوو ل 15 گولانا 1932. د ڤێ رۆژێدا میر جەلادەت بەدرخان ب هاریكارییا برایێ خوە كامیران بەدرخان و هژمارەكا رەوشەنبیرێن كورد یەكەمین هژمارا كۆڤارا (هاوار HAWAR) ل شامێ بەلاڤكر و هەتا سالا 1943ێ (57) هژمار ژ ڤێ كۆڤارێ هاتنەبەلاڤكرن.
ب بەراورد دگەل د هەردو دەسپێكێن بزاڤا رەوشەنبیری و رۆژنامەڤانییا كوردی ل ستەنبۆلێ و بەغدا، دەسپێكا ڤێ بزاڤێ ل شامێ دەسپێكەك نوو بوو، دەسپێكا‌ شۆرشەكا نوو بۆ د قادا بزاڤا رەوشەنبیری و چاپ و رۆژنامەڤانییا كوردیدا، د ڤێ دەسپێكێدا بۆ یەكەمین جار پیتێن لاتینی یێن كوردی كەتنە د وارێ خواندن و نڤیسین و چاپ و رۆژنامەڤانییا كوردیدا و د دەمەك كورتدا جهێ خوە ل سەرانسەری كوردستانێ كر و نها بووینە پێتێن رەسمیێن خواندن و چاپ و بەلاڤكرنا كوردی ل پرانییا هەرەمەزنا كوردستانێ و رەڤەند و ناڤەندێن رەوشەنبیریێن كوردی ل دەرڤەی وەلاتی و دەڤەرێن مایی ژی رەنگە ئاشنابوونەك و مفا ژێوەرگرتنەك دگەل ڤان پیتان هەیە یێن ب پیتێن لاتینی یێن میر جەلادەت بەدرخانی دهێنەناڤكرن.
بەرهەمێ ڤێ بزاڤا رەوشەنبیری ژی چەندین كۆڤار و رۆژنامە و ب هزاران پەرتووكێن كوردی یە زێدەباری سەدان ساید و مالپەرێن ئەلكترۆنی. ژ 15 گولانا 1932ێڤە ڤێ بزاڤێ ب سەدان نڤیسكارێن مەزن پێگەهاندینە. نە تنێ مێرێن كورد بەلكی ژنا كورد ژی جهێ خوە د ڤێ مەیدانێدا كرییە، هەژییە ئاماژە ب (رەوشەن بەدرخان)ا هەڤژین و هەڤچەپەرا میر جەلادەت بەدرخانی بكەین و‌ ئاماژە ب هۆزانڤان و نڤیسكار و تێكۆشەڕا مەزن (دیا جوان) بكەین یا ل 26 شباتا چوویی خاترا خوە ژ مە خواستی و ل هەشتێ ڤێ مەهێ مە رێورسمێن چلرۆژییا وەغەرا وێ یا داویێ ل دهۆكێ ئەنجامداین و هزرا ڤێ نڤیسینێ ژی بۆ من د بەرهەڤییاندا بۆ وان رێورەسمان یا هاتی.
ئەنجام: ب كورتی و شام و باژێرێن دن ب تاما شەكرێ بوون لێ ژ بۆ یێن ل وان باژێران ژیاین وەلات شیرینتر بوو، لەوما ژی هەیی و نەیێن خوە بۆ وەلاتی دكرنە قوربانی.

موسەدەق تۆڤی

د ڤەكۆلین و پەرتووكێن خوەدا مە ئاماژە ب ژیان و خەباتا سەركردەیێ نەمر ئیحسان نوری پاشا كریە، پێدڤی ناكەت دوبارەبكەینەڤە، تنێ دێ‌ بێژین: ژەنەرال ئیحسان نوری پاشا 1892 – 25 ئادارا 1976 د ناڤبەرا 1937 – 1930ێدل سەركردایەتییا شۆرشا ئاگری ل باكوورێ كوردستانێ كریە.‌
ژ ئەنجامێ هێرشێن مەزن و دڕندانەیێن لەشكرێ تركی و دوورپێچا ل سەر شۆرشێ و پیلان و پێكهاتنێن ژێر بژێر یێن دەولەتێن دەڤەرێ بۆ شكاندنا شۆرشێ ل نیڤا مەها ئەیلوولا 1930ێ شۆرش ب داویهات. یێن مایی ژ شۆرشگێران بوونە دو پشك، پشكەك ل دەڤەرێن سنووریێن رۆژهەلات و باكوورێ كوردستانێ مانە قەچاخ و مژوولی شەرێن پارتیزانی بوون هەتا ئێك ئێكە شەهید بووین یان هاتینەگرتن یان ب رێكەكێ ژ رێكان خوە رادەستی ئێك ژ هەردو دەولەتان كری، پشكا دیتر كو ئیحسان نوری و هەڤژینا وی دگەلدا بوون وەك پەنابەرێن سیاسیی خوە رادەستی دەولەتا ئیرانێ كرن.
ڤێ قووناغا ژیانا ئیحسان نوری 46 سالان ژ 1930 – 1976ێ ڤەكێشا، قوناغەكە هەژییە چەندین چەندین ڤەكۆلین و پەرتووك دووڤچوون سەر بێنە نڤیسین، مخابن‌ ئەوا ل سەر هاتییەنڤیسین ژ ئەنجامێ رەوشا وی سەردەمی ل ئیرانێ و سەرەدەرییا دەولەتێ دگەل ئیحسان نوری و هەڤالێن وی، كێمییا ژێدەر و دیكیۆمێنتان یا كورت و كێم زانیارییه،‌ تایبەت گەلەك ب كێمی 10 سالێن بەراهیێ ناڤبەرا 1930 – 1939 ژ ڤێ قووناغێ ڤەگرتییە. هەرژێدەرەكێ ئاماژە ب ڤێ قووناغێ كری ژ دەسپێكا شەرێ جیهانیێ دووێڤە دەسپێكرییە.
ڤەكۆلەرێ ئیرانێ كاوە بەیات د پەرتووكا خوەدا دبێژیت: پشتی ئیحسان نوری بوویە پەنابەر ل ئیرانێ بۆ دەمەكی ل ژێر ڤەكۆلینێ ل تەهرانێ دمینیت، پاشتر وەك چەند پەنابەرین دی یێن ئاگری دهێتەدوورخستن بۆ باژێرێن ساوە و یەزد… چ زانیارییەكا دی دەربارەی وان سالان بەرچاڤ نەكرییە هەتا ل مەها ئادار و نیسانا 1942ێ ئەو و چەند پەنابەرێن دیتر بۆ مژارا ژیارا خوە سەرا وەزارەتا ناڤخوەییا ئیرانێ ددەن.
د بیرهاتنێن هاشمێ شیرازیدا هاتییە: حوكمەتا ئیرانێ ژ بۆ بەرژەوەندی و پەیوەندیێن خوە دگەل دەولەتا تركان لبەر هات ئیحسان نوری رادەستی وان بكەت، بەلێ كەسایەتیێ ئەرمەنێ ئیرانی مسیۆ سرگیس ژ حزبا (داشناك) ب هاریكارییا بالیۆزخانەیا ئینگلیزی ل تەهرانێ ناهێلن ئیران ئیحسان نوری رادەستی دەولەتا تركان بكەن، بەلێ ژبۆ رازیكرنا دەولەتا تركان وی سەروبەرێ وی و هەڤالێن وی دژوار دكەن ل دوورترین جه ژ سنوورێ تركیا باژێرێ كرمان زیندانی دكەن..
رەحیم شنۆیی یێ پتر ژ هەركەسەكێ دیتر دگەل ئیحسان نوری ژیای و زانیاری ژ زاردەڤێ وی وەرگرتین پشتی دوبارەكرنا هەمان زانیاریێن ئاماژەپێكری تنێ هندە دبێژیت پشتی شەڕێ جیهانیێ دووێ دەسپێكری ل تەهرانێ دیار بوو..
هەروەسان ژ ئەفسەرێ ساڤاكا ئیرانی عیسا پۆژمان ڤەدگوهێزیت: پشتی ئیحسان نوری خوە رادەستی دەستەلاتێ ئیرانێ كری برنە تەهرانێ، پشتی ڤەكۆلین و دووڤچوونێن دگەلدا هاتینەكرن دهێتە ڤەگۆهاستن بۆ باژێری یەزد، پینچ سالان ئەو و هەڤژین و خەسووا خوە ل وێرێ د ژوورەكا بچووك و ب بیست و چوار تومەنێن ئیرانی دژیان، پشتی پێنج سالان هاتینەڤەگۆهاستن بۆ باژێرێ كرمان، پشتی دەمەكی ژ كرمان هاتینەڤەگۆهاستن بۆ تەهرانێ و د سێ ژوورێن ئاڤاهییەكیدا ژیاینە.
هەموو ئەڤ زانییارییە تێرا هندێ ناكەن ب دروستی بزانین ئیحسان نوری د دە سالێن پەنابەریێدا چاوان و ل كیڤە ژیایه، لێ ب پێداچوونا ژێدەران دیاردبیت د ڤێ قوناغێدا د ناڤبەرا ساوە، یەزد و كرماندا ژیایە‌.
بۆ زانیاریێن پتر دێ پەنایێ بەینە بەر دیكیۆمەنتەكێ كو مە ژ ئەكاوەنتێ دكتور ئیسماعیل شەمس وەرگرتییە. دیكیۆمێنت راپۆتا رۆژانەیا ریڤەبەرییا گشتییا شەهرەبانی (پۆلیسان)یا وەزارەتا ناڤخوەییا ئیرانێ یە 10/5/1938ێ هاتییە نڤیسن: راپۆرت گرێدایی داخوازا ئیحسان نوری و برهانەدینی یە كو ب گەشتەكێ بچنە باژێرێ دەماوەندێ ئیرانی، ل بەراهیێ راپۆرتێ ئاماژە ب وێ چەندێ كریە كو نڤیسینگەها تایبەتا شاهێ ئیرانێ د مەها مهر سالا 1309 ه ش (ئەیلوول و چریا ئێكێ 1930) بەرپرسیارییا پاراستنا وان ب خوەڤە گرتییە و هەمان نڤیسینگەهێ ل 8 حزیرانا 1932ێ بریاردایە كو ئیحسان نوری و عەبدولقادری مافێ نامە گۆهارتنێ دگەل هیچ كەسەكی نینە و ب یەكجاری نابیت قەلەم و كاغەز و كەرەستەیێن پەیوەندیدار ل بەر دەستێن وان بن… ل دووڤ هەمان فەرمانا نڤیسینگەها تایبەتا شاهی كۆمكرن یان ڤەمانا كوردێن ناڤبری ل سەنتەری كو مەرەم پێ پایتەختە ب گونجای نابینت و ل دووڤ ڤێ فەرمانێ ئیحسان نوری و عەبدولقادر بۆ ساوە و برهانەدین و شەمسەدین هاتیینەدووركرن بۆ مازەندەران، هەروەسان عەبدوللا و أتش هەردوو ژ وان كوردانە هاتینەدووركرن بۆ مازەندەران…‌ ب بۆرینا دەمی و ژ ئەنجامێ خەمسارییا زێرەڤانان ڤان دوورخستییان دەلیڤە دەستڤەئینایە و هەرئێكی ب رێكەكی ژ وان جهان فیراركریە و زڤرینەڤە پایتەختی. د ئەنجامدا داكو برهانەدین و شەمسەدین ژێر چاڤدێرییەكا دروستدا بن ئیناینەڤە پایتەختێ، هندیكە عەبدولقادرە ب دەستوورییا بارەگایێ سەرەكیێ لەشكەری ژ ساوە هاتییە تەهرانێ بەلێ هەتا 10/5/1938ێ خێزانا خوە ژ (ئەرسباران) نەئینایە و مهانا وی ژی بۆ ڤێ چەندێ ئەوە ژمارا وان گەلەكە و خەرجیێ بۆ هاتییەتەرخانكرن تێرا ناكەت.
هندیكە ئیحسان نوری یە چەندجاركی ل دووڤ یەك ب مەرەما چارەسەرییا خێزانا خوە ب وەرگرتنا دەستووریێ ژ ساوە هاتییە تەهرانێ. ل سالا 1936 رەزامەندییا بارەگایی سەرەكیێ لەشكەری هاتییەوەرگرتن ئەو و خێزانا خوە ب مەرەما گەریانێ بچنە دەماوەند، بەلێ ژ دەمێ داخوازكری هەتا دەستووری‌ هاتییەوەرگرتن وەرزێ هاڤینێ ب داویهاتییە و وی ژی دەست ژ ڤێ گەریانێ بەردایه،‌ سالا پاشتر (1937ێ) سەرژنوو ئەڤ داخوازە كرییە، بەلێ ل دووڤ فەرمانا نڤیسینگەها رێزدار ب ژمارە 10250/27334/د————- 5/7/1937 بریارهاتییە دان ل ژێر چاڤدێریێ بمینیت (مەرەم ئیحسان نوری یە) و ژ مال دەرنەكەڤیت هەتا ڤەگەریانا وەزیرێ كاروبارێن دەرڤەیێن تركیا، پشتی ڤەگەریانا وی رەزامەندی هاتییەدان هەڤژین و خەسووا وی گەشتا دەماوەندێ بكەن، بەلێ ئەو ب خوە دێ ل تەهرانێ ل ژێر زێرەڤانیێ بیت و ئەگەر رەزامەندی ل سەر گەشتا وی ژی هاتەدان دڤێت ژێر زێرەڤانییا سازیێن تەناهیێ بیت…
ئەنجام:
ژ راپۆرتێ دیاردبیت پشتی ئیحسان نوری و هەڤالێن وی خوە رادەستی ئیرانێ كری، راستە وەك پەنابەر هاتینەوەرگرتن و نڤیسینگەها تایبەتا شاهی بەرپرسییا پاراستنا وان ب خوەڤە گرتییە، بەلێ پشتی ڤەكۆلین و لێپرسینان ژ تەهرانا پایتەخت هاتینەدووركرن بۆ دەڤەرێن دوور و ڤەمای، ئیحسان نوری هاتییەدووركرن بۆ باژێرێ ساوە. و ژبەر هەرئەگەرەكی بیتن دەولەتا ئیرانێ ئەو رادەستی تركان نەكرینە، بەلێ ل جهێن ڤەدەر و دوور نیشتەجێكرنە و سەرەدەرییەك هند دژوار دگەل وان كرینە‌ نامەگۆهارتن و قەلەم و كاغەز لێ هاتینەقەدەغەكرن، زێدەباری فشارێن سیاسی یێن بەردەوام ل ئاستەكی ئەگەر بەرپرسەكێ باڵایێ تركان سەرەدانا ئیرانێ كربیت ئەو ژ دەركەتنێ بۆ دەرڤەی مال قەدەغەكرینە و ڤێ رەوشێ هەتا 1938ێ ڤەكێشایە.

موسەدەق تۆڤی

ب درێژییا دیرۆكا كوردستانێ د هەر قۆناغەكێدا گەلێ كورد ڤیابیت تشتەك بچووك ژ مافێن خوە دەستڤەبینیت، داگیركەر وەك مرۆڤ سەرەدەریێ دگەلدا بكەن، ئەوا بۆ خوە ب رەوا دبینیت بۆ وی ژی ب رەوا ببینیت… دەملدەست داگیركەران ب دەهان ناڤێن كرێت و شەرانی و ئاژاوەگێر ناڤكرینه، د قۆناغەكێ دا ب وەرگەرییای ژ دینی، دژایەتییا خوەدێ و ئەشقیا ناڤكرییە، د قۆناغەكا دیدا ب مونافیق و موخەریب و دژە قانوون تاوانباركرینە، د سەردەمەكیدا ب شیوعی، د سەردەمەكێ دیدا ب كرێگرتیێن كۆڵۆنیالیزمی و رۆژئاڤا ناڤكرینە،‌ ب كورتی كورد ب هەرناڤەكێ د فەرهەنگا مێشكێ واندا خراب و دوور ژ راستیێ ناڤكرینە.
د هەمان دەمدا ل سەر هەركوردەكی یێ ل ژێر دەستەلاتێ وان بیت سەپاندییە دڤێت وەك وان هزربكەی و ب وان ناڤان یێن وان دڤێن خوە و گەلێ خوە پێ ناڤبكەی، دەمێ تو ژ ڤێ ناڤكرنێ دەركەتی وان ماف هەیە تە ژ ژیانێ دەربێخن. د ئەنجامێ ڤێ سەرەدەریێدا سەدان كورد بووینە قوربانی، یێ نەڤیا بیت جارەكێ پێشمەرگەكی ب موخەریب ناڤبكەت، یان وەلاتپارێزەكی ب ئەشقیا و وەرگەریای ژ دینی ناڤبكەت، كەتییە بەر لێپرسینێ و سەرێ وی بوویە قوربانی پەیڤا راستا ژ زمانێ وی دەركەتی.
وەك ئێك ژ روودانێن مەها ئادارێ رەوشەنبیرێ ناڤدار، خوەدیێ 165 پەرتووكان، یاسازانێ ل چەندین جهان بەرپرسیێن كارگێری وەرگرتین و ب سەرفرازی ئەنجامداین شاكر فەتاح (1914 – 1988) تنێ سەرا ناڤكرنا پێشمەرگەیان ب شۆرشگێر د دیدارا هزرییا تایبەت ب گۆتارێن (السید الرئیس صدام حسین) دەربارەی گەلێ كورد و پێشڤەبرنا دەڤەرا ئۆتۆنۆمی دا دهێتە گرتن و ئەو گرتن بوو یا هەتا نها ژی كەسەك نزانین جەنازەیێ وی ل كیڕێ هاتییەڤەشارتن.
د رۆژێن 12 – 13 ئادارا 1988ێدا دیدارا هزرییا ناڤبری ژ ئالیی جڤاتا بجهینانێ یا دەڤەرا ئۆتۆنومی ب هەڤكاری دگەل ئەمیندارییا رەوشەنبیری و لاوان ئێكەتییا نڤیسەر و ئەدیبێن كورد ل هەولێرێ هاتەگێران. پرانییا نڤیسەر و رەوشەنبیرێن دەڤەرا ئۆتۆنۆمی بۆ ڤێ دیدارێ هاتبوونە گازیكرن و ژێ خواستبوون پشكداریێ د سمینارێن دیدارێدا بكەن. شاكر فەتاح یەك ژ مێڤانان بوو. شاكر فەتاح ب درێژییا ژیێ خوە كەسەكێ دووربوو ژ هەر رێكخستنەكا حزبی، پتر وەك كەسەكێ ئیداری هاتبوو ناسكرن، دەسپێكا دامەزراندنا ئەوا ب دەڤەرا ئۆتۆنۆمی دهاتەناڤكرن جێگرێ سەرۆكێ جڤاتا یاسادانانێ و پشتی وێ ژی سەرۆكی جڤاتا گەل (مجلس الشعب) بوو ل سلێمانیێ، بەلێ كەسەكێ كوردپەروەر و وەلاتپارێز بوو و ب وێرەكیێ و خوەدی هەلویستان هاتبوونیاسین.
شاكر فەتاح دەمێ سەركەتییە سەر ستێجی و د سمینارا خوەدا ئاماژە ب رەوشا ئیراقێ و كوردستانێ یا وی دەمی كر، داخوازا ئازادكرنا زیندانییان و دیاركرنا سەرئەنجامێ بێ سەروشوونكرییان و ڤەگەراندنا خەلكێ گوندان بۆ سەر گوندێن وان وراوەستاندا ڤالاكرن و ڤەگۆهاستنا گوندان كر و داخواز ژ دەستەلاتی كر دانوستاندنێ دگەل برا شۆرشگێرێن كورد بكەت چونكی ئەو كورێن مللەتینە و ئیراقینە و چەند داخوازیێن دیتر كو د وی دەمیدا د بەرژەوەندییا تەڤایی ئیراقییان و دەستەلاتیدا بوون.
پەیڤا شۆرشگێرێن كورد مینا بۆمبەكێ د هۆڵا دیدارێدا پەقی، ل شوونا (شاكر فەتاح)ی و رەوشەنبیرێن ئامادەبووی ترس و لەرزكێ مەزنە بەرپرسێن بەعسی و كارگێریێن هۆلێ گرتن و كونێن مشكان لێبوونە قەیصەری و نە دزانین دێ چاوان سەرەدەریێ دگەل بۆیەرێ كەن. پشتی ب دووماهی هاتنا سمینارێ ئێكسەر ژ ستێجی د ئیننەخوار و هەرئێكی ب رەنگەكی نەرازیبوونەكا بێهنا گەفان ژێدهات دەردبڕی.
شەڤێ ل ئوتێلێ و رۆژا پاشتر ل هۆڵا دیدارێ مەزنە بەرپرسێن بەعسی فشار ئێخستنە سەر شاكر فەتاحی پێشەمانییا خوە ژ پەیڤێن خوە دیاركەت و هندەك رەوشەنبێرێن ئامادەبوویی ژی ژ بۆ پاراستنا ژیانا وی هەمان داخواز لێكرن. بەلێ خوەدیێ هەلویستەكێ نە گهۆر بوو و رۆژا پاشتر زۆر ب هێمنی ل هۆلا دیدارێ ئامادە بوو و ب هەمان شێوە رۆژا دووڤرا بەرەف مالا خوە ل سلێمانیێ زڤریڤە.
وەك ژ هەڤژینا وی دهێتەڤەگێران پشتی زڤریەڤە مال وەك هەرجار ژیانا خوە ب ئاسایی برێڤەدبر، مێڤاندارییا هەڤالێن خوە دكر، هەردەم یێ دەڤ ب گرنژین بوو، نە ل نك هەڤژینا خوە نە لنك كەسەكێ دی ترس یان نیگەرانییەك دیارنەدكر و وی باش دزانی زێرەڤانییەك توند ل سەرە و هەرجهێ دچیتێ چاڤدێرییا وی دهێتەكرن، هەتا شەڤا 18/19 ئادارا 1988ێ ل ناڤ مالا وی دهێتەگرتن و برن بۆ فەرمانگەها.

مـوسـەدەق تـۆڤـی

ل رۆژا پێنجشەمبی 13 شواتێ، رێورەسمێن رێزلێنانا نڤیسكار و هۆزانڤان د. عەبدولرەحمان مزووری ل هۆلا ئێكەتییا نڤیسەرێن كورد – دهۆكێ هاتەگێڕان. بیرۆكەیا ئەنجامدانا ڤان رێورەسمان بیرۆكەیا بەشێ رەوشەنبیری و راگەهاندنا پارتی دیموكراتی كوردستان بوو. بەرهەڤی و ئەنجامدان ژی بەرهەمێ ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەهاندنێ بوو. پترییا كادر و رۆژنامەڤان و كارمەندێن ناڤەندێ هەركەسەكی ب رەنگەكی پشكداری د كاری دا كربوو. ئەز دكارم بێژم پشكدارییا هەر هەمووان ئەگەرێ سەرەكیێ سەركەتنا رێورەسمان بوو. ئەڤە ژی مە فێری تشتەكی دكەت د هەركریارەكێ دا چەند هەڤكاری و گیانێ ب هەڤرا كاركرنی هەبیت سەركەتن دێ پتریا گەرەنتیكری بیت.
پشتی ئەنجامدانا رێورەسمان ب باش دزانم خواندنەكێ بۆ ڤێ چالاكیێ بكەم و هندەك سەرنج و بۆچوون و پێشنیازان بەرچەڤكەم. ل بەراهیێ ژی دێ بێژم: دەستنیشانكرنا عەبدولرەحمان مزووری بۆ ڤان رێورەسمان د جهێ خوەدا و سەركەتی بوو، دەستنیشانكرنا كەسەكێ خوەدی شیان و قەلەمەكێ ب بەرهەم و كەسەكێ نەتەوەپەروەر بوو.
ب درێژییا دیرۆكا پارتی نەتنێ جهێ ڤان كەسان ژێر سیهوانا پارتی بوو، بەلكی گەلەك ژ هەلگرێن ڤان پەسنان دامەزرێنەر و كادرێن پێشەنگ و خوەدی پلەیێن بلندێن پارتی بوون، كەسایەتیێن وەك سالح یوسفی، ئیبراهیم ئەحمەد، سالح روشدی، كەریم زەند، موحەرەم محەمەد ئەمین و یێن دی ژ قۆناغا دامەزراندنا پارتی – تیرمەها 1958ێ بوون. پشتی تیرمەها 1958ێ هەتا سالێن ئاشتییا 1970 – 1974 و سالا 1975 ب سەدان رەوشەنبیرێن د قۆناغێن جودا دا ل ژێر سیهوانا پارتی خەبات دكر و د رێكا سازیێن پارتی دا بەرهەمێن خوە پێشكەشدكرن، شەهیدان ئەنوەر مایی، عەبدولخالق عەلائەدین، دارا توفیق و مامۆستایان هەژارێ موكریانی، هێدی، ئەژی گوران، د. سەدیق ئەترووشی، د. كەمال فوئاد، سەعید ناكام، رەفیق چالاك، د. كەمال مەزهەر، مستەفا سالح كەریم، دارا توفیق، مەلا حەمدی عەبدولمەجید، محەمەد دەوران… هندەكن ژ دەهان و سەدان نڤیسكار و هۆزانڤانێن دی یێن د وان قۆناغان دا ل ژیر سیهوانا پارتی خەباتا رۆژنامەڤانی و رەوشەنبیری ئەنجامددا و بەردەوام هەتا دوا دەمێن ژیێ شۆرشێ.
سەردەمێ شۆرشا گولانێ ناهێنە هژمارتن، لەوما ژی ئاماژە ب ناڤان ناكەم لێ ب دەهان كەسێن وەك یێن ئاماژەپێكری ل ژێر سیهوانا پارتی خەباتا خوەیا رەوشەنبیری و راگەهاندنێ و پێشمەرگایەتیێ دۆماندییه. یا هێژ گرنگتر پشكەك ژ ڤان خوەدی شیان و قەلەمێن نەمر نە ژ رێكخستیێن پارتی بوونە، بەلكی كوردپەروەر بوونە و كوردپەروەرییا وان ئەو ژێر سیهوانا پارتی و شۆرشێن كوردستانێ كۆمكرینە.‌
ب كورتی دەسنیشانكرنا عەبدولرەحمان مزووری بۆ ڤێ رێزلێنانێ بەردەوامییا وێ رێك و رێبازێیە یا پارتی ژ دامەزراندنا خوە و هەتا نها گرتییەبەر.
ئەگەر ئەز وەك كەس هەلسەنگاندنا ڤێ رێزلێنانێ بكەم، پێدڤییە بەرەف دەهان سالێن پێشتر بزرمەڤە و بێژم: ژ سالا 1970ێڤە من مزووری ژ نێزیكڤە نیاسییە، 55 سالێن هەڤالینییا مە د قوناغێن جودادا بۆرییە، سالێن 1970 – 1974 یێن دەستەلات د دەستێ شۆرشێ و نوونەرێن شۆرشێدا، ئادارا 1974 – ئادارا 1975ێ ئەم هەردو كادرێن ڕاگەهاندنا شۆرشا كوردستانێ، ئادارا 1975- سەرهلدانا 1991ێ سەردەمێ تاری و دژوار و پڕئەشكەنجەیێ رژێما بەعسی، ژ سەرهلدانێ و هەتا نها.. من عەبدولرەحمان مزووری د ڤان چوار قوناغاندا نیاسییە و دەردە دل و نهێنییێن خوە مە بۆ هەڤ گۆتینە بێ دو دلی ئەز دكارم بێژم: عەبدولرەحمان مزووری كەسەك هەژی ڤێ رێزگرتنێ بوو و دەستنیشانكرنا وی د جهێ خوەدا بوو.
ل داویێ ئەز گرنگ دبینم ئەڤە نە داوی رێزلێنانا رەوشەنبیران بیت، ئەڤ چالاكی یە د بەردەوامبن، چ ناڤەندا خانی پێ رابیت یان هەر سازییەكا دی یا رەوشەنبیری. هێژ گرنگتر شێوازێ بەربژێركرنا كەسان بۆ رێزلێنانێ ب چاڤەكێ هێژ بەرفرەهتر بیت، هندەك خال و پەسن د باگگراوندێ كەساندا د دەمێ دەنیشانكرنا بەربژێرێن رێزلێنانێ بێنە بەرچاڤوەرگرتن بۆ نموونە: كەسەكی رەوشا وی یا ئابووری خێزانی نەهاریكاربوویە بگەهتە ئاستێ خواندنێن بلند لێ خوەدی شیان و بەرهەمە، كەسەك بوویە قوربانیێ شەرەنیخان ناڤبەرا هندەك بەرپرسان د سازیێن رەوشەنبیریدا و پشتگوهڤە هاڤێتییە و دەرگەهێن پێشڤەچوونێ ل بەر هاتینەگرتن و شیانێن وی ب هەروە برینە، كەسەك ب هەلویستە و سەخمەرات رازیكرنا هندەك كەسێن د جهێ بەرپرسیاریێدا دەست ژ هەلوەستێن خوە نەبەردایە شیان و بەرهەمێن وی بووینە قوربانی هەلویستێن وی، كێمتر تێكەلیێ دكەت و كێمتر ل دیوان و جڤینان یێ ئامادەیە و دەمێن خوە ب نڤیسینێ تەرخانكرینە، خوەدی بەرهەمێن باشە و دكاریدا یێ دلسۆزە بەلێ نە سەر ب ڤێ كۆمێ یان كۆما هەیە و ژ كۆمكۆمانێ مەزنترە، تاگرییا حزبی و پێگیریێن ئایینی چ جاران رۆلێ خوە د هەلسەنگاندنێدا نەبیت.. ئانكو تاكە پیڤەر‌ خزمەت و دلسۆزی د كاریدا و نەتەوەپەروەری بیت. ‌
ب وێ هیڤیێ ئەوا د قوناغێن چوویی دا بۆ بەهرەمەند و ئافرێنەر و نڤیسكار و ڤەكۆلەرێن مەد نەهاتییەكرن د قۆناغێن بێت دا بێتەكرن.‌

موسەدەق تۆڤی

بەهی و خوارنا بەهییان مژارەكە چەند هەیڤە بوویەڤە بەنیشتێ ناڤ دەڤێ گەلەكان، هەرئێك وەك خوە شرۆڤە دكەت و بریارا خوە ل سەرددەت. من گۆتبوویەڤە.. ژبەركو ئەڤە دەهان سالە ژ سەرهلدانێ هەتا نها هەر سالەكێ یان چەند سالەكان خوە پێڤە مژوول دكەین بێی كو چارەسەركەین، بۆچی مە چارەسەرنەكر..؟ ژبەركو وەك دیاردە و بەرهەمێ قۆناغەكا دیاركری و پێویستییا وێ مە سەرەدەری دگەلدا نەكریە.
ل ڤێرێ بەری بێژم دیاردە و پێویستییا وێ چنە؟ ب كورتی دانانا بەهییان ب شێوازێ نها چ بنەمایێن ئایینی و چ كووراتییا مێژوویی نینە. نفشەك دو بەری مە ڤەدگێرن: دەمێ كەسەكی وەغەرا دووماهیێ كربا هەموو خەلكێ گوندی یان تاخی دا پشكداردبوون رێورەسمێن ڤەشارتنێ دا، پشتی خواندنا تەلقینێ و دوعایان ل سەر مەزاری دا سەرخۆشیێ ل خودانێ مری كەن و هەرئێك بەرەف مالا خوە چیت، ئەگەر كەسەكێ دوورهاتی هەبا دگەل خودانێ مری یان جیرانەكێ وان داچیتە مال و رۆژێن پاشتر ژی خەلكێ گوندی ب ئینانا هەرسێ دانێن خوارنێ بۆ مالا مری دهاریكار بوون.
رەوش هاتەگۆهارتن هژمارا خەلكێ ل زێدەهیێ دا، هاتنوچوون پتر لێهاتن، زووتر خەلك ل هەڤدو ئاگادار بوون، ئەڤ چەندە بوو رێخۆشكەر رەوشا بەهییان بهێتەگۆهارتن، خەلكەك نەدگەهشتن بێنە سەر مەزاری، ژ گوند و دەڤەرێن دیتر هاتنە سەرخۆشیێ ل مالا مری، ڤێ چەندێ پیدڤی جهورێ و رەنگە بەرهەڤییان بۆ خوارنێ كرن. د ڤی سەروبەری دا خەلكێ گوندی و مێڤانێن دەرڤە هاریكاربوون و نە دهێلان پشتیێ مالا مری گران بیت گوندییان پشكداری د ئینانا دانێن خوارنێ دا دكر، یێن دەرڤە هەرئێكی یان هەرهندەكان هندەك كەرەستێن پێدڤی بۆ خوارنێ و بەهییان دگەل خوە دئینان و د ئامادەكرنێ دا گوندییان تەخسیری نەدكر. ئانكو د ڤێ قۆناغێدا بەهیدانان هەبوو، بەلێ پشتییەكێ گران نەبوو..!
ب نەمانا گوندان و خڕڤەبوونا پترییا خەلكێ ل باژێر و كۆمەلگەهان رەوش هاتەگۆهارتن، بۆچوون و هەلسەنگاندنا خەلكی بۆ دیاردا بەهییان هاتەگۆهاتن، ئەگەر سەردەمەكی پێویستدكر ژ هەر مالەكێ كتەك یان دو ژ ژن و مێران بچنە بەهیێ، هەلسەنگاندنا ڤێ قۆناغێ سەلماند هەرهەموو ئەندامێن مالێ بچنە بەهییان، پسمام و كورخال و خزم و كەسێن وان نە تنێ دێ چنە بەهیێ، پێدڤیە بمیننە ل وێرێ بخێرهاتنا مێڤانان بكەن، دگەل مێڤانی هەتا بەردەری بچن..! ڤێ رەوشێ گەلەك دیاردەیێن دیتر دگەل خوە ئینان ژ وانا دانا جگارە و قەهوە و گرتنا قەهوەچییان، ئەگەر راست نەبن ژی خوە ل سەر جڤاكی سەپاند و دەستبەردان ژ وان نەیا ب ساناهی بوو. د ئەنجامدا پێدڤی ب جهەكی ل دەرڤەی مالێ دكر، كوین ڤەدان.. كوین بوونە ئاریشە،‌ بەرێ خوە دانە مزگەفتان، هۆلێن نڤێژان هاتنەگرتن و بێ سەروبەركرن، دووماهیێ بەرێ خوەدانە ئاڤاكرنا هۆلێن تازییان، نها ل هەر مزگەفتەكێ هۆلەكا تازییان، ل هندەكان ئێك بۆ ژنان و ئێك بۆ زەلامان هەنە، ژبلی هۆلێن تایبەت ب بەهییان. ڤێ ئاریشا دابینكرنا دانێن خوارنێ بۆ مێڤان و بەهیداران دگەل خوە ئینا، گرتنا تەباخ و رێستۆرانت و جهێن تایبەت بۆ هندەكان، بەهی كرنە پشتیەكێ گران، ئەڤە كرێتترین و نەخۆشترین دیاردەبوو د ناڤا بەهییان، یا هێژ خرابتر سیاسەتێ و شەرەنیخا حزبایەتی بەرێ خوەدا ناڤ هۆلێن بەهییان و مالێن مرییان.
هەتا دەه سالەكان پشتی سەرهلدانێ رەوشا بەهییان هۆسا بوو، كەسێن هشیار و چالاكڤان، دیندار و سكیۆلاریزم، ئەشیرەت و باژێری و گوندییان هەر ئێكێ د جڤاك و دەڤەر و ژینگەها خوەدا هزر د ڤێ دیار‌دەیێ و پێدڤیا چارەسەریێ دا كر، پترییا هزران میانەرۆبوون، بەهی ببنە دو رۆژ، قەهوە و جگارە نەمینن، دانێن خوارنێ هەر ئێك بەرەف مالا خوە بچیت و نەبیتە پشتییەكێ گران، ل هندەك گوند و كۆمەلگەه و مالباتان سندۆقێن هەڤكاریێ هاتنەدانان، پشكدارییا هەرهەموویان د سندوقێ دا و رۆلێ سەرپەرشتێن سندوقێ پشتیێ گەلەكان سڤككر.
بەلێ هەتا نها ژی دیاردە د گەلەك دەم و جهان دا یا بەردەوامە، ئەڤ بەردەوامییە بەرهەمێ دەم و جهوبیركرن و باوەریێ یە، بیرا مە هەمووان دهێت جوامێرەكێ ب باوەر نە دگەل ڤان دیاردەیان بوو، بریار دا بەهیێ بۆ بابێ خوە نەدانیت، خەلكەكی ژ دەرڤەی باژێری قەستا وی كرن، ناچاركرن ل شوونا هۆلا مزگەفتێ ل جهەكێ دی روونیت پێشوازییا میڤانان بكەت‌، هەر ئەو جوامێر ژی سەرەدانا پترییا بەهیێن باژێری دكەت.
هندی پەیوەندی ب مژارا دانێن خوارنێ ڤە هەی ب هەمان شێواز بوویە دیاردە، مالا مری یا كێم بۆ خوە نادانن و دێ ب ئەركێ گرتنا تەباخ و مێڤانداریێ ڕابن، هندەك بۆ شانازی و خوە هەلكیشانێ، هندەك وەك دیاركرنا هەڤسۆزی و خەمخۆرییا خوە بۆ مالا بەهیێ دێ دانەكێ خوارنێ بەرهەڤكەن یان دێ خەلكەكی مێڤانكەنە رێستۆرانتەكێ.
ب كورتی شێوازێ نهایێ بەهیان ل باژێر و دەڤەرێن مە دیاردەیە و چەندین ئەگەر ژی بۆ هەنە، ئالیێن نەرێنی و ئەرێنی تێدا هەنە، نە ب بریاران ب دووماهی دهێت، دووماهیهاتنا وێ ژی نە موستەحیلە، بەلێ بێهنفرەهی پێدڤێت، نە مەرجە ژی بنبڕبیت، هەر بریارەكا د ڤی واری دا بێتەدان دڤێت دوور ژ هەڤركیێن سیاسی بیت و ببیتە ئامرازێ پێكهاتنا جڤاكی، نەك ژێكڤەقەتیانا جڤاكی.
نەهێلن خودانێن مری بمیننە بتنێ د خەما خوەدا بەلێ پشتیێ وی ژی گران نەكەن، دو پشتی نیڤرۆیێن روونشتنا هۆڵا بەهیێ نە پشتییەكێ گرانە، بەلێ هەكە بشێی پشتی ژ نڤێژێ ئێكسەر بەرەف مالا خوە بچی، ئەگەر كتەك مانە دگەل بەهیێ بلا كتەكا كێم و هەرە نێزیك بن، گەلۆ چ تێدایە زووتر ژ بەهیێ دەركەڤم یان پشتی نڤێژێ بەرێ خوە بدەمە مالا خوە، بێگومان ئەڤە ژ ژن و مێرا دگریت‌.
ژ مێژە من پشكداری د هەربەهییەكێ دا كربیت كێمترین دەم ئەزێ روونشتیم و یەكسەر ئەزێ بەرەف مالا خوە چوویم و ژ نها پاش دێ پتر پێگیریێ پێڤەكەم، ئەگەر هەر ئێك ژ مە ڤێ چەندێ بكەت، دبینم بەهی نامینن‌ پشتییەكێ گران بەلكێ دێ مینن ئامرازەكێ هەڤسۆزی و هەڤخەمیێ و بهێزكرنا پەیوەندیێن مرۆڤانیێ.

موسه‌ده‌ق تۆڤى
د ڤه‌كۆلین یێن تایبه‌ت ب شۆڕشا ئاگرى (1927 – 1930) و ئیحسان نورى پاشادا گه‌له‌ك جاران ناڤێ فه‌رزه‌نده‌ به‌گ وه‌ك سه‌ركرده‌یه‌كێ خوه‌دى دیرۆكه‌ك پڕسه‌رفرازى و قاره‌مان دهێت، ئیحسان نورى د چه‌ند جهێن په‌رتووك و بیره‌وه‌ریێن خوه ب مه‌زنى ئاماژه‌ ب ناڤێ وى دكه‌ت.
د روودانا شه‌ره‌كى ل چیایێ قوتس ئاماژه‌ ب قاره‌مانییا ڤى شه‌رڤانى دكه‌ت و دنڤیسیت: هه‌ریه‌ك ژ سه‌ید ره‌سولێ به‌رزنجى و فه‌رزه‌نده‌یێ هه‌سنى نموونێن پێگۆتیێن چاڤنه‌ترسى و قاره‌مانیێ بوون، شیان چه‌په‌رێن سوارێن تركان ژ ئالیێ چه‌پێڤه‌ بشكێنن… (أنتفاچه‌ ێگری،بپ 50)‌ خالا شۆڕشا ئاگرى ژ شۆڕشێن به‌رى خوه‌ جودادكه‌ت، د ڤێ شۆڕشێدا ده‌سته‌یێن شه‌رێ پارتیزانى هاتبوون دانان و ل ده‌ڤه‌رێن دوور ژ مه‌یدانا شۆڕشێ چالاكیێن پارتیزانى دكرن. یه‌ك ژ سه‌رده‌سته‌یێن شه‌رێ پارتیزانى فه‌رزه‌نده‌ به‌گێ هه‌سنى بوو، ده‌سته‌یا فه‌رزه‌نده‌ى هێرشێن خوه‌ دگه‌هاندنه‌ (حه‌سه‌ن قه‌ڵا) نێزیكى ئه‌رزه‌رۆمێ. د هێرشه‌كێدا بۆ رێگریێ ژ هاتنوچوونا له‌شكرێ داگیركه‌ران ده‌ستبسه‌ر كاروانسه‌رایه‌كێ د ناڤبه‌را حه‌سه‌ن قه‌لا و سارى قامیش دا گرت، هژماره‌كا ئه‌فسه‌رێن ترك گرتن، به‌لێ ژبه‌ركو ئه‌ڤ ئه‌فسه‌ره‌ دگه‌ل خێزانێن خوه‌ بوون و وه‌ك رێزگرتن بۆ ژنێن وان ده‌سته‌یا فه‌رزه‌نده‌ به‌گى ئه‌و ئازادكرن..(بیره‌وه‌رییه‌كانى ئیحسان نورى، بپ 36 – 37)
د یه‌ك ژ شه‌رێن سالا داویێ ژ ته‌مه‌نێ شۆڕشا ئاگرى بریار هاته‌دان چیایێ قوتیس بگرن، ئه‌ڤ چیایه‌ دكه‌ڤته‌ هنداڤى بایه‌زیدێ، ب گرتنا كۆمتێ بلندێ ڤى چیایى دا باژێر و كه‌لا بایه‌زیدێ و كۆمتێ ستراتیژیێ ب كۆمتێ شه‌یتان دهاته‌نیاسین كه‌ڤنه‌ ژێر ئاگرێ شۆڕشگێران، چل سوار ب فه‌رمانده‌ییا فه‌رزه‌نده‌ به‌گى به‌ره‌ف كۆمتێ ناڤبرى چوون و ئارمانجێ خوه‌ بده‌ستڤه‌ئینا، مۆرالا فه‌رزه‌نده‌ى‌ هندا بلندبوو ب خوه‌ و تفه‌نگا خوه‌ڤه‌ هێرش بره‌ سه‌ر دیواره‌كێ كه‌ڤرینێ سه‌ختێ چه‌په‌رێ دوژمنى و بریندار بوو.. (بیره‌وه‌رییه‌كانى.. 106).
قاره‌مانییا فه‌رزه‌نده‌ به‌گى سه‌رنجا جه‌گه‌رخوین (1903- 1984)ى راكێشایه‌ و د شه‌هناما شه‌هیدان د په‌سنا وى دا دبێژیت:
وه‌ره‌ رابه‌ سلێمان لاوێ ئه‌حمه‌د…. وه‌لاتێ ته‌ هه‌موو زۆزان و سه‌رحه‌د
به‌سه‌رابه‌ ژ بۆ ته‌ هاتى فه‌رزه‌ند… به‌لێ فه‌رزه‌نده‌كى رسته‌م هونه‌رمه‌ند.
جه‌گه‌رخوین، (ئاگر و برووسك،بپ 96)،
فه‌ره‌ بێژم ئه‌و تشتێ كێمێ ل سه‌ر دیرۆكا بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى هاتییه‌نڤیسن كێماسییه‌ك به‌رچاڤ تێدا هه‌یه‌، ئه‌و ژى پتر گرنگى دایه‌ دیرۆكا سه‌ركرده‌یێن پله‌ ئێك، ژیاننامه‌ و رۆلێ وان، سه‌ركه‌تن و شكه‌سته‌نێن وان …هتد. گومان تێدا نینه‌ ل پشت هه‌رسه‌ركرده‌كى ژ ڤانا كۆمه‌كا فه‌رمانده‌ و كادر و و چالاكڤان و شه‌ڕڤان و پێشمه‌رگه‌ هه‌نه‌، هه‌كه‌ سه‌ركرده‌یێ پله‌ ئێك سه‌ركه‌تنه‌ك تۆماركربیت‌ ئه‌و سه‌ركه‌تن به‌رهه‌مێ خه‌بات و ره‌نج و قوربانیدانا ئاماژه‌ پێكرییانه‌.. مخابن‌ ئه‌و‌ هاتینه‌ ژبیركرن یان ژى بێژین پووته‌پێكرنه‌ك هه‌ژى ب خه‌بات و ره‌نجا وان نه‌هاتییه‌دان.
یه‌ك ژ ڤان نه‌مران فه‌رزه‌نده‌ به‌گێ هه‌سنى یه‌، كێم جاران ناڤێ وى د ژێده‌ران دا هاتیه‌،‌ ته‌نێ چه‌ند جاره‌كا ئیحسان‌ نوورى د بیرهاتنێن خوه‌دا ئاماژه‌ پێكریه‌، كه‌سه‌كێ دى ئاماژه‌ ب ڤى سه‌ركرده‌ی نه‌كریه‌. خۆشبه‌ختانه‌ د دوا سه‌ره‌دانا مه‌دا بۆ باژێرێ وانێ مه‌ زانى په‌رتووك ل ژێر ناڤێ فه‌رزه‌نده‌ (FERZANDE) نڤیسین و ئاماده‌كرنا (Ercan Aras) و ل 2023 هاتییه‌ چاپكرن. ب هاریكارییا نڤیسكار خالد سادینى ژ سته‌نبۆلێ دو لبێن په‌رتووكێ گه‌هشتنه‌ من. په‌رتووك ژ 148 به‌رپه‌ران قه‌باره‌یێ 21×15سم هاتییه‌چاپكرن، نڤیسكارێ په‌رتووكێ ئه‌رجان ئاراس ل سالا 1974ێ ئانكو 44 سالان پشتى شكه‌ستنا شۆڕشا ئاگرى ل گونده‌كێ ئه‌رزه‌رۆمێ هاتییه‌سه‌ردنیایێ، وه‌ك نڤیسكار دبێژیت: ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره‌ د ئالێ چاندا كوردیدا جهه‌ك ده‌وله‌مه‌نده‌، ب تایبه‌ت ژى ب ده‌نگبێژێن خوه‌ڤه‌ ناسكرییه‌،. وى زارۆكاتییا خوه‌ ل زۆزان و چیایێن سه‌رحه‌دێ بۆراندییه‌، ژ ده‌نگ بێژ و چیرۆكبێژان سترانێن فه‌رزه‌نده‌ و یێن گه‌له‌ك مێرخاسێن كوردان بهیستینه‌ و بوویه‌ حه‌ژێكه‌رێ ره‌وشه‌نبیرییا كورد. د ڤێ ژیارێ دا ئه‌رجان به‌ره‌ف كارێ كۆمكرنا ستران (كلامێن)، په‌ولۆك، گفتوگۆك و مه‌ته‌لۆكٍدین كوردى چوویه‌.
ڤێ ره‌وشێ به‌رێ نڤیسكارى دایه‌ لێگه‌ریان و دووڤچوونا ژیان و خه‌باتا فه‌رزه‌نده‌ به‌گێ هه‌سنى وه‌ك وى دده‌نیاسین: فه‌رزه‌نده‌ به‌گ د شۆڕشا شێخ سه‌عید یا 1925اندا هه‌روه‌سان د شۆڕشا ئاگریێ یا 1926اندا ب له‌هه‌نگى تیكۆشین كریه‌ و ل هه‌مبه‌ر زولم و زۆرده‌ستییا تركیێ (رۆمێ) ده‌ركه‌تییه‌. تایبه‌تمه‌ندییا فه‌رزه‌نده‌‌ یا هه‌رى مه‌زن كو ئه‌وى د ڤێ رێده‌ قه‌ت سه‌رى دانه‌نییه‌، هه‌یا مرنا خوه‌ تێكۆشین كریه‌ و د داویێدا د حه‌پسخانه‌یا (زیندانا) ئیرانێدا ژیانا خوه‌ ژ ده‌ستدایه‌. په‌رتووكا FERZANDE،بپ 12
فه‌رزه‌نده‌یه‌ك خوه‌دیێ ڤێ دیرۆكێ، پشكدارێ شۆڕشێن شێخ سه‌عید و ئاگرى بیت د ناڤا سنوورێ تركیا لێگه‌ریان ل دیرۆكا وى شه‌ره‌نیخه‌ دگه‌ل ده‌وله‌ته‌كا نه‌ژادپه‌رست یا سه‌رێ سه‌د سالانه‌ حاشایێ ل بوونا ملله‌ته‌‌كى د ناڤا سنوورێن خوه‌دا دكه‌ت، ده‌وله‌ته‌كا باوه‌ریێ ب بوونا ملله‌ته‌‌كى نه‌ ئینیت دێ چاوان سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل نڤیسكاره‌كى كه‌ت ل شۆپا قاره‌مانه‌كێ وى بگه‌ریت..!
نڤیسكار گوند ب گوند ل فه‌رزه‌نده‌یێ سلێمانێ ئه‌حمه‌د سیارێ ئه‌زناوه‌رێ دگه‌ریت به‌لكى بگه‌هیته‌ گوندێ مالباتا فه‌رزه‌نده‌ى، به‌لێ پشتى 44 سالان ژ دووركه‌تنا فه‌رزه‌نده‌ى، نڤشێن پشتى وى چ ژ فه‌رزه‌نده‌ى بهیستییه، دگه‌هیته‌ گوندێ (كێرانلخێ) به‌رامبه‌رى چیایێ سیپانێ پرسیارێ ژ خورته‌كی دكه‌ت: خورتۆ ئه‌ڤه‌ گوندێ فه‌رزه‌نده‌یه‌..؟ نا، فه‌رزه‌نده‌ كی یه‌..؟ ژبلى ڤى گوندى كێرانلخێن دى ل ڤان ده‌ڤه‌ران هه‌نه‌..؟ نا كێرانلخ هه‌ما ئه‌ڤه‌..! نڤیسكار و هه‌ڤالێ خوه‌ بێ هیڤى نابن، ل گوندى دگه‌رن، پیره‌مێره‌كێ هه‌شتێ سالى بۆ وان دیاردكه‌ت به‌لێ ئه‌ڤه‌ گوندێ فه‌رزه‌نده‌‌یه‌، مالا وان جینارا مالا مه‌بوو، به‌لێ كه‌سه‌ك ژ وێ مالێ نه‌مایه‌ ل گوندى و ته‌نێ دیواره‌ك ژ خانیێ مالا فه‌رزه‌نده‌ مایه‌، ئه‌و دیوار سه‌مبۆلیزا فه‌رزه‌نده‌‌ى بۆ ئه‌رجانى دكه‌.(په‌رتووك12، 18،‌ 19– 20)
پیره‌مێركێ دیتر دهێته‌ ناڤ دیوانێ، چیرۆكا ده‌ربازبوونا فه‌رزه‌نده‌‌ى و چوونا وى بۆ ئیرانێ ڤه‌دگێریت: فه‌رزه‌نده‌ و مالباتا خوه‌ پشكدارى شۆڕشا شێخ سه‌عید دبن، پشتى شكه‌ستنا شۆڕشێ مه‌فره‌زه‌یێن له‌شكرێ تركان بۆ گرتن و سرگوونكرنا فه‌رزه‌نده‌‌ دوورێن گوند و مالا فه‌رزه‌نده‌ى دگرن، به‌لێ ئه‌و ب مێرخاسى دوورپێچا وان دشكێنیت و خوه‌ و مرۆڤێن خوه‌ رزگاردكه‌ت و قڕا سه‌ربازێن ترك دئینیت، ب وێ ده‌ركه‌ته‌نێ ژ گوندى فه‌رزه‌نده‌ دگه‌هیته‌ رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ ل سمكۆیێ شكاك دبیته‌ مێڤان. (په‌رتووك 27 – 28)
ڤه‌گێرانا ڤێ سه‌رهاتیێ پتر ناڤتێدانا ئه‌رجانى دكه‌ت ل دووڤ نێزیكترین كه‌سێ فه‌رزه‌نده‌ى بگه‌ریت، ئه‌و ژی برازایێ وى (ئه‌نوه‌ر به‌گ)یی ل گوندێ (حه‌سێ) یێ نێزیك دژیت، دیتنه‌ڤا وى گوندى ژى نه‌یا ب ساناهییه‌ ژبه‌ركو تركان هه‌ر گونده‌ك ب ناڤه‌كێ تركى ناڤكریه‌، به‌لێ ب هه‌ر حاله‌كێ هه‌ى گوندێ حه‌سێ ل كێله‌كا ده‌شتا ملازگرێ دبینن و ل مالا ئه‌نوه‌ر به‌گێ برازایێ فه‌رزه‌نده‌ دبن مێڤان، كورێ ئه‌نوه‌ر به‌گى ب ئه‌ركێ مێڤاندارێ رادبیت، ب رێكا ته‌له‌فوونێ ئه‌نوه‌ر به‌گ وان مێڤانى ملازگرێ دكه‌ت.

ژ زار ده‌ڤێ ئه‌نوه‌ر به‌گى ده‌سپێكا داستانا فه‌رزه‌نده‌ى ده‌سپێدكه‌ت. ده‌مێ شۆڕشا شێخ سه‌عید ده‌سپێكرى سلێمانێ ئه‌حمه‌د بابێ فه‌رزه‌نده‌ى و مالباتا خوه‌ ب ئاوایه‌كى خورت به‌شداری شۆڕشێ دین، ده‌ڤه‌را ملازگر و كۆپێ ژ ئالیێ هه‌سنانڤه‌ رزگاركرن، ب ڤى ئاوایى فه‌رزه‌نده‌ كه‌ته‌ ناڤا شه‌ره‌كێ گران. په‌ى شكه‌ستنا شۆڕشێ مالباتا سلێمانێ ئه‌حمه‌د و خالد به‌گێ هه‌سه‌نى دگه‌ل نێزیك و كه‌سێن شێخ سه‌عیدى وه‌ك عه‌لى ڕزا كۆڕێ شێخ سه‌عیدى، وه‌لاتێ خوه‌ به‌ردده‌ن و به‌رێ خوه‌دانه‌ ئیرانێ جه‌م سمكۆیێ شكاك. به‌لێ چوونا وان بۆ رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ نه‌یا ب ساناهى بوو، ل مه‌ها داویێ یا سالێ بوو، سڕ و سه‌قه‌م و به‌فر ئاسته‌نگێن مه‌زن د رێدا بوون، قه‌چاخێن ده‌وله‌تا تركانه‌،‌ كه‌مین و مه‌فره‌زه‌ و خالێن له‌شكریێن تركان مه‌ترسینه‌ ل سه‌ر ژیانا وان، ژ ئالییه‌كیڤه‌ نكارن ژ گه‌له‌ك ده‌ڤه‌ران ده‌رباس بن، ژبه‌ركو ئه‌شیره‌تێن ناكۆك و خویندارن، ژ ئالیێ دی ڤه‌ ده‌مێ دگه‌هنه‌ ده‌ڤه‌رێن سنووریێن ئه‌له‌داغێ و ته‌ندرۆكێ ل هنده‌ك گوندان ده‌رگه‌هێن خوه‌ لێ ڤه‌ناكه‌ن، هنده‌ك ژ ئه‌شیره‌تێن ده‌ڤه‌رێ ب تایبه‌ت كه‌سكۆیى پێشییا وان دگرن و شه‌ڕێ وان دكه‌ن. (په‌رتووك 58 و76)‌.
به‌راهیێن شۆڕشا ئاگرییه‌، فه‌رزه‌نده‌ هێژ ل رۆژهه‌لاتێ كوردستانێیه‌، ئه‌و و خالس به‌گ (ژ سه‌ركرده‌یێن ئاگرى) ل گوندێ (شێلك) دگه‌هنه‌ هه‌ڤ، رۆژا پاشتر هه‌ردو ل‌ گوندێ (مللا) یێ ئه‌شیره‌تا جه‌لالییان و دگه‌هنه‌ سه‌ید ره‌سٍۆلێ به‌رزنجى د وان رۆژاندا ژ سرگوونیێ زڤریبوو و 60 – 70 دگه‌لدا بوون و ل وی گوندى بنه‌جهبوون. (په‌رتووك 50).
فه‌رزه‌نده‌ ل بهارا 1926 ژ جه‌م سمكۆ هات و گه‌هشته‌ ئاگرى و ل جه‌م برۆیێ هه‌سكێ تێلى بنه‌جهبوو، برۆ ژ وان مه‌زنێن ئه‌شیره‌تان بوو یێن پشكدارى د شۆڕشا شێخ سه‌عید دا نه‌كرى، حكومه‌تا تركان كارێ گرتن و سرگوونكرنا وى كربوو، به‌لێ شیا خوه‌ بگه‌هینته‌ چیایێ ئاگرى و ئاگردانا به‌راهیێ یا شۆڕشێ هلكه‌ت، هێدى هێدى گه‌له‌ك گرۆپێن دن ژى هاتن و ل ئاگرى بنه‌جهبوون، ره‌وش ب ڤى ره‌نگى بوو هه‌تا ل سالا 1928ێ ئیحسان نورى (یا راست 1927)ێ گه‌هشت ئاگرى، ئیحسان نورى ئه‌و پێكهاتێن ئه‌شیره‌تیێن جودا جودا ئۆرگانیزه‌كرن، په‌یره‌وا سیسته‌كێ له‌شكریێ نوو كرن و ئالایێ كوردستانێ بلندكر، بزاڤا ئاگرى به‌ره‌ف شۆڕشه‌كا نه‌ته‌وه‌ییا رێكخستى و ل ژێر سه‌ركردایه‌تییه‌كا له‌شكرى مه‌ده‌نى یا ب سه‌روبه‌ر بر و شۆڕش ژ ده‌ردۆرێن ئاگرى به‌رفره‌هتر كر وچالاكیێن شه‌رڤانان به‌ره‌ف ده‌ڤه‌رێن دوورتر برن. د ڤان گۆهرینان دا رۆلێ فه‌رزه‌نده‌ى گرنگ دبیت و ئه‌و د ناڤا كوردان دا دبیته‌ له‌هه‌نگه‌ك هه‌رى مه‌زن. فه‌رزه‌نده‌ى و شه‌ڕڤانێن دگه‌لدا ل گشت ده‌ڤه‌ران چالاكى دكرن، به‌لێ وى ل ده‌ڤه‌را ناڤبه‌را ئاگرى و ئه‌رزه‌رۆمێدا پتر دربین كوشنده‌ ل له‌شكرێ داگیركه‌ر ددان. (په‌رتووك 88).
هه‌روه‌ك نڤیسكار ب هوورى دیاردكه‌ت فه‌رزه‌نده‌ هه‌تا داوى رۆژێن ته‌مه‌نێ شۆڕشێ به‌رده‌وامیێ ب خه‌بات و له‌هه‌نگیێن خوه‌ دده‌ت، د داوی رۆژێن ته‌مه‌نێ شۆڕشێدا ده‌مێ ل مه‌ها ئه‌یلوولا 1930 هێرشێ دبه‌نه‌ سه‌ر بازیدێ بریندار دبیت. ده‌مێ ل نیڤا مه‌ها ئه‌یلوولێ شۆڕش به‌لاڤه‌دبیت، شه‌ره‌ڤانێن مایى ده‌ربازى ناڤ خاكێ رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ دبن، فه‌رزه‌نده‌، برۆیێ هه‌سكێ تێلى، ئه‌یوب ئاغا و هنده‌ك شه‌رڤانێن دى یێن ئاگرى خوه‌ راده‌ست ناكه‌ن، ده‌وله‌تا ئیرانێ ژى ره‌هه‌تیێ ناده‌ته‌ وانا و كه‌سه‌ك لێ خوه‌دى ده‌رناكه‌ڤیت، ئه‌و په‌نایێ دبه‌نه‌ به‌ر چیایێن كوردستانێ یێن به‌رده‌وام ل كوردان خوه‌دى ده‌ركه‌تینه‌. (په‌رتووك 99)
ئه‌رجان ئاراس ژ ژێده‌ران ڤه‌دگۆهێزیت: د شه‌ڕه‌كی دا ل 19 مه‌ها گولانا 1931ێ ل چیایێن ناڤبه‌را وانێ و ئیرانێ نێزیكى گۆلا سپی دگه‌ل هێزێن ئیرانێ 150 له‌شكرێن ئیرانێ دهێن كوشتن، د داویێدا برۆیێ هه‌سكێ تێلى ل ده‌ڤه‌را ماكۆیان هات كوشتن و ئاگرى بێ خوه‌دى ما. ل دووڤ ژێده‌ره‌كێ دى بوویه‌ر د 25 مه‌ها تیرمه‌هێدا بوو، برۆ د ڤى شه‌ریدا هاتییه‌كوشتن و فه‌رزه‌نده‌ ب بریندارى كه‌تیه‌ ده‌ستێن ئیرانییان. ل دووڤ راپۆرته‌كا فره‌نسییان د ناڤبه‌را 6 – 10 مه‌ها نیسانا 1932ێ هێزه‌كا هه‌ڤپشكا ئیرانى تركى هێرش برینه‌ سه‌ر شه‌رڤانێن دگه‌ل برۆ و فه‌رزه‌نده‌ و د ڤى شه‌ریدا برۆ و فه‌رزه‌ند بریندار بوونه‌ و كه‌تنه‌ ده‌ستێن ئیرانییان، ژێده‌ر دیاردكه‌ن كو فه‌رزه‌نده‌‌ ب بریندارى هاتییه‌گرتن و كه‌تییه‌ده‌ستێن ئیرانییان، به‌لێ هندى په‌یوه‌ندى ب برۆى ڤه‌ هه‌ى دیارنینه‌ د به‌رۆكا شه‌ڕی دا مریه‌، ‌چ ئاماژه‌یه‌ك نینه‌ كو ب بریندارى هاتبیته‌گرتن، پشتى برینداربوونێ فه‌رزه‌نده‌ى دبه‌نه‌ ته‌هرانێ و ل زیندانا ناڤدار ب (قصر قاجار) زیندانى دكه‌ن. (په‌رتووك 115 – 118)‌.
(قصر قاجار) نه‌ ته‌نێ زیندانه‌ك ئاسایى بوو و فه‌رزه‌نده‌ و هه‌ڤالێن وى رۆژێن خوه‌ لێ دیۆراندن به‌لكى ئه‌شكه‌نجه‌خانه‌یه‌ك بوو رۆژانه‌ فه‌رزه‌نده‌ و یێن وه‌ك وى لێ دهاتنه‌ئه‌شكه‌نجه‌دان و ئێشاندن، به‌لێ ئاستێ به‌رخوه‌دانا وى هند بلند بوو د رۆژه‌كێدا (ره‌زا شاه) شاهێ ئیرانێ یێ وى سه‌رده‌مى سه‌ره‌دانا زیندانییان دكه‌ت، ده‌مێ دگه‌هیته‌ راستا فه‌رزه‌نده‌ى دبێژیتێ: ؛ئه‌گه‌ر تو عه‌فوا خوه‌ بخوازى ئه‌زێ ته‌ ژ حه‌پسێ ده‌ربخم؛ لێ فه‌رزه‌نده‌ د به‌رسڤێدا گۆت: ئه‌و عه‌فوا خوه‌ ناخوازه‌؛ ب ته‌نێ ژبۆ ده‌ستنمێژێ ئاڤا ته‌میز و ژبۆ نمێژێ جهه‌ك ته‌میز دخوازه‌؛.(په‌رتووك 120)
فه‌رزه‌نده‌یێ له‌هه‌نگێ ده‌شتا ملازگرێ و چیایێ ئاگرى، قاره‌مانێ شۆڕشێن شێخ سه‌عید و ئاگرى، نموونێ به‌رخوه‌دانێ به‌رامبه‌رى داگیركه‌ران سالا 1934ێ ب ده‌رزییه‌كا ژه‌هركرى ل زیندانا (قصرقاجار) داوىێ ب ژیانا وى دئینن، د دۆسیه‌یا زیندانێدا ب نمره‌ 12002ب راپۆرا 3/7/1313ه ش (25/9/1934ز) هاتییه‌تۆماركرن.
په‌رتووكا (FERZANDE) یا نڤیسكار(Ercan Aras) نه‌ ته‌نێ گرێداى ژیان و خه‌باتا فه‌رزه‌نده‌‌ به‌گێ هه‌سنى یه‌، به‌لكى گه‌شتنامه‌یا نڤیسكارییه‌ ل جهێ ژدایكبوونا فه‌رزه‌نده‌ی هه‌یا مه‌زنبوون و پشكدارییا وى د شۆڕشاندا، وه‌ك جوگرافیزانه‌ك كت كته‌ جوگرافیا و ره‌وش و پێكهاتا وان جهان دایه‌نیاسین، زڤریه‌ڤه‌ سه‌رده‌مێن داویا دامه‌زراندنا كۆمارێ تركیا و هه‌تا 2023پێدا هاتییه‌، بوویه‌ر شرۆڤه‌كرینه‌، هۆكار و ئه‌نجام به‌رچاڤكرینه‌، په‌رتووكه‌ك هه‌ژى خواندن و هه‌لسه‌نگاندنێیه‌، خوزى چاپه‌كا وێ ب پیتێن نها ل باشوور پێ دهێته‌ خواندن كه‌تبا به‌رده‌ستێن هه‌مووان.

موسه‌ده‌ق تۆڤى
ژ زارده‌ڤێ ره‌وشه‌نبیر و خه‌باتكه‌رێ كورد ئاپێ ئوسمان سه‌برى (1905 –1993) هاتییه‌ ڤه‌گۆهاستن كو دبێژیت: ملله‌تێن زیندۆ مریێن خوه‌ زیندۆ دكه‌نه‌ڤه‌، به‌لێ ملله‌تێن پاشڤه‌ماى زیندۆیێن خوه‌ ژێر ئاخدكه‌ن. ڤه‌كۆله‌ره‌ك ده‌مێ سه‌ره‌دا‌نا هه‌ڤژینا خه‌باتكارێ كورد د. نووره‌دین زازا (1919 – 7 چریا ئێكێ 1988) دكه‌ت دبێژیت: وێ خانمێ گه‌له‌ك گازنده‌ ژ وێ سه‌ره‌ده‌رییا نه‌ هه‌ژى و جهێ شه‌رمه‌زاریێ كرن یا كوردان دگه‌ل هه‌ڤژینێ وێ دكر..! د به‌رسڤێدا چ د ده‌ستێن مندا نه‌بوو بێژمێ تنێ من گۆت: ملله‌تێن پاشڤه‌ماى سه‌نگا كه‌سایه‌تى و دلسۆز و خه‌باتكارێن خوه‌ هندى د ژیانێدا بن نزانن، به‌لێ پشتى مرنا وان هه‌ست ب په‌شیمانیێ دكه‌ن..
د. نوره‌دین زازا د دو سالێن داویێ یێن ژیێ خوه‌دا‌ ژ ئه‌نجامێ نه‌خۆشییا په‌نجه‌شیرێ یا سنگێ وى گرتى، ناچاربوو هه‌وارا خوه‌ ببه‌ته‌ به‌ر هنده‌ك كه‌سێن كوردپه‌روه‌ر كو هاریكارییا وى بكه‌ن د كرینا ده‌رمانا و پێدڤییێن چاره‌سه‌ریێ دا، وان ژى ل دووڤ شیانێن خوه‌یێن به‌رته‌نگ هنده‌ك هاریكارییا وى كرن، به‌لێ گه‌له‌ك پێڤه‌نه‌چوو په‌نجه‌ شێرێ داوی ب ته‌مه‌نێ وی ئینا.. ئه‌ڤه‌ د ده‌مه‌كیدا بوو كو گه‌له‌ك ژ سه‌ركرده‌ و مه‌زنێن بزاڤا كوردى و كوردستانى ژ نێزیكڤه‌ ئاگادارى ره‌وشا وى بوون، به‌لێ ب مخابنیڤه‌ خوه‌ ب سه‌ر ره‌وشا دژاوارا وى نه‌مریڤه‌ نه‌بر.
یا مه‌ ئاماژه‌ پێكرى نموونه‌ك بوو ژ ده‌هان نموونه‌یێن سه‌رده‌مێن به‌رى سالێن نۆتان ژ سه‌د سالییا بیستێ، دبیت هنده‌ك مهانه‌كێ بۆ ره‌وشا وى سه‌رده‌مى ببینن و پاكانه‌كێ بۆ بكه‌ن. گه‌لۆ د سه‌رده‌مێ مه‌ یێ نهادا چ ل هه‌رێما كوردستانێ كو ئه‌م خوه‌دى ده‌سته‌لات و شیانین، چ ل ده‌رڤه‌ى هه‌رێمێ كو گه‌له‌ك كورد خوه‌دی شیان و سامانن، مه‌ چ كریه‌ و مه‌ چ سه‌ره‌ده‌رى دگه‌ل كه‌سایه‌تى و دلسۆز و خه‌باتكارێن خوه‌ كریه‌..؟ چاوا به‌رامبه‌رى خه‌بات و به‌رهه‌م و كارێن وان یێن خوه‌ به‌خش ئه‌و خه‌لاتكرینه‌..؟ مه‌ چ ره‌نگه‌ سه‌ره‌ده‌رییه‌ك دگه‌ل وان كه‌سان كریه‌ یێن ب بێ ده‌نگى و دوور ژ رۆناهییا سازیێن راگه‌هاندنێ و ریكلامێن سوشیال میدیایێ كارێن مه‌زن ئه‌نجامداین..؟ د به‌رسڤا ڤان پرسیاراندا ئه‌ز دبێژم: ب مخابنیڤه‌ نه‌ مه‌ ئه‌و كه‌سه‌ خه‌لاتكرینه‌ و رێز لێ گرتیه‌ به‌لكى مه‌ هه‌ستا وان برینداركریه‌، گه‌له‌ك ژ وان بووینه‌ قوربانیێن شه‌ره‌نیخا حزبایه‌تى، گه‌له‌ك د ناڤا حزبان ب خوه‌دا بووینه‌ قوربانیێن بلۆك بلۆكانێ و ده‌سته‌ك ده‌سته‌كانى و نه‌فه‌رێن ڤێ مێزێ یێن مێزا هه‌. ئه‌گه‌ر ئاماژه‌ ب كه‌سێن بێلایه‌ن و سه‌ربه‌خوه‌ بكه‌م ئه‌ڤه‌ ئه‌و كه‌س ب ئێكجارى د ژبیركرینه‌ و د ره‌وشه‌كا وه‌سادا نه‌، نه‌ ب هیڤیا رێزلێنان و خه‌لاتكرنێنه‌ به‌لكى ده‌ستێ خوه‌یێ ب سه‌رێ خوه‌ڤه‌ ناى نه‌كو چ ته‌پێن مه‌زن بهێنێ‌.
ب كورتى گۆتنا ئاپێ ئوسمان سه‌برى كرى د سه‌رده‌مێ بالا ده‌ستییا مه‌ كوردان دا پتر یا جهێ خوه‌ دگریت و وه‌ك په‌شیكه‌كێ یا به‌لاڤه‌ دبیت و قوربانیێن وێ ژی كه‌سێن دلسۆژێن وه‌لات و ملله‌تینه‌. ژبیرنه‌كه‌ین ئه‌ڤا بده‌ست مه‌ڤه‌ هاتى د هه‌ر واره‌كیدا بیت به‌رهه‌مێ وان دلسوژانه‌، نه‌ به‌رهه‌مێ وان كه‌سانه‌ یێن هاتینه‌ سه‌رسفرا حازر یان د ده‌رگه‌هێن پشتێرا هاتینه‌ ژوور، یا هێژ مه‌ترسیدارتر ئه‌ڤ سه‌ره‌ده‌رییه‌ یا به‌رده‌وام بیت كه‌س ژ نفشێ نوى یێ ئاماده‌ نابیت رێكا وان بگریته‌ به‌ر و ب دلسۆژییا وان كار بكه‌ت.
*- مفا ژ په‌رتووكا: علی جعفر، جمعیه‌ گلبه‌ الكورد فی أوروبا، دار خانی للنشر و التوزیع – 2016. هاتییه‌وه‌رگرتن.

موسه‌ده‌ق تۆڤى
د 48 سالییا شۆرشا گولانێدا یا فه‌ره هه‌ر كوردستانییه‌ك خوه‌ به‌رده‌ته‌ ناڤ روودانێن به‌رى پێنجى سالێن دیرۆكا كوردستانێ و خه‌باتا ر‌زگاریخوازا ‌گه‌لێ كورد و بپرسیت چاوان شۆرشا ئیلۆنێ ب داویهات و چاوان گولانێ ده‌سپێكر..؟ ساله‌ك و نێزیكى دو مه‌هان به‌ری ده‌سپێكرنا شۆرشا گولانێ ل 27 گولانا 1976ێ، ل ئادارا 1975ێ كاره‌ساتا تراژیدییا شكه‌ستنا شۆرشا ئیلۆنێ ب سه‌رێ خه‌لكێ كوردستانێ هات، یێ بچاڤێن خوه‌ ئه‌ڤ كاره‌ساتا دژوار نه‌دیتى، یێ د چه‌ند رۆژ و مه‌هێن پشتى پێكهاتنا خیانه‌ته‌كارییا ل 6 ئادارێ دژى شۆرشێ هاتییه‌گێران نه‌ ژیای و ئه‌و ئالۆزى و هژیان و نیگه‌رانى و بێ هیڤیبوونا ژ ئه‌نجامێ وێ پێكهاتنێ جڤاكێ كوردستانێ ڤه‌گرتى نه‌ دیتبیت، یێ نه‌ دیتى چاوان سه‌رێ رێكان ل به‌ر مرۆڤێ كوردستانی به‌رزه‌بوون و نه‌ دزانی چ بریارێ بده‌ت..؟ چ بكه‌ت و كیڤه‌ بچیت و دگه‌ل كێ بیت و دگه‌ل كێ بمینیت، نكاریت ب چ ره‌نگان په‌سنا ڤێ كاره‌ساتێ باشتر ئه‌وه‌ بێژم ڤێ بیڤه‌له‌رزه‌ كاره‌ساتێ بكه‌ت یان ڤه‌گێرانا رۆژانێن وێ بكه‌ت، تنێ ئه‌و دكارن ڤێ چه‌ندێ بكه‌ن یێن دگه‌ل روودانان ژیاین، ئه‌ڤ هه‌موویه‌ ب چاڤێن خوه‌ دیتى و دیده‌ڤانێن زیندووینه‌ ل سه‌ر ڤێ كاره‌ساتێ، به‌لێ هه‌رئێك ژ وان دیده‌ڤانان ژى ل دووڤ جه و ده‌ڤه‌ر و ئه‌رك و ئاستێ ره‌وشه‌نبیرى و به‌رپرسیاریێ دیده‌ڤانێ پشكه‌ك بچویكه‌ ژ ڤێ كاره‌ساتێ و دكاریت دیمه‌نه‌كی ژ هزاران دیمه‌نێن تراژیدی یێن ڤێ كاره‌ساتێ بۆ نڤشێن ئه‌ڤرۆ به‌رچاڤكه‌ت.
ب كورتى وه‌ك دیده‌ڤانه‌كێ بچویكێ پشكه‌ك ژ روودانان دیتین، ئه‌ز دبێژم نسكۆ یان شكه‌ستنا شۆرشا ئیلۆنێ ب هه‌رناڤه‌كی ناڤكه‌ین ناڤكرنه‌كا راست نابیت، هه‌ر په‌سنه‌كێ بده‌ینێ په‌سنه‌كا د جهێ خوه‌دا نابیت، به‌لكى راست ده‌ركه‌ڤم بێژم خه‌لكێ كوردستانێ، سه‌ركردایه‌تییا كوردى ژ كاره‌ساتێ مه‌زنتر بوو، هه‌ر زوو خوه‌ڤه‌گرت و كۆنترۆلا ره‌وشا پشتى پیلانا شه‌شى ئادارێ و ڤه‌رێژێن شكه‌ستنا شۆرشا ئیلۆنێ كر و هێژ سالا 1975 ب داوى نه‌هاتى به‌رسڤه‌كا پێدڤى دا هه‌موو وان ئالیێن هه‌رێمایه‌تى و ناڤده‌وله‌تى یێن پلانا پیلانا جه‌زائیرێ ڤه‌هاندین، یێن مزگینییا نه‌مانا هه‌تا هه‌تایێ یا شۆرشا نه‌ته‌وه‌ییا گه‌لێ كورد ددا خه‌لكه‌كێ و ب رسته‌كێ رسته‌كا مه‌زنتر ژ پیلانێ راگه‌هاندى كوردستان مه‌یدانا راسته‌قینه‌یا خه‌باتێیه‌ و ب وێ رسته‌یێ به‌رهه‌ڤێ بۆ ده‌سپێكرنه‌ڤا شۆرشێ كرى و پشتى چه‌ند مه‌هه‌كێن كێم شۆرشا گولانێ راگه‌هاندى.

مو‌سه‌ده‌ق تۆڤى
شۆرشا سالا 1925 ل باكوورێ كوردستانێ یه‌ك ژ شۆرشێن هه‌ره‌مه‌زنێن كوردستانێیه‌ ل نیڤا یه‌كه‌م ژ سه‌دسالییا بیستێ، شۆرشێ ل 11 شباتا 1925 ب سه‌ركردایه‌تییا شێخ سه‌عیدێ پیران ده‌سپێكر، ب گرتنا شێخ سه‌عیدى ل 15 نیسانێ و سێداره‌دانا وى و 46 هه‌ڤچه‌په‌رێن ل 29 حزیرانا هه‌مان سالێ شۆرش ب كریار ب داویهات. به‌لێ ب هزر و باوه‌ر، كارڤه‌دان و به‌رته‌ك، خوه‌ به‌رهه‌ڤكرن بۆ قۆناغه‌كا دیتر داوینه‌هات، سه‌ر‌هلدانا ساسۆنێ یا دگه‌ل وێ ده‌سپێكرى هه‌تا سالا 1936 یا به‌رده‌وام بوو، پشتى وێ ب كێمتر ژ دو سالان سالا 1927شۆرشا ئاگرى ده‌سپێكر وهه‌تا ئیلۆنا 1930ڤه‌كێشا
شۆرشا شێخ سه‌عیدى به‌رهه‌مێ پێگه‌هشتنا هه‌ستا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى و پێدڤیاتییا گۆرانكاریێ بوو د ره‌وشا دژوارا خه‌لكێ كوردستانێ د وێ قۆناغێدا، به‌رته‌ك بوو به‌رامبه‌ر سیاسه‌تا شوفینیزما حكومه‌تا نوو دامه‌زراندییا مسته‌فا كه‌مالێ یه‌كه‌مین پێنگاڤێن ده‌سته‌لاتدارییا خوه‌ ب سه‌پاندنا زمانێ تركى ل سه‌ر كوردان و قه‌ده‌غه‌كرنا ئاخفتن و خواندن و نڤیسینێ ب كوردى و ئاكنجیكرنا تركێن ژ وه‌لاتێن بیانى ئیناین ل سه‌ر جێوارێن كوردان و قه‌ده‌غه‌ كرنا پارت و كۆمه‌له‌ و سازیێن سیاسی و ره‌وشه‌نبیریێن كوردى ده‌سپێكرین.
شۆرشا شێخ سه‌عیدى به‌رهه‌مێ پێدڤیاتییا نه‌ته‌وه‌ییا سه‌رانسه‌رى كوردستانێ بوو، به‌رهه‌مێ جڤاتا خوه‌سه‌رییا كوردستانێ (كۆمه‌له‌یا ئازادى) بوو ئه‌وا ل سالا 1921 ل ئه‌رزه‌رۆمێ ب سه‌رۆكاتییا خالد به‌گێ جبرى هاتییه‌دامه‌زراندن و پترییا ره‌وشه‌نبیر و ئه‌فسه‌ر و ئه‌ندامێن جڤاتا نوونه‌ران و سه‌رۆكئه‌شیره‌ت و زانا و رێبه‌رێن ئایینى تێدا پشكدارى كرى، شێخ سه‌عید یه‌ك ژ وان بوو، لقێن جڤاتێ ل ده‌رڤه‌ى باكوورێ كوردستانێ وه‌ك سته‌نبۆل و پارچێن دى یێن وه‌لاتى هه‌بوون، ڤێ جڤاتێ به‌رهه‌ڤى بۆ شۆرشێ كربوون، پلان بۆ دانابوو و 21 ئادارا 1925وه‌ك رۆژا ده‌سپێكرنێ ده‌سنیشانكربوو.
به‌لێ ژ ئه‌نجامێ چه‌ند فاكته‌ره‌كان شۆرشێ ل 11 شباتێ ده‌سپێكر، ده‌مێ ده‌سپێكرى ده‌وله‌تا تركان هه‌یى و نه‌یێن خوه‌ ئێخستنه كارى بۆ ژناڤبرنا شۆرشێ، ل به‌راهیێ جڤاتا وه‌زیران یا ب سه‌رۆكاتییا فه‌تحى به‌گى ئێخست و جڤاته‌كا دى ب سه‌رۆكاتییا كه‌سایه‌تیێ هه‌ره‌ شوفینزم عیسمه‌ت ئینینۆ دامه‌زراند، وى جڤاته‌ك پێكئینا ته‌ڤایی وه‌زیرێن وێ ژبلى وه‌زیرێ دارایى كه‌سایه‌تیێن له‌شكه‌ریێن توندره‌و بوون، جڤاتا نوو مه‌زنترین به‌رهه‌ڤیێن له‌شكه‌رى بۆ لێدانا شۆرشێ كرن، سه‌فه‌ربه‌ر (نه‌فیر عام) هاته‌راگه‌هاندن، تنێ ب رێكا خیچا ئاسنییا تۆرس د ناڤا خاكێ سوریێ را 36 هزار سه‌رباز ب رێدان و هاریكارییا ده‌سته‌لاتدارێن فره‌نسى گه‌هاندنه‌ ده‌ڤه‌را مێردینێ و ژ وێرێ ده‌رباز به‌رۆكێن شه‌ڕى كرن، به‌رى هه‌رتشته‌كى دو دادگه‌ه ب ناڤێ (دادگه‌ها ئیستیقلالێ) ل دیاربه‌كرێ و ئه‌نقه‌ره‌ دامه‌زراندن، دامه‌زراندنا ڤان دادگه‌هان بۆ قڕكرن و جینۆساید و سێداره‌دانا هه‌ركه‌سه‌كى یان پێكهاته‌كێ بوو یێن نه‌ تنێ پشكدارى د شۆرشێدا كرى به‌لكى بۆ هه‌ركه‌سه‌كى بوو ژ دوورڤه‌ ژى هه‌ڤسوزییه‌ك د گه‌ل شۆرشێ هه‌ى و نه‌ دگه‌ل وێ سه‌ره‌ده‌رییا سته‌مكار بیت یا دگه‌ل كوردان دهێته‌كرن، ژ وێ دژوارتر ده‌سته‌لات دابوونه‌ دادگه‌ها دیاربه‌كرێ بریارێن سێداره‌دانێ بێى زڤرینه‌ڤه‌ بۆ هه‌رئالییه‌كێ بلندتر جهبینیت.
ده‌نگڤه‌دانا سێداره‌دانا شێخ عه‌بدولقادرى لنك شێخێ بارزان
ب مه‌ره‌ما ژناڤبرنا شۆرشێ و باوه‌رییا خه‌لكێ كوردستانێ ب دۆزا وى یا ره‌وا زێده‌بارى كریارێن دڕندانه‌یێن یێن له‌شكه‌رێ تركى د به‌رۆكێن شه‌ڕیدا ئه‌نجامددان، ده‌ست ب گرتن و دادگه‌هكرنا كه‌سایه‌تیێن كورد و هه‌ر كه‌سه‌كێ هه‌سته‌ك نه‌ته‌وه‌یى هه‌ى كر، یه‌ك ژ وان كه‌سایه‌تیێن كورد یێن د ڤێ هه‌وێدا گرتین و پاشتر ل سێداره‌یێ داین شێخ عه‌بدولقادرێ نه‌هرى – شه‌مدینى (1851 ـ 1925) بوو. شێخ عه‌بدولقادر كورێ بچویكێ شێخ عوبه‌یدوللایێ شه‌مدینانه‌ یێ سه‌ركردایه‌تییا شۆرشا سالا 1880ێ كرى، مالباتا وان ژ ئه‌نجامێ شكه‌ستنا شۆرشێ ل جهێن دیتر نیشته‌جێبوونه‌. ده‌مێ شۆرشا سالا 1908ێ ل سته‌نبۆلێ رووداى شێخ عه‌بدولقادر وه‌ك كه‌سایه‌تییه‌ك خوه‌دى سه‌نگ و چالاكێ كورد ل سته‌نبۆلێ د ناڤا كۆمه‌له‌ و سازیێن ره‌وشه‌نبیرى و نه‌ته‌وه‌یێن كوردیدا ده‌ركه‌ت، ل 19 ئیلۆنا 1908یه‌ك ژ دامه‌زرێنه‌رێن كۆمه‌له‌یا (كرد تعاون و ترقى جمعیتى) بوو ئه‌وا ل سته‌نبۆلێ هاتییه‌دامه‌زراندن، ژیێ كۆمه‌له‌یێ ژ دوسالان پتر نه‌ ڤه‌كێشا و هاته‌گرتن.
پشتى شه‌ڕێ جیهانیێ ئێكێ (1914 ـ چریا ئێكێ 1918) داویهاتى، كۆمه‌له‌یا (كورد تعالى جمعیتى) ب سه‌رۆكاتییا شێخ عه‌بدولقادرى و جێگرییا ئه‌مین عالى به‌درخان و فه‌رید پاشا هاته‌دامه‌زراندن، هه‌ژییه‌ بێژین د ناڤبه‌را 1910- 1922 شێخ عه‌بدولقادر ئه‌ندامێ جڤاتا ماقوولان (مجلس الاعیان) یا ده‌وله‌تا ئوسمانى هاته‌دانان. د قۆناغا پشتى شه‌ڕێ جیهانى یه‌ك ژ به‌رگریكارێن دلسۆژێن مافێن نه‌ته‌وایه‌تیێن گه‌لێ كورد بوو، ده‌هان ژێده‌ران ئاماژه‌ ب چالاكیێن وى یێن وێ قۆناغێ كریه‌..له‌ورا پشتى ده‌سته‌لاتێ حكومه‌تا مسته‌فا كه‌مالی گه‌هشتییه‌ سته‌نبۆلێ ل ده‌لیڤه‌كێ و مهانه‌كێ دگه‌ریان شێخ عه‌بدولقادرى ژ ناڤببه‌ن. ده‌مێ شۆرشا شێخ سه‌عیدى ل شباتا 1925 ده‌سپێكرى، ل 13 نیسانێ ب فه‌رمانا وه‌زیرێ ناڤخویێ تركیا شێخ عه‌بدولقادر و كورێ وی محه‌مه‌د و سكرتێرێ وى هاتنه‌گرتن، ل 23 گولانێ ل دیاربه‌كرێ دهێنه‌ دادگه‌هكرن، ل 27 گولانێ ب چه‌ند مهانه‌یێن نه‌ د جهدا دگه‌ل چه‌ند كه‌سایه‌تیێن دى د هێنه‌سێداره‌دان.
كاره‌ساتێن د شۆرشێدا ب سه‌رێ كوردان هاتین ده‌نگڤه‌دانه‌كا مه‌زن ل ته‌ڤایێ كوردستانێ هه‌بوو، هندی‌ په‌یوه‌ندى ب سێداره‌دانا شێخ عه‌بدولقادرى ڤه‌ هه‌ى، ژبه‌ركو ئه‌و كه‌سایه‌تییه‌كێ به‌رنیاس و مالباتا وى ژ مالباتێن هه‌ره‌ ناڤدارێن كورد بوو سێداره‌دانا وى كارڤه‌دانێن مه‌زنتر هه‌بوون رۆژنامه‌یا (الموصل) د وێ قۆناغێ دا ل مووسلێ ده‌ردكه‌ت د هژمارا (990) یا 17 حزه‌یرانا 1925 ل ژێر مانشیتێ تاوانێن تركان ل كوردستانا سته‌ملێكرى (الفچائع التركیه‌ فی كردستان المڤلومه‌) ژ زارده‌ڤێ په‌یامنێرێ خوه‌یێ تایبه‌ت ل قه‌زا زێبار (سه‌نته‌رێ وێ ل باژێرێ بله‌ یێ نها بوو) ئاماژه‌ ب ده‌نگڤه‌دانا ڤى نووچه‌ى ل ده‌ڤه‌را بارزان و كاریگه‌رییا نووچه‌ى ل سه‌ر شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانى ( 1896- 1969) دكه‌ت و دنڤیسیت:
د ڤان رۆژێن داویێدا ده‌نگوباسێن نه‌خۆش گه‌هشتینه‌ ده‌ڤه‌رێن كوردان تێدا هاتبوو‌ سه‌ید عه‌بدولقادر و كورێ وى محه‌مه‌د و سكرتێرێ وى سه‌عید ئاغا كور هاتینه‌ سێداره‌دان، قیامه‌تا كوردان ژ به‌ر ڤان نووچه‌یان رابوویه‌ و دلێ وان به‌رامبه‌رى مه‌زنێن ئه‌نقه‌ره‌ و ده‌سته‌لاتدارێن كه‌مالێ خوینرێژ پڕى كه‌رب و كین بوویه‌. هندیكه‌‌ كه‌سایه‌تیێ ناڤدارێ كورد یێ ب ڤى نووچه‌یێ دلئێش بریندار بووى شێخێ بارزانه‌، ڤى نووچه‌ى وه‌ك برووسكه‌كا ئاگرین لێدابیت ئه‌و هند ئێشاند وه‌ك دینان لێهات، ده‌مژمێرێن درێژ د هزرا هه‌ڤالێ خوه‌یێ دێرین شێخ عه‌بدولقادریدایه‌، چاوان ب سێداره‌دانا وى ئه‌و حه‌ژێكرن و دلۆڤانییا سه‌رێ چه‌ند نڤشانه‌ د ناڤبه‌را مالباتا شێخێن بارزان و مالباتا شیخ عه‌بدولقادرى دا هه‌ى ژ ناڤدچیت.
د ده‌مه‌كیدا كو كورد ژ ئه‌نجامێ ڤان نووچه‌یان د خه‌مبار و ئازریای بوون رۆژنامه‌كا تركى گه‌هشته‌ قه‌زایێ و تێدا ئاماژه‌ ب چاوانییا سێداره‌دانا شێخێ ناڤبرى و كورێ وى و سكرتێرێ وى كربوون، ده‌مێ شێخێ بارزان ئه‌و رۆژنامه‌‌ دیتى و ئه‌و نووچه‌ خواندین و ب چاڤێن خوه‌ وێنه‌یێن كه‌سێن هاتینه‌ سێداره‌دان دیتین ل ژێر كاریگه‌رییا ڤان نووچه‌یێن تراجیدى‌ خه‌مگین كه‌ت ژ هشێن خوه‌ چوو، هه‌مى ئه‌و كوردێن دگه‌لدا وه‌ك وى خه‌مگین بوون و د ده‌مه‌كێ كورتدا ئه‌ڤ خه‌به‌ره‌ گه‌هشته‌ كوردێن ئالیگرێن شێخى ل ناڤ مزوورى و برادوستییان، ئاگرێ خه‌م و كولان سنگێ وان گرت هزرا تۆله‌ستاندنێ كرن چاوان شێخێ وان خه‌گین بوو ئه‌و ژى ب هه‌مان شێوه‌ خه‌مگین بوون و خه‌مان به‌رۆكا هه‌میان گرت. یا هێژ خه‌ما وان گرانترلێكرى گه‌هشتنا خه‌به‌ره‌كێ دى بوو ئه‌و ژى گرتنا شێخ عه‌بدوللایێ كورێ شێخ عه‌بدولقادرى بوو ئه‌وێ ده‌سته‌لاتدارێن سه‌ربازى ل ده‌ڤه‌ردارییا نێریێ گرتى و بریه‌ ئه‌نقه‌ره‌،‌ دئه‌نجامدا خه‌م مه‌زنتر لێهات و گازییا تۆله‌ستاندنێ بلندتر لێ هات و باش هزركرن و ل ده‌لیڤه‌یێ گه‌ڕیان دێ چاوان و ب چ رێك تۆلا خوه‌ ژ تركێن خوینرێژ ڤه‌كه‌ن.
د رۆژنامه‌یێدا ناڤێ شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانى نه‌هاتییه، به‌لێ چ گومان تێدا نینه‌ وى ده‌مى ئه‌و شیخێ بارزان بوو، ژێده‌ر پشتراستدكه‌ن كو پشتى سێداره‌دانا شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانى ل داوییا 1914ێ ب كریار شێخ ئه‌حمه‌د بوویه‌ شێخێ ته‌كیا بارزان، شێخ ئه‌حمه‌د د وێ قۆناغێدا ب هه‌لویستێن خوه‌یێن وه‌لاتپارێزى و نه‌ته‌وه‌یى و به‌رگریێ ژ كوردان هاتبوو نیاسین.
مالباتا شێخ ئه‌حمه‌دى په‌یوه‌ندیێن دیرۆكى دگه‌ل مالباتا شێخێن نه‌هرى ـ شه‌مدینان هه‌بوون، د قۆناغێن دژوارێن دیرۆكێ دا پشته‌ڤانى ل هه‌ڤدوكریه‌، ژ وان هه‌لویستان سالا 1923ێ مالباتا شێخ ته‌هایێ نه‌هرى (كورێ شێخ محه‌مه‌د سه‌دیقێ كورێ شێخ عوبه‌یدوللایێ نه‌هرى) ل شه‌مدینان ژبه‌ر به‌رمایێن له‌شكه‌رێ تركان ل ده‌ڤه‌رێ د كه‌ڤنه‌ د مه‌ترسیێدا، شێخ ئه‌حمه‌د هێزه‌كا حه‌فتسه‌د چه‌كدارى د هه‌وارا وان د هنێریت و به‌رگریێ ژ خێزانێن وان ل شه‌مدینان دكه‌ت. هه‌ر د وێ سالێدا و ل دووڤ راپۆرته‌كا موخابه‌راتا بریتانى شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانى و سه‌ید ته‌هایێ نه‌هرى و بابه‌كرێ زێبارى ب هه‌ڤكارى دگه‌ل سمكۆ ئاغای كار بۆ سه‌ربه‌خوه‌ییا كوردستانێ دكه‌ن.
كارڤه‌دانا شێخ ئه‌حمه‌دى به‌رامبه‌ر سێداره‌دانا شێخ عه‌بدولقادرى گرێدایى په‌یوه‌ندیێن دیرۆكیێن ناڤبه‌را هه‌ردو مالباتان و هه‌ڤچه‌په‌رییا وان بوو د دۆزا سه‌ركیدا كو دۆزا كوردان و به‌رگرییه‌ ژ كوردستانێ.
میتینگا نه‌رازیبوونێ یا كوردان ل به‌غدا، دادگه‌ها ئیستیقلالێ د ده‌مێ دادگه‌هكرنا گرتییاندا گشت گرتى ب گونه‌ها كاركرن بۆ دامه‌زراندنا كوردستانه‌كا سه‌ربه‌خوه‌ تاوانباردكرن و ب وێ گونه‌هێ بریارا سێداره‌دانێ دانا سه‌ر وان..ئه‌ڤ گونه‌هباركرنه‌ ئاستێ بلندێ نه‌ته‌وه‌ییبوونا شۆرشا شێخ سه‌عیدى دیاردكه‌ن. ژبه‌ركو ده‌سته‌لاتدارێن كه‌مالی یێن ده‌وله‌تا خوه‌یا نوو ب ناڤێ تركیا ل سه‌ربنیاته‌كێ شوفێنیێ دژى بوونا هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ دى ل تركیا دامه‌زراندی، پشتى شكه‌ستنا شۆرشێ سیاسه‌ته‌كا تیرۆرییا توندره‌و به‌رامبه‌رى كوردان گرته‌به‌ر هه‌تا سالێن شه‌ڕێ جیهانیێ دووێ ئه‌و ره‌نگه‌ سه‌ره‌ده‌رییه‌ دگه‌ل چ پێكهاته‌ و نه‌ته‌وه‌یان نه‌هاتبوونه‌كرن. كێمترین زێده‌روویى یان ب درنده‌یى نیشادان د ڤێ ڤه‌گێرانێدا نینه‌، هێزێن تركى ب ره‌نگه‌كێ هیستریا گرتى هێرشا خوه‌ بۆ سه‌رده‌ڤه‌رێ ده‌سپێكر، جوداهى د ناڤبه‌را ژن و پیر و زارۆكاندا نه‌ دكر،هه‌رهه‌موو به‌ره‌ف مرنه‌كا تراجیدى دبوونه‌ڤه‌ و تالانكرن و سوتنا گوندان سه‌رباركێ هه‌موویان بوو. دیرۆكنڤیسێ ناڤدارێ كورد د. كه‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د كۆمێنته‌كا نڤیسكارێ فره‌نسى جانیتزۆن ل دۆر ڤان روودانان ڤه‌دگێریت تێدا هاتییه‌: ته‌رمێن ب هزاران قوربانییان كه‌تبوونه‌ ده‌شت و گرێن ده‌ڤه‌رێ، هندیكه‌ گوندن ب یه‌كجارى هاتبوونه‌ وێرانكرن. نڤیسكار و خه‌باتكارێ كورد حه‌سه‌ن هشیار یێ وى ب خوه‌ پشكدارى د شۆرشێدا كرى ڤه‌دگێرێت: ‌چ ده‌ڤه‌را له‌شكه‌رێن تركان دگه‌هانێ‌ گوند دشه‌وتاندن، ژن، زارۆك، پیر، كال، نه‌خوش و بریندار یه‌كسه‌ر دكوشتن یان دخستن خانیێن تێدا و د شه‌وتاندن. د ئه‌نجامێ‌ ڤێ‌ هوڤێتیێدا شۆرشگێر ناچار دبوون به‌رۆكێن شه‌ڕی به‌رده‌ن و د هه‌وارا ژن و زارۆكێن خوه‌ بچن و هژمارا شۆرشگێران د به‌رۆكێن شه‌ڕیدا كێم دبوو. هه‌مان نڤیسكار د جییه‌كێ دییێ بیرهاتنێن خوه‌دا ده‌رباره‌ى سه‌ره‌ده‌رییا دادگه‌هێن (ئیستقلال)ێ دگه‌ل گرتییان ڤه‌دگێریت: د مه‌حكه‌مێن ئیستقلالێده‌ حه‌ق و حقوق تونه‌بوو، مینا كو حه‌یوانان بشینن مه‌زبه‌حێ‌ (قه‌سابخانێ‌) مرۆڤ دشاندن به‌ردارێ‌ و داردادكرن، پێشیێ زارۆك به‌رچاڤێ‌ بابێ‌ دارڤه‌دكرن، دووڤره‌ دوور دهاته‌ باڤێ‌.. د هه‌مان بیرهاتناندا هاتییه‌: پشتی سێداره‌دانا وان (مه‌ره‌م شێخ سه‌عید و هه‌ڤالێن وى نه‌) ب رێكێن جودا جودا به‌رده‌وامى ب قركرنا كوردان دهێته‌دان و كارێ‌ دادگه‌هێن ئیستقلالێ‌ سێ‌ سال و چوار مه‌هان ڤه‌دكێشت، دڤان دادگه‌هاندا به‌رگری، شاهد، گیرۆكرن، گرتنا پارێزه‌ران، ئیستیئناف و ته‌میز نه‌بوون، دڤی ده‌میدا پتر ژ 20 هزار سزایێن سیداره‌دانێ‌ و ملیونه‌ك سزایێن دیتر و نه‌فیكرنێ‌ هاتنه‌ دان، وه‌ك ژێده‌ره‌ك ڤه‌دگێریت: تنێ‌ ل پالۆ و خارپیت و چه‌پاخچورێ‌ 400 خورتێن كورد هاتنه‌ سێداره‌دان. دیرۆكنڤیس ئارمسترونگ دۆر هه‌مان مژار دنڤیسیت: ئاگر و شیر و تیران رۆلێ خوه‌ د وێرانكرنا كوردستانێدا دگێرا، ئه‌و كه‌سێ دهاته‌گرتن هه‌تا ب دژوارى نه‌هاتبا ‌ئه‌شكه‌نجه‌دان نه‌دهاته‌كوشتن، گوند دهاتنه‌ سوتن، چه‌م و بیستان دهاتنه‌وێرانكرن، ژن و زارۆك پشتى زێده‌گاڤى ل سه‌ر نامووسا وان دهاته‌كرن دهاتنه‌كوشتن و سه‌رێ وان ب سونگییانڤه‌ دهاته‌ بلندكرن، ئه‌وا سولتانێن ئوسمانى دگه‌ل یونانى و ئه‌رمه‌ن و بلگارییان كرى تركێن مسته‌فا كه‌مالى ب سه‌رێ كوردان ئینا.
هه‌رچه‌نده‌ كوردێن ئاكنجیێن ئه‌ورۆپا د وى ده‌میدا كته‌كا كێم بوونه‌، به‌لێ خودان هه‌لویست بوون، ب وێ كێمییا خوه‌ڤه‌ هه‌لویسته‌كێ كوردانه‌ دیاركریه‌ دهژمارا 1009 یا رۆژا 23 تیرمه‌هێدا‌ یا رۆژنامه‌یا (الموصل) ل ژێر مانشێتێ (احتجاج الاكراد امام عصبه‌ الامم) هاتییه‌:
ژ به‌ر وى حوكمى یێ لسه‌ر سه‌ركرده‌یێ كورد شێخ سه‌عیدى هاتییه‌دانان مه‌زنه‌ كه‌سایه‌تیێن كورد یێن ل ئه‌ورۆپا دژین نه‌رازیبوونه‌ك دایه‌ كۆما ملله‌تان (جمعیه‌ الامم) تێدا هاتییه‌: سه‌رێ دو مه‌هانه‌ ل وه‌لاتێ مه‌ كوردان یێ دكه‌ڤیته‌ ژێر داگیركرنا تركێن هۆڤ خوین وه‌ك رووباران دچیت، ژبه‌ركو خه‌لكێ مه‌ نه‌شیایه‌ زێده‌تر خوه‌ ل به‌ر ڤان زۆردارییان بگریت په‌نا بریه‌ به‌ر چه‌كى دا پشته‌ڤانیی ل مافێ خوه‌ بكه‌ت. ئه‌م دێ خه‌باتێ كه‌ین و هه‌تا مرنێ دێ به‌رخوه‌دانێدا بین دا پشتیێ گرانێ ده‌سته‌لاتێ ئه‌نقه‌ره‌ یێ خوینه‌لۆ ل سه‌ر ملێن خوه‌ راكه‌ین.
گه‌لێ ترك چ په‌یوه‌ندیێن ره‌گه‌زى د گه‌ل كوردان نینن، به‌لێ حوكمه‌تا ئه‌نقه‌ره‌ بێده‌نگییا وه‌لاتێن باشوورێ ئه‌ورۆپا بۆ خوه‌ ب ده‌لیڤه‌ دیتیه‌ و دڤێت ئه‌وا بسه‌رێ ئه‌رمه‌نان ئیناى ب سه‌رێ كوردان ژى بینیت به‌رامبه‌رى ڤێ چه‌ندێ داخوازێ ژ كۆما ملله‌تان دكه‌ین نه‌ تنێ ژبۆ مه‌ره‌مه‌‌كا مرۆڤایه‌تى به‌لكى سه‌خمه‌رات پاراستنا ئاشتییا جیهانى مایتێكرنێ د ڤێ مژارێ دا بكه‌ت.
سه‌ره‌راى كێمى و نه‌بوونا سازیێن گه‌هاندنێ، به‌لێ نووچه‌یێن سه‌رده‌رییا دژوار و سته‌مكارانه‌یا ده‌سته‌لاتدارێن تركیا دگه‌ل كوردێن باكوور ئه‌نجامددا د گه‌هشته‌ باشوورێ كوردستانێ و ئیراقێ و خه‌لكێ باشوورهه‌ڤسووزییه‌ك مه‌زن دگه‌ل برایێن خوه‌یێن باكوور هه‌بوو، ئه‌ڤه‌ د ده‌هان هه‌لبه‌ست و ده‌قێن ئه‌ده‌بیدا دیار دبیت یێن دگه‌ل روودانێن شۆرشێ و پشتى وێ ب چه‌ند سالان ب شۆرشێ و قاره‌مانێن وێ هاتینه‌گۆتن، ئه‌ڤه‌ مژاره‌كا به‌رفره‌هه‌ و د ده‌لیڤه‌كا دیدا دێ لێ زڤرین، به‌لێ د ڤێ نڤیسینێدا پێدڤییه‌ وه‌ك دیكیۆمێنته‌ك دیرۆكى ئاماژه‌ ب هه‌لویستێ كوردێن ئاكنجیێن به‌غدا بكه‌ین.
رۆژنامه‌یا (الموصل) هه‌تا ئاسته‌كێ باش گرنگى ب نووچه‌یێن شۆرشێ و روودانێن پشتى شكه‌ستنا شۆرشێ دایه‌، د هژمارا 1000 یا رۆژا 8 تیرمه‌هێ (ته‌موزێ)دا نووچه‌یێ سێداره‌دانا شێخ سه‌عیدى و هه‌ڤالێن وى به‌لاڤكرییه‌ و تێدا هاتییه‌:
برۆسكه‌كا ژ سته‌نبۆلێ گه‌هشتى دیاردكه‌ت كو حوكمێ سێداره‌دانێ ل سه‌ر شێخ سه‌عیدێ سه‌ركرده‌یێ شۆرشا كورى هاته‌جێبه‌جێكرن و 46 كه‌سێن دى د گه‌ل وى هاتنه‌ سێداره‌دان، ئه‌ڤه‌ ل مه‌یدانه‌كا گشتییا دیاربه‌كرێ نێزیكى 12 سپێدێ هاته‌بجهئینان و هژماره‌ك ژ خه‌لكێ ئالیگرێ حكومه‌تێ ئه‌و روودان دیت و ب ده‌نگێ بلند ده‌ستخوشى لێكرن و هنده‌ك ژ خوه‌به‌خشان هاریكارى كر د جێبه‌جێكرنا بریارا سێداره‌دانێدا دكر. د هه‌مان هژماردا ئاماژه‌ ب سێداره‌دانا شێخ عه‌بدولقادرى ل 27 گولانێ كریه‌.
یا پتر په‌یوه‌ندی ب مژارامه‌ڤه‌ هه‌ى (هه‌لویستێ كوردێن ئاكنحیێن به‌غدا)یه:
د هژمارا 1012 یا 29 تیرمه‌هێدا ل ژێر ناڤێ (كومبوونا كوردان ل به‌غدا): برووسكه‌ك گه‌هشتینه‌ موته‌سه‌رفیێ دیاردبیت كوردان ل به‌غدا كۆمبوونه‌ك كریه‌ و تێدا نه‌رازیبوونا خوه‌ لسه‌ر تاوانێن كه‌مالیستان (فڤائع الكــــــــــمالیین) ل كوردستانێ دیاركرینه‌، ئه‌ڤه‌ ده‌قێ وێ یه‌:
كوردان خرڤه‌بوونه‌ك ئه‌نجامدایه‌ باشترین كه‌سایه‌تیێن ئیراقێ تێدا ئاماده‌بوونه‌ و په‌یڤێن ده‌رباره‌ى تاوانێن كه‌مالییان ل كوردستانێ هاتینه‌خواندن كاریگه‌ری ل سه‌ر ئاماده‌بوویان كریه‌، خرڤه‌بوون ب بلندكرنا په‌یامه‌كا نه‌ رازیبوونێ بۆ ملله‌تێن پێشكه‌تى ب داویهاتییه‌.
د هه‌مان به‌رپه‌ردا ل ژێر مانشیتێ (الجمعیه‌ الكردیه‌ فی بغداد)هاتییه‌:
كۆمه‌له‌یا كوردى ل باخچێ (الصالحیه‌)یێ پایته‌ختێ ل رۆژا 25 ته‌مووزا 1925ێ بۆ دیاركرنا نه‌رازیبوونێ ل سه‌ر تاوانێن تركان به‌رامبه‌رى ره‌گه‌زێ كوردان خرڤه‌بوون و پێشتر كارتێن داخوازیێ بۆ ئاماده‌بوونێ د ڤێ خرڤه‌بوونێدا به‌لاڤكربوون.
پاشتر د نووچه‌یه‌كیدا ل ژێر مانشێتێ (ندا‌و الاكراد نحو عصبه‌ الامم) هاتییه‌:
به‌رى نها مه‌ تشته‌ك ده‌رباره‌ى نه‌رازیبوونا كوردان به‌رامبه‌رى زورداریێن تركان ل كوردستانێ به‌لاڤكر، دێ ل ڤێرێ كورتییه‌كێ ژ وێ بانگه‌وازێ به‌لاڤه‌كه‌ین یا كوردان بۆ كۆما ملله‌تان بلندكرى:
ئه‌م كورد ملله‌ته‌كێ ئارینه‌ مه‌ چ پێكڤه‌گرێدان نه‌ ژ ئالیێ ره‌گه‌زى و نه‌ ژ ئالیێ زمانى و نه‌ ژ ئالیێ ره‌وشت و تیتالان دگه‌ل تركان نینه‌ ئه‌و ژ ره‌گه‌زێ مه‌گۆلى نه‌. ده‌سته‌لاتێ ئۆسمانى (سه‌ره‌راى سه‌رده‌مێ وان یێ درێژ) ژبلى شوونه‌وارێن زۆردارى و سته‌مێ چ تشته‌كێ دى ل دووڤ خوه‌ نه‌هێلایه‌، ل سه‌رده‌مێ تركان زمانێ مه‌ ل به‌ر مه‌ حه‌رام كریه‌ و وه‌لاتیێن مه‌ ژ جهوارێن وان ‌ بۆ جهێن دى ‌ راگۆهاستینه‌ و ژ هه‌موو مافێن قانوونى بێ باهركرینه‌ و حكومه‌تا ئه‌نقه‌ره‌ ژى ژ به‌ر پویته‌پێنه‌دانا ژ ده‌وله‌تێن رۆژئاڤا دیار دبیت رژده‌ ل سه‌ر ئه‌نجامدانا وان تاوانان یێن پێشتر به‌رامبه‌رى ئه‌رمه‌نان كرین و د پرۆسا قركرن و نه‌هێلانا واندا سه‌ركه‌تى و دڤێت ب هه‌مان شێوه‌ ملله‌تێ مه‌ ژى قڕكه‌ت.
په‌سنا بزاڤا مه‌ تنێ په‌سنه‌كا نه‌ته‌وه‌ییا ره‌سه‌نه‌ و چ په‌سنێن دى نینن و مه‌ چ مه‌ره‌مێن پاشڤه‌ڕۆ پێ نینن به‌لكى مژارا زڤراندنه‌ڤا خیلافه‌تێ په‌یوه‌ندى ب ته‌ڤایى جیهانا ئیسلامیێڤه‌ هه‌یه‌، نموونا مه‌یا هه‌ره‌ بلند و ئارمانجێ مه‌یێ دوور یێ مه‌ لبه‌ر چاڤێن خوه‌ داناى دامه‌زراندنا كوردستانه‌كا ئازاده‌ ل سه‌ر بنیاتێ براینیێ و وه‌كهه‌ڤیێ د ناڤبه‌را وان ملله‌تان یێ ل وه‌لاتێ مه‌ دژین.
له‌وما ملله‌تێ كورد ژ نه‌چارى ده‌ست ب ڤێ خه‌باتا خویناوى كریه‌ دا قه‌واره‌یێ خوه‌ یێ نه‌ته‌وه‌یى بپارێزیت و ژ كۆما ملله‌تان و جیهانا پێشكه‌تى د خوازیت هاریكارییا وى بكه‌ن. پێدڤییه‌ ده‌وله‌تێن رۆژئاڤا مایتێكرنێ د ڤێ مژارێدا بكه‌ن و مایتێكرنا وان نه‌ تنێ ژبۆ ئه‌ركه‌كێ مرۆڤایه‌تییه‌ و پاراستنا ملله‌ته‌كێ بچووكه‌ به‌لكى ئه‌ڤه‌ پێدڤیاتییه‌كا سیاسییه‌ ژ بۆ پاراستنا ئاشتیێ ل رۆژهه‌لاتێ ناڤین.
هه‌ژییه‌ ل داویێ بێژم چه‌ند رۆژنامه‌یه‌كێن دى یێن ئیراقێ گرنگی ب روودانێن شۆرشا شێخ سه‌عیدى دایه‌ زێده‌بارى كتا كێما كۆڤار و رۆژنامه‌یێن كوردى یێن وى سه‌رده‌مى، ئه‌ڤه‌ ژى ده‌رگه‌هى ل به‌ر مه‌ ڤه‌دكه‌ت جاره‌كا دى بزڤرینه‌ڤه‌ سه‌ر ڤێ مژارێ.
تێبینى:
– بابه‌ت پێویستی ب وێنه‌یێن (شێخ سه‌عیدێ پیران و شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانى و شێخ عه‌بدولقادرێ نه‌هرى ـ شه‌مدینان)ه‌.
– دگه‌ل وێنه‌یێ رۆژنامه‌یا (الموصل)یێ مه‌ هنارتى.

موسه‌ده‌ق تۆڤى

ب درێژییا 32 سالێن نیمچه‌ سه‌ربه‌خوه‌ییا ب ناڤێ هه‌رێما كوردستانێ ل باشوورێ كوردستانێ هه‌ى، چ سه‌رده‌مێ رژێما به‌عسى و چ پشتى دامه‌زراندنا ئیراقا ئه‌م كورد ب ئیراقا فیدرال ناڤدكه‌ین، ئه‌ڤ پارچه‌یه‌‌ ژ كوردستانێ نه‌یا ته‌نا و ئێمن بوویه‌ ژ ده‌ستدرێژییا ده‌وله‌تێن هه‌ڤسوو (جیران)، به‌رده‌وام ژێر هێرشێن فرۆكه‌ و تۆپباران و سالێن داویێ درۆن و مۆشه‌كێن ڤان جیرانان بوویه‌. ده‌سته‌لاتێ هه‌رێمێ چه‌ند ده‌ستێ هه‌ڤالینیێ و نیازپاكیێ بۆ ده‌وله‌تێن هه‌ڤسوو ل رۆژهه‌لات و باكوورێ خوه‌ درێژكربیت و ژبه‌ردانان بۆ كربیت، به‌رژه‌وه‌ندیێن وان پاراستبن نه‌شیایه‌ وه‌لاتیێن هه‌رێمێ ژ ده‌ستدرێژیێن وان ب پارێزیت، رۆژانه‌ ب مهانه‌یێن جۆراوجۆر خوینا وه‌لاتیێن باشوور ب چه‌كێن وان هاتییه‌رێژتن و داوى ده‌ستدرێژییا ده‌وله‌تا ئیرانێ ل رۆژا 15 كانوونا دووێ موشه‌كبارانا ناڤ باژێرێ هه‌ولێرێ و شه‌هیدكرنا سه‌رمایه‌دارێ كورد ره‌حمه‌تى پێشره‌و دزه‌یى و كچا وى و مێڤانێ وى و كاركه‌ره‌كا فلیپبینى و برینداركرنا چه‌ندێن دى بوو، ئه‌ز پێشبینى دكه‌م ئه‌ڤه‌ نه‌ داوى ده‌ستدرێژییا ئیرانێ بیت.
د هه‌مان ده‌مدا ده‌ستدرێژیێن ده‌وله‌تا تركیا رۆژانه‌ د به‌رده‌وامن ژ سنوورێ ئیراقێ و تركیا ڤه‌گرتییه‌ هه‌تا دگه‌هیته‌ كووراتییا هه‌رێمێ ل گه‌رمیان، د ڤان ده‌ستدرێژییاندا نه‌ تنێ چه‌كدارێن به‌رهه‌لستكارێن خوه‌ كرینه‌ ئارمانج به‌لكى هه‌ر مرۆڤه‌كێ كورد ب گیانه‌وه‌ر و ئاڤاهیڤه‌ كرینه‌ ئارمانج و بێى هیچ دلوڤانییه‌ك و بێى به‌رچاڤوه‌رگرتنا هه‌موو ده‌ستبه‌ردانێن ده‌سته‌لاتێ هه‌رێمێ بۆ وان كرین.
هندیكه‌ ده‌ستدرێژیێن ژ باشوورێ هه‌رێمێ ئانكو ژ ئێراقا فیدرالا ئه‌م پشكه‌ك ژ وێ دهێنه‌ سه‌ر مه‌ نه‌ كێمترن ژ یێن هه‌ردو ده‌وله‌تێن هه‌ڤسوو، هه‌رچه‌نده‌ ئیراق وه‌ك ده‌وله‌ت خوه‌ ژ ڤان ده‌ستدرێژییان دووردگریت، به‌لێ ب چه‌كێ ئیراقێ دهێنه‌كرن و ده‌ستدرێژیكه‌ر پشكه‌كن ژ هێزێن چه‌كدارێن ئیراقێ و مووچه‌ و پێدڤیێن خوه‌ ژ داراییا ئیراقێ وه‌ردگرن.
ب كورتى به‌رێ چه‌كێن هه‌رسێ وه‌لاتێن جیران ل هه‌رێما كوردستانێیه‌ و هه‌موو هه‌ڤپه‌یمانى و ده‌وله‌تێن په‌یوه‌ندى ب وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتێ ناڤینڤه‌ هه‌ى ئاگادارن ژ ڤێ ره‌وشێ به‌لێ دبێده‌نگن.
پرسیار ئه‌وه‌ هه‌تا كه‌نگى ئه‌ڤ ره‌وشه‌ دێ یا به‌رده‌وام بیت، چه‌ند قه‌ره‌قۆله‌كا تركان به‌ر گولله‌هاونه‌كا به‌رهه‌لستكارێن وان بكه‌ڤیت دێ گونده‌كێ مه‌ هێته‌ تۆپارانكرن..؟ ئه‌رێ چه‌ند وه‌لاتییه‌كێ رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ مێڤانێ باشوور بیت د به‌رامبه‌ر وێ مێڤانداریێ دا دێ ئیران وه‌لاتێ مه‌ مۆشه‌كباران كه‌ت، چه‌ند رێڤینگه‌ك نه‌ ب دلێ ده‌سته‌لاتدارێن ئیرانێ ب گه‌شتیارى یان بۆ كاره‌كێ بازرگانى رێكا وى بكه‌ڤیته‌ ڤى وه‌لاتى ئه‌و دێ مه‌ مۆشه‌كباران كه‌ن..؟ ئه‌رێ هندى ل فه‌لستینێ یان هه‌روه‌لاته‌كێ دى یێ گرێداى ب ئیرانێڤه‌ شه‌ره‌ك رووده‌ت دێ به‌رێ درۆن و مۆشه‌كێن حه‌شدا شیعییا ئیراقێ كه‌ڤیته‌ كوردستانا مه‌؟.
چه‌ند پرسیاره‌كن رۆژانه‌ هه‌ر وه‌لاتیه‌كێ باشوور یێ خه‌ما ڤى وه‌لاتى و پاشه‌رۆژا ڤێ نیمچه‌ سه‌ربه‌خوه‌یێ هه‌ى دكه‌ت، به‌رى هه‌ر تشته‌كى ژ ده‌سته‌لاتدار و رێبه‌رێن حزبێن هه‌رێمێ و هه‌ڤپه‌یمانییا ناڤده‌وله‌تییا ئیراق ژ سه‌دامى رزگاركرى دكه‌ت، هه‌موو پرسیار ژى د پرسیاره‌كێدا كۆمدبن: ئه‌رێ د ڤێ ره‌وشێ دا ئه‌ڤ هه‌رێمه‌ نه‌ پێدڤى ب پاراستنه‌كا ناڤده‌وله‌تى (Protected area) یه‌ كو ڤێ هه‌رێمێ ژ هه‌رده‌ستدرێژییه‌كێ بپارێزیت و راسته‌خوه‌ ئه‌رد و ئه‌سمانێ هه‌رێمێ ل ژێر كۆنترۆل و پاراستنا وێ هێزا ناڤده‌وله‌تى بن یا ب بریارا جڤاتا ته‌ناهیێ یا نه‌ته‌وه‌یێن یه‌كگرتى دهێته‌پێكئینان و باده‌كا ته‌ناهى و ئاسایشا ناڤخوه‌ییا هه‌رێمێ ژى هه‌ر ل ژێر كۆنترۆلا وێ بیت..؟ دروسته‌ پرسیار بێته‌كرن د وى ده‌میدا دێ هه‌لوه‌ستێ ده‌سته‌لاتێ هه‌رێمێ دگه‌ل ئیراقێ و هنده‌ك هێزێن چه‌كدار یێن ب زۆرى خوه‌ ل سه‌ر هه‌رێمێ سه‌پاندى چ بیت..؟ د به‌رسڤا پشكا ئێكێ دا ژ پرسیارێ ئه‌ز دبینم هندى ده‌وله‌تا ئیراقێ شیانێن پاراستنا هه‌رێمێ نه‌بن دروسته‌ هه‌رێم یا پاراستى بیت ژ ئالیێ هه‌ڤپه‌یمانییه‌كا ناڤده‌وله‌تیڤه‌ ب بریارا جڤاتا ته‌ناهیێ و ژ ئالیێ سیاسى و كارگێرى و ئابووریڤه‌ هه‌رێمه‌كا فیدرال بیت د سنوورێ ئیراقا فیدرالی دا هه‌تا ره‌وش وه‌سا دهێته‌ گۆهارتن ئیراق بكاریت و نیازا پاراستنا هه‌موو ئیراقێ هه‌بیت. د به‌رسڤا پشكا دووێ ژ پرسیارێ ئه‌گه‌ر ئه‌و هێزا ناڤده‌وله‌تییا ب ئه‌ركێ پاراستنا هه‌رێمێ دهێته‌راسپاردن یا كرنێ بیت و خوه‌دى ده‌سته‌لات بیت دێ شێت سنووره‌كى بۆ هه‌ر هێزه‌كا چه‌كدار یا ده‌رڤه‌ى باشوورێ كوردستانێ دانیت، چ ئه‌و هێز به‌رێ خوه‌ بده‌ته‌ وى جهى یێ ژێهاتى چ ژى وه‌ك هێزه‌كا بێچه‌ك و سڤیل د چارچووڤێ یاسایێن هه‌رێمێ و ئیراقێ دا بمینیت.
ل داویێ ئه‌ز دبینم چ چاره‌یێن دى ل به‌ر ڤێ ره‌وشا هه‌رێما كوردستانێ نین ژبلى هندێ ببیته‌ پاراستییه‌كا ناڤده‌وله‌تى و ژێر سه‌رپه‌رشتییا جڤاتا ته‌ناهیێ و نه‌ته‌وه‌یێن یه‌كگرتى و ده‌م هاتییه‌ ده‌سته‌لات و هه‌موو حزب و ئالیێن سیاسى و رێكخراوێن جڤاكێ سڤیل و چالاكڤانێن كوردستانیێن هه‌رێمێ و ده‌رڤه‌ى هه‌رێمێ كار بۆ ڤى ئارمانجى بكه‌ن.