موسه‌ده‌ق تۆڤى
ل 24 حزیرانێ هه‌لبژارتنێن سه‌رۆككۆماریێ و په‌رله‌مانى ل تركیا هاتنه‌ئه‌نجامدان، راگه‌هاندنا جیهانێ گرنگییه‌كا تایبه‌ت دا بانگه‌شه‌یا هه‌لبژارتنان، ئه‌ڤ گرنگیپێدانه ل كه‌نالێن باشوورى كوردستانێ چه‌ند جاركى بوو، دا چاڤێن خوه ب نووچه‌یێن هه‌لبژارتنێن تركیا ڤه‌كه‌ى ب هه‌مان نووچه نوقینى، ل سه‌ر تێشتێ فراڤینێ و شیڤێ هه‌مان نووچه مێڤانێ سه‌ر سفره‌یا كوردستانێ بوو، گه‌له‌ك كه‌س ژ ڤێ گرنگیپێدانا زێده بێزارببوون ل ئاسته‌كى هنده‌كان كه‌نالێن كوردستانى ل خوه حه‌رامكرن، دگه‌ل زێده‌روویێ د روومالكرنا هه‌لبژارتناندا، ڤان هه‌لبژارتنان گرنگیه‌ك بۆ ته‌بایى رۆژهه‌لاتێ ناڤین نه‌خاسمه وه‌لاتێن هه‌ڤسنوورێن تركیا هه‌بوو و ئه‌نجامێن وان باندۆرا خوه ل سه‌ر ته‌بایى ڤان وه‌لاتان هه‌بوو. گومان تێدا نینه باندۆرا وان ل سه‌ر هه‌رچار پارچه‌یێن كوردستانێ هێژ پتر بوو، چاوان روومالا هه‌لبژارتنان ل هه‌ر سێ دانان ل سه‌ر سفره‌یا مه بوو ب هه‌مان شێوه نها و هه‌تا ده‌مه‌كێ دوورژى باندۆرا خوه دێ ل سه‌ر سفره‌یا مه هه‌بیت، باندۆر ل سه‌ر سفره‌یێ هه‌بیت دێ د ئه‌ڤرۆ و سوبه‌هیا مه‌دا بیت، له‌وما چه‌ندجاركى خواندن و هه‌لسه‌نگاندنا هه‌لبژارتنان د به‌رژه‌وه‌ندیا ئه‌ڤرۆ و سوبه‌هیێ مه‌دایه.
سیسته‌مێ ده‌سته‌لاتداریێ خالا هه‌ره‌دیار و جودایا ناڤبه‌را ڤان هه‌لبژارتنان و هه‌لبژارتنێن به‌رى وێ یه، ئه‌ڤ هه‌لبژارتنه دا تركیا ژ سیسته‌مێ په‌رله‌مانى د حوكمداریێدا به‌نه سیسته‌مێ سه‌رۆكاتیێ و بر ژى، ژ بلى حزبا ده‌سته‌لاتدار ئاكپارتى و هه‌ڤپه‌یمانا وێ مه‌هه‌په، هه‌موو ئالیێن دیتر جه‌هه‌په كو كه‌ڤنترین حزبا تركیا و ئۆپۆزیسیۆنا سه‌ره‌كه‌یه و هه‌ڤپه‌یمانێن خوه، هه‌روه‌سا هه‌ده‌په كو نوونه‌راتییا پرانییا كوردان دكه‌ت د راپرسییا 16ێ نیسانا سالا چوویێ دا دژى ڤى سیسته‌مى ده‌نگ دابوون. هه‌رهه‌موو ڤان حزبان به‌ربژێرێن خوه بۆ سه‌رۆكاتیێ هه‌بوون، ئه‌گه‌ر ب هیڤیا سه‌ركه‌تنا به‌ربژێرێن خوه‌دا نه‌بن، لێ ب وێ هیڤیێ بوون ژ ده‌نگێن به‌ربژێرێ پارتیا ده‌سته‌لاتدار و سه‌رۆككۆمارێ نها كێمكه‌ن و هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیێ بیننه گه‌را دووێ و د گه‌را دووێدا هه‌رهه‌موو به‌رامبه‌رى به‌ربژێرێ ئاكپارتیێ ده‌نگبده‌نه به‌ربژارێ بهێزتر كو به‌ربژێرێ جه‌هه‌په بوو و ب پشته‌ڤانیا هه‌رهه‌موویان جه‌هه‌په سه‌رۆكاتییا كۆمارى بگریته ده‌ست و د هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانیدا ژى هه‌رهه‌موو پرانییا په‌رله‌مانى پێكبینن و حزبا ده‌سته‌لاتدار ژ حوكمه‌تێ دوور بێخن و قوناغه‌كا نوویا ده‌سته‌لاتداریێ ل تركیا ده‌سپێبكه‌ن و هه‌روه‌ك وان رادگه‌هاند هێژ د لاندكێدا سیسته‌مێ سه‌رۆكاتیێ ژ ناڤبه‌ن و دێ زڤرنه‌ڤه سیسته‌مێ په‌رله‌مانى، لێ هیڤییا هه‌موویان ژ ناڤچوو نه سه‌رۆكایه‌تى گرته ده‌ست نه ژى بوونه خودان پرانییا په‌رله‌مانى.
هندى په‌یوه‌ندى ب كوردانڤه هه‌ى ل سه‌ر ئاستێ تركیا و ده‌رڤه‌ى تركیا، گومان تێدا نینه جهێ جوگرافى و ئابوورى و سیاسیێ تركیا ل ده‌ڤه‌رێ گرنگیا خوه هه‌یه، ڤێ گرنگیێ باندۆره‌كا مه‌زنتر ل سه‌ر دۆزا كوردى هه‌یه، ئه‌ڤ وه‌لاته پشكا مه‌زنا كوردستانێ و كوردان ب خوه‌ڤه دگریت و ژ ئه‌نجامێ چه‌ندین فاكته‌ران باندۆرا خوه ل سه‌ر پارچه‌یێن دى یێن كوردستانێ هه‌یه، هندى گرێدایى باكوورێ كوردستانێ یه ژ دامه‌زراندنا كۆمارێ تركیا ل سالا 1923ێ هه‌تا نها ڤێ ده‌وله‌تێ سه‌ره‌ده‌ریه‌ك هه‌ره خراب و دژوار دگه‌ل كوردان كریه، باوه‌رى ب بوونا كوردان د ناڤ وى وه‌لاتیدا نه‌كریه، د دوسێ ده‌هسالیێن داویێدا ژ ئه‌نجامێ خه‌باتا درێژا كوردان سه‌خمه‌ره‌ت ئازادیێ ب تایبه‌ت ل باكوورێ كوردستانێ و ژ ئه‌نجامێ گۆرانكاریێن ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ د وارێ مافێ مرۆڤى و مافێ پێكهاته‌یێن نه‌ته‌وه‌یى و ئایینیدا رووداین، نه ب فه‌رمى لێ ب كریار هنده‌ك گۆرانكارى ل تركیا د به‌رژه‌وه‌ندیا كورداندا دروستبوون، كورد بوونه خوه‌دى هنده‌ك ده‌سكه‌فت ب تایبه‌ت د وارێن ره‌وشه‌نبیری دا كو ب درێژییا پتر ژ حه‌فتێ سالان د دیرۆكا تركیا ئه‌ڤه د فه‌رهه‌نگا سیاسییا ده‌سته‌لاتداردا نه‌بوون، هه‌رچه‌نده ئه‌ڤ ده‌سكه‌فته به‌رێ خه‌باتا كوردان و ل ژێر فشارا شۆرشا باكوورێ كوردستانێ ده‌ستڤه‌هاتینه لێ بكریار ل سه‌رده‌مێ حزبا ده‌سته‌لاتدار ئاكپارتیێ ده‌ستڤه‌هاتینه و قوناغا پرۆسه‌یا ئاشتیێ د ناڤبه‌را ئالیێ كوردى و حزبا ده‌سته‌لاتداردا ئه‌گه‌ر به‌رده‌وامى پێ هاتبا دان دا پتر د به‌رژه‌وه‌ندییا كورداندا بیت و دا سه‌روبه‌رێ سیاسی ل تركیا د قوناغه‌ك پێشكه‌فتیتردا بیت، لێ نه‌مانا پروسه‌یا ئاشتیێ كو هه‌ردو ئالیان ژێ به‌رپرسیارن سه‌روبه‌ر به‌ر ب قووناغه‌ك پڕدژوار و نه د به‌رژه‌وه‌ندیا هه‌ردو ئالیان دا بر و ب خرابى بۆ پارچه‌یێن دى یێن كوردستانێ ب تایبه‌ت ل باشوور و رۆژئاڤا ڤه‌گه‌ریا، سه‌ره‌ده‌رییا ده‌وله‌تا تركیا و سه‌رۆكێ وێ ل گه‌ل ریفراندۆما باشوورێ كوردستانێ ل 25 ئه‌یلوولا 2017 و دوژمنكاریا ل 16 ئۆكتۆبه‌رێ هاتییه‌كرن و هێرشا له‌شكه‌ریا تركیا بۆ سه‌ر هه‌رێما عه‌فرینێ و داگیركرنا وێ دوژمناتییا ناڤبه‌را گه‌لێ كورد ب گشتى و كوردێن باكوور ب تایبه‌ت دگه‌ل ده‌وله‌تا تركیا گه‌هانده ئاسته‌كێ هه‌ره خراب و دڤیا ڤێ چه‌ندێ ژى باندۆرا خوه ل سه‌ر هه‌لبژارتنێن 24 حزیرانێ هه‌با و به‌روڤاژى بانه دگه‌ل به‌رژه‌وه‌ندیا ئاكپارتیێ.
به‌لێ د راستیدا ئه‌نجام ل سه‌رانسه‌رى تركیا ب تایبه‌ت ل باكوورێ كوردستانێ به‌روڤاژى ڤێ پێشبینیێ بوون، ئاكپارتى ل باكوور حزبا ئێكێ ده‌ركه‌ت 77 كورسى ده‌ستڤه ئینان، د به‌رامبه‌ردا حزبا كوردان هه‌ده‌په ب رێزا دووێ هات 44 كورسیێن په‌رله‌مانى ژ باژێرێن كوردستانێ ده‌سڤه‌ئینان و ل چه‌ندین باژیرێن كوردستانێ ب به‌راورد دگه‌ل هه‌لبژارتنێن 2015 ده‌نگێن هه‌ده‌په ل كێمیێ دان، كۆما ده‌نگێن ئاكپارتیێ ل باكوور ملیۆنه‌ك 338 هزار و 300 ده‌نگه، یێن هه‌ده‌په ملیۆنه‌ك 122 هزار 750 ده‌نگه. ل سه‌رانسه‌رى تركیا ئاكپارتى ب پلا یه‌كێ و هه‌ده‌په ب پلا سیێ هاتن.
هه‌ده‌په ئاسته‌نگا 10% شكاند ب 67 په‌رله‌مانتاران چوو د په‌رله‌مانی دا، دشیاندایه مفا ژ ڤێ ژمارا په‌رله‌مانتاران بێته‌وه‌رگرتن و چه‌ند ده‌سكه‌فتان ب ده‌ستڤه‌بینن، به‌لێ ئه‌ڤه هیڤییه‌كا لاوازه ژبه‌ركو هه‌ده‌په هه‌تا نها خوه وه‌ك پارتیه‌كا تركیایى دده‌ته نیاسین، رۆژێن به‌رى بانگه‌شه‌یا هه‌لبژارتناندا رازى نه‌بوو دگه‌ل ئالى و رێكخستنێن دى یێن باكوورێ كوردستانێ هه‌ڤپه‌یمانیه‌كا كوردستانى بۆ هه‌لبژارتنان پێكبینیت، چه‌ند كه‌سایه‌تیێن خوه‌دى سه‌نگا جه‌ماوه‌رى پێشتر ل سه‌ر لیستا هه‌ده‌په بوون خودانه دگه‌ل لیستێن دیترێن تركى ژبه‌ركو دگه‌ل سیاسه‌تا چه‌پا هه‌ده‌پێ نه د گونجان، هه‌روه‌سا لیستا هه‌ده‌پێ چه‌ند به‌ربژێرێن چه‌پره‌وێن ترك و پێكهاته‌یێن دى یێن تركیا ب خوه‌ڤه‌دگریت و چه‌ند كه‌سێن نه كورد ب ده‌نگێن كوردان برنه د په‌رله‌مانیدا بێى كو هیڤیه‌ك هه‌بیت ئه‌ڤ كه‌سه خه‌مه‌كێ ژ به‌رژه‌وه‌ندیا كوردان بخون، هه‌روه‌سان باوه‌رناهێته‌كرن هه‌ده‌په ل ژێر هه‌یمه‌نه‌تا (پ ك ك) ده‌ركه‌ڤیت و بكاریت سه‌ربه‌خوه وه‌ك به‌رژه‌وه‌ندیا ده‌نگده‌رێن خوه سیاسه‌تێ بكه‌ت.
نووترين نووچه
- نێچیرڤان بارزانی و سۆدانی دوپاتی ل سەر بەردەوامییا هەماهەنگی و هاریكارییا هەولێرێ و بەغدایێ كر
- سەرۆك بارزانی ل سالڤەگەڕا 37 یا تاوانێن ئەنفالێ: باشترین وەفاداری بۆ شەهیدێن ئەنفالێ ئێكدەنگییە دخزمەتكرن و پاراستنا وەلاتێ مە دا
- سەرۆك بارزانی پیرۆزباهیێ ل نووری مالكی و هومام حەموودی دكەت
- سەرۆك بارزانی پێشوازی ل شاندەكێ هەڤپشك یێ پەرلەمانێ بریتانیا و پەرلەمانێ ئێكەتییا ئۆرۆپا كر
- نێچیرڤان بارزانی و ماكرۆنی ب هێزكرنا پەیوەندیێن فرەنسا ل گەل ئیراقێ و كوردستانێ گەنگەشەكر
- نێچیرڤان بارزانی: ئیراقێ بەرپرسیارەتییا قانوونی و ئەخلاقی د قەرەبۆكرنا كەسوكارێن ئەنفالێ دا یا هەی
- ب پارێزگەهبوونا هەلەبجە كێمترین پاداشتا قوربانی و ئێش و ئازارێن خەلكێ وێ یێ خەباتكەرە
- دڤێت حوكمەتا ئیراقێ كەسوكارێن ئەنفالكرییان ژ روویێ مادی و مەعنەوی ڤە قەرەبۆ بكەت
- مەسرور بارزانی پەیامەكا پیرۆزباهیێ ئاراستەی نووری مالكی دكەت
- سەرۆكێ حوكمەتا هەرێمێ دوپاتیێ ل پێشڤەبرنا پەیوەندییان ل گەل ئیتالیا دكەت
موسه‌ده‌ق توڤی
گرتنا ده‌رگه‌هێ پرتووكخانه‌یان… دیارده و گه‌ریان ل ئه‌گه‌ران
موسه‌ده‌ق تۆڤى
مانشێت
(دیارده‌یا گرتنا ده‌رگه‌هێ پرتووكخانه‌یان ل دهۆكێ، دیارده‌یه‌ك خرابه و ئه‌نجامێن وێ خرابترن، پێدڤى ڤه‌كۆلین و دووڤچوونێ یه)
سه‌رده‌مه‌كى دهاته گۆتن پرتووك باشترین هه‌ڤاله و پرتووكخانه باشترین گه‌نجینه‌یه د ناڤ مالێدا، پرتووكخانه ل مالێن پرانیا كه‌سێن خوانده‌ڤان و ره‌وشه‌نبیر هه‌بوون، پرانییا خواندنگه‌هان پرتووكخانه‌ك هه‌بوو، ل هه‌ر باژێره‌كى جهێ پرتووكخانه‌یان مینا سه‌نته‌رێ باژێرى رووگه‌هه‌ك بوو ژ هه‌ر جهه‌كێ خه‌لكى قه‌ستا وێرێ دكر، ل سه‌رده‌مێ گه‌نجێتیا مه دهۆك و زاخۆ باژێرێن بچووك بوون، پرتووكخانه لێ نه‌بوون یان ژى نه ل ئاسته‌كێ پێدڤى بوون، ده‌مێ مه سه‌ره‌دانا باژێرێن مه‌زنتر دكر به‌رى هه‌ر تشته‌كى مه سه‌را پرتووكخانه‌یان ددا و چه‌ند پرتووكه‌ك دكرین..
نها كه‌س هه‌ڤالینیا پرتووكێ ناكه‌ت، ئه‌و گه‌نجینه‌یه نه‌مایه ل ناڤ مالان و ل شوونێ نارگیله و پێدڤیێن وێ جهێ خوه‌گرتیه، كته‌كا كێما خواندنگه‌هان پرتووكخانه لێ هه‌نه، دلێ مه‌یێ خۆشبوو و مه دگۆت نێزیكى ده‌ه پرتووكخانه‌یان ل دهۆكێ هه‌نه، به‌لێ ل ڤێ داویێ پرتووكخانه‌یێن مه ژ بێ بازارى ژ جاده‌یێن سه‌ره‌كێ به‌ر ب ناڤكولانكان چووینه، ژبه‌ركو ل وێرێ كرێ ئه‌رزانتره، ل ناڤ كولانكا ژى هه‌مان بێ بازاریه و كه‌س سلاڤه‌كێ ناكه‌تێ، د ئه‌نجامدا سه‌رى سێ چار هه‌فتیه‌كانه پرتووكخانه‌یێن مه یێن ده‌رگه‌هێ خوه دگرن، پرتووكخانه‌یا نالبه‌ند ل دهۆكێ، وێژه ل زاخۆ هاتنه‌گرتن، پرتووكخانه‌یا دهۆك كه‌ڤنترین پرتووكخانه‌یا دهۆكێ یا ناڤمالیێ خوه رادكه‌ت و ده‌رگه‌هێ خوه دگریت، ژ هه‌ریه‌ك ژ وان بپرسى بۆچى..؟ به‌رسڤا وى ئه‌وه بازار نینه، كه‌س پرتووكان ناكریت، كرێیا دوكانێ نا ده‌ركه‌ڤیت، به‌ركێن ڤالا ئه‌مێ دچینه مال…هتد.
ئه‌ز دبینم دیارده‌یا گرتنا ده‌رگه‌هێ پرتووكخانه‌یان ل پارێزگه‌ها دهۆكێ، دیارده‌یه‌ك خرابه و ئه‌نجامێن وێ خرابترن، پێدڤى ڤه‌كۆلین و دووڤچوونێ یه، ل ڤێ پارێزگه‌هێ رێژا ده‌رچوویێن په‌یمانگه‌ها 3,06% و ده‌رچوویێن زانكۆیان 2,07% یه، ئه‌ز باوه‌رم ده‌رچوویێن ئاماده‌یى و قووناغێن دیتر هێژ پتره، پێنج زانكۆ ل سنوورێ پارێزگه‌هێ هه‌نه، هه‌ر زانكۆیه‌كێ پتر ژ 300 مامۆستایێن هه‌لگرێن باوه‌رنامه‌یێن بلند هه‌نه، قووناغێن دیترێن خواندنێ ناهێنه هژمارتن، پتر ژ 300 ئه‌ندامێن ئێكه‌تیا نڤیسه‌ران و پتر ژ 1400 ئه‌ندامێن سه‌ندیكا رۆژنامه‌ڤانان هه‌نه و ب سه‌دان نموونه‌یێن دیتر كو وێ راستیێ به‌رچاڤ دكه‌ت دهۆك پارێزگه‌هه‌كا پڕى خوانده‌ڤانه، به‌لێ مخابن ناخوینن..
هندى ئه‌ز دووڤچوون و هه‌لسه‌نگاندنا ڤێ مژارى دكه‌م و ژ نێزیكڤه ئاگادارى سه‌روبه‌رێ پرتووكخانه‌یان و بازارى پرتووكانم ئه‌ز دكارم ئاماژه ب چه‌ند ئه‌گه‌ره‌كان بكه‌م:
• ئه‌گه‌رێ هه‌ره‌سه‌ركیێ نه‌خواندنێ ب هزرا من سیسته‌مێ مه‌یێ په‌روه‌رده و فێركرنێ یه، ژ بنه‌ره‌تى هه‌تا بلندترین ئاستێ خواندنێ، ئه‌ڤ سیسته‌مه ساڵانه ب هزاران ده‌رچوویان به‌رهه‌مدئینیت و باوه‌رنامه‌یان دده‌تێ، به‌لێ ئێك ژ سه‌دێ ناخوینن، ئێك ژ سه‌دێ دگه‌ل پرتووكێ نه‌بووینه هه‌ڤال، گرنگیا پرتووكێ د ژیانێ دا نزانن، وه‌سا هاتینه‌فێركرن، ئه‌گه‌ر ته باوه‌رنامه وه‌رگرت ئه‌ڤه تو پێدڤى خواندنێ و خوه ره‌وشه‌نبیركرنێ و پێشڤه‌برنێ نابى، دڤێت 30 ـ 31 رۆژان بهژمێرى و سه‌رێ هه‌یڤێ مووچه‌یى خوه وه‌رگرى، كورت و كرمانجى سیسته‌مێ په‌روه‌ردێ خه‌لكه‌كى ل سه‌ر نه‌خواندنێ په‌روه‌رده دكه‌ت، له‌وما ژى كه‌سه‌ك به‌رێ خوه ناده‌ته پرتووكخانه‌یان.
• د هه‌مان ده‌مدا ل جه‌م سیسته‌مێ ده‌سته‌لاتداریێ ل ڤ وه‌لاتى باوه‌رنامه گرنگه، نه ئاستێ خوه‌دیێ باوه‌رنامێ چه‌ندێ ره‌وشه‌نبیره، چه‌ندێ خوه‌دى شیانه و شاره‌زایه..؟ د ڤى سه‌روبه‌ریدا خواندن و خوه‌ره‌وشه‌نبیركرن چ مفایه‌كى ناده‌ت، له‌وما پرسیارێ ژ هه‌ر ده‌رچوویه‌كى بكه بۆچى تو ناخوینى..؟ دێ بێژیت من 18 سالان تێرا خوه خواند، باوه‌رناما خوه وه‌رگرت.. ئێدى پێدڤى خواندنێ نینم، نه رێكا وى دكه‌ڤیته پرتووكخانه‌یان و نه ژى پرتووكان دكریت و دخوینیت.
• دبێژن سۆشیال میدیا و ئه‌نته‌رنێت و پرتووكا ئه‌لكترونى جهێ پرتووكا كاغه‌زى گرتییه، لێ ئه‌ز دبینم ئه‌گه‌ر ڤێ چه‌ندێ باندۆره‌ك هه‌بیت باندۆره‌ك كێم و رێژه‌ییه، د هه‌مان ده‌مدا ئه‌ڤ ئامرازه هانده‌رن بۆ پتر خواندنێ چ ل سه‌ر كاغه‌زێ و چ ژى ئه‌لكترونى.. ئه‌رێ ئه‌وێن باوه‌رى ب ڤێ بۆچوونێ هه‌ى ب ڤێ رێكێ چه‌ندێ دخوینن..؟
• ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ دهێته‌گۆتن فاكته‌رێ ئابوورى كاریگه‌رییا خوه ل سه‌ر نه‌بوونا بازارێ كتێبێ كریه، لێ سه‌روبه‌رى ئابوورى نه هندێ لاوازه كاریگه‌ریێ بكه‌ته سه‌ر بازارێ پرتووكێ شه‌ڤانه پتر ژ سه‌د كافێیان ل ڤى باژێرى هه‌نه و جه نینه لێ بروینن و كێمترین خه‌رجیێ روونشتنا هه‌ركه‌سه‌كى پتره ژ بهایێ دو پرتووكان ل پرتووكخانه‌یێن دهۆكێ.
• فاكته‌ره‌كێ دی یێ تایبه‌ت ب ده‌ڤه‌را به‌هدینانڤه یێ كاریگه‌رى هه‌ى ب هزرا من مژارا زمانێ خواندنێ یه ل قوناغێن جودایێن خواندنێ ئه‌وێ ژى په‌یوه‌ندی ب سیسته‌مێ په‌روه‌ردێڤه هه‌یه، زمانێ خواندنێ ل قوناغێن خواندنێ د ناڤبه‌را كوردى و عه‌ره‌بى و نها ئینگلیزى و هن زمانێن دیتر دا به‌رزه‌بوویه، كوردى د ناڤبه‌را كرمانجى و سۆرانى دا، كرمانجى د ناڤبه‌را به‌هدینى و بۆتانى دا، به‌هدینى د ناڤبه‌را دیالێكتا بێژه‌رێن تى ڤى و رادیویان و سه‌ربه‌رپه‌رێن رۆژنامه و كۆڤار و پرتووكاندا ئالوزییایه نه خویندكارێ مه وێ دزانیت و نه یا دى دگریت، د هه‌مان ده‌مدا بۆچوونه‌كا به‌ربه‌لاڤ د ناڤ ده‌زگه‌هێن په‌روه‌رده و خواندنا بلنددا هه‌یه كو پشت بده‌ینه زمانێ كوردى و به‌ره‌ف زمانێ ئینگلیزى بچین. پرسا زمانى پتر خه‌لكه‌ك ژ پرتووكخانه‌یان و خواندنێ دووركرییه.
كورت كرمانجى ئه‌گه‌رێن ڤێ دیاره‌ده‌یێ زۆرن لێ سیسته‌مێ په‌روه‌ردێ ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كییه، هه‌رهه‌موو ئه‌گه‌ر پێدڤى دووڤچوون و ڤه‌كولینێنه، ئه‌ڤ دووڤچوون و ڤه‌كولینه ژى پێدڤیی ب كارێ ته‌باییه، هه‌رهه‌موو ته‌خ و جوین پشكداریێ تێدا بكه‌ن هه‌تا دگه‌هنه هنده‌ك چاره‌سه‌رییان.
رۆژنامه‌ڤانیا پارێزگه‌ها دهۆكێ… دیرۆكه‌كا پڕى ئاسته‌نگ
موسه‌ده‌ق تۆڤى
باش ئه‌وه مژارا خوه ب گۆتنه‌كا زانایێ فره‌نسى (ڤۆلتێر 1694 ـ 1778) ده‌سپێ بكه‌ین ده‌مێ د په‌سنا رۆژنامه‌ڤانیێدا دبێژیت: (رۆژنامه‌ڤانى سازیه‌كه كه‌س نكاریت وێ بشكێنیت، لێ ئه‌و جیهانێ دهه‌رفینیت دا كو جیهانه‌كا نوو دامه‌زرینیت). ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ په‌سنه د ده‌مێ نهادا ژ هه‌موو سازیێن راگه‌هاندنێ بگریت، به‌رى نها ب چه‌ند ده‌ه ساله‌كان تنێ ژ رۆژنامه‌ڤانیێ دگریت، نموونێن دیرۆكى ژ شوونواران ل به‌رده‌ست كو د ده‌مێ خۆدا مینا رۆژنامه‌ڤانیێ بوونه، د گه‌ل په‌یدابوونا كاغه‌زێ ڤى ره‌نگێ رۆژنامه‌ڤانیێ وه‌راره‌ك باشتر ب خوه‌ڤه دیتیه، وه‌ك ئه‌و پارچه كاغه‌زا ناڤبه‌را سالێن 3750ـ 4000 پ. ز یا میسرى كو نها ل مۆزه‌خانا لۆڤه‌را پاریس هاتییه پاراستن، یان رۆژناما ده‌سنڤیسا سه‌ر دیوارى (كین بان) یا چینى ل سالا 911 پ. ز یان به‌لاڤۆكا رۆژانه‌یا سه‌رده‌مێ یۆلیۆس قه‌یسه‌رى ل سه‌دسالییا ئێكێ به‌رى زایینى ل رۆما، هه‌تا دگه‌هیته (پامفلێت) ل سه‌دسالێن ناڤین ل هنده‌ك وه‌لاتێن ئه‌ورۆپا رۆژئاڤا و به‌لاڤۆكا ده‌سنڤیسا باژێرێ ڤینیسیا ل سه‌دسالییا شازدێ زایینى كو ب (غه‌زه‌تهGazzetta یه‌كى) دراڤێ وى سه‌رده‌مى دهاته‌فروشتن، له‌وما ژى ل وێرێ رۆژنامه ب غه‌زه‌ته دهاته‌ناڤكرن و و ئه‌ڤ په‌یڤه د ناڤ چه‌ند زمانێن دیتردا ب هه‌مان رامان هاته‌بكارئینان .
ب داهینانا ئامێرێ چاپێ ل ده‌وروبه‌رێ سالا 1445 ژ ئالیێ یۆحه‌نا گۆتینبۆرگى (1400ـ 1468) و به‌رفره‌هبوونا كارێ كاغه‌زێ سه‌روبه‌رێ چاپكرنێ ب ره‌نگه‌كێ به‌رچاڤ به‌رفره‌هبوو، شیانێن به‌لاڤكرنا په‌رتووكان ب تیراژه‌كا ده‌هجاركى و پتر به‌رفره‌هبوون. پشتى وێ ب ده‌مه‌كى ل هنده‌ك وه‌لاتێن ئه‌ورۆپا ده‌ست ب چاپكرنا رۆژنامه‌یان هاته‌كرن. یه‌كه‌مین كارێ رۆژنامه‌ڤانیێ به‌رچاڤ ل رۆژا 1 گولانا (مایس)ا 1631دیار بوو ده‌مێ رۆژنامه‌یه‌ك ب ناڤێ گازیت (Gazetta) ژ ئالیێ تیۆدو فرانست رینۆدۆ (1586ـ 1653) هاتییه‌به‌لاڤكرن. به‌لاڤكرنا رۆژنامه‌یان ژ ڤێ قوناغێڤه ل پێشڤه‌چوونێ و وه‌رارێ دایه چه‌ندین رۆژنامه هاتنه‌به‌لاڤكرن، لێ شیانێن ده‌ركه‌تنا رۆژنامه‌كا رۆژانه نه‌هاتنه‌پێش هه‌تا ل سالا 1661ێ یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا رۆژانه ل باژێرێ لایبزكێ ئه‌لمانیا ب ناڤێ (Leipziger Zeingtu) هاتییه‌به‌لاڤكرن. ب ڤێ چه‌ندێ ژى ئه‌لمانیا پێش وه‌لاتێن جیهانێ كه‌ت د به‌لاڤكرنا رۆژنامه‌كا رۆژانه‌دا و پشتى وێ نێزیكى چل سالان بریتانیا یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا خوه یا رۆژانه ب ناڤێ (دیلى كوران) ل سالا 1702ێ به‌لاڤكر.
سه‌دسالییا هه‌ژدێ ب ده‌سپێكا پێشڤه‌چوون و به‌لاڤه‌بوونا بله‌زا رۆژنامه‌ڤانیێ دهێته‌هژمارتن، سالا 1785 رۆژناما ب ناڤوده‌نگا بریتانى تایمس (The Times) هاته‌به‌لاڤكرن، هه‌تا سالا 1815 تنێ پێنج هزار دانه لێ دهاتنه‌به‌لاڤكرن، ل نیڤا سه‌دسالییا نوزدێ ئه‌ڤ هژماره گه‌هشته 52 هزاران ل داویا سه‌دسالیێ گه‌هشته 80 هزاران. هه‌ر دڤێ قوناغێدا سنوورێن كارێ رۆژنامه‌ڤانیێ به‌لاڤه‌بوون و گه‌هشتنه كیشوه‌رێ ئاسیا و ل سالا 1784ێ ئینگلیزان رۆژنا غه‌زه‌تا كه‌لكه‌تا (Calcutta Gazetta) ل هندستانێ به‌لاڤكر. پشتى هێرشا فره‌نسا بۆ سه‌ر میسرێ ل سالا 1798 فره‌نسیان بۆ یه‌كه‌مین جار چاپخانه ئینا میسرێ و دو رۆژنامه ب فره‌نسى و یه‌ك ب عه‌ره‌بى ب ناڤێ (التنبیه) ب عه‌ره‌بى به‌لاڤكرن، د ناڤ سنوورێن ده‌وله‌تا ئوسمانیدا ل سالا 1825 ل باژێرێ ئزمیر یه‌كه‌مین رۆژنامه ب زمانێ فره‌نسى و ل سالا 1832 ل سته‌نبۆلێ یه‌كه‌مین رۆژنامه ب زمانێ تركیا ئوسمانى ب ناڤێ (تقویم وقائع) به‌لاڤكرن، پشتى ده‌ركه‌تنا فره‌نسیان ژ میسرێ رۆژنامه‌یێن وان ژى راوه‌ستیان، هه‌تا ل سالا 1828 محه‌مه‌د عه‌لى پاشای دووه‌مین رۆژناما عه‌ره‌بى ل میسرێ ب ناڤێ (الوقائع المصریه) به‌لاڤكرى، به‌لاڤبوونا رۆژنامان ژ پایته‌ختێ ده‌وله‌تا ئوسمانێ به‌ره‌ف پایته‌ختێن ویلایه‌تان كه‌ته رێ و ل سالا 1869 یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا (عیراقێ) ل به‌غدا ب ناڤێ (الزورا‌و) هاته‌به‌لاڤكرن، یه‌كه‌مین رۆژنامه ل مووسلێ ب ناڤێ (الموصل) ل 25حزیرانا 1885ى هاتییه‌به‌لاڤكرن، هندى په‌یوه‌ندى ب گه‌ل و وه‌لاتێن دیترێن ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتێ ناڤینڤه هه‌ى یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا ئیرانێ ل سالا 1851ێ هاتییه‌به‌لاڤكرن، سالا 1794 یه‌كه‌مین كۆڤارا ئه‌رمه‌نى ل باژێرێ مه‌دراس به‌لاڤكریه و هه‌تا سالا 1796 به‌رده‌وامبوویه و ب ڤێ چه‌ندێ ئه‌رمه‌ن دبنه ده‌هه‌مین ملله‌ت ل جیهانێ بووینه خودانى رۆژنامه‌ڤانیا خوه ل پێشیا ملله‌تێن وه‌ك ترك و فارس و عه‌ره‌بان بوون.
رۆژنامه‌ڤانى ئێك ژ گرنگترین ستوونێن شارستانیا هه‌ڤچه‌رخه، هۆنه‌ره‌كه ب هۆكارێن باژێرڤانیێڤه هاتییه‌گرێدان، و پتر ل باژێران به‌لاڤه‌دبیت. ژ پێداچوونا چوویى دیاردبیت كو رۆژنامه‌ڤانى به‌رهه‌مێ شارستانیێ و باژێرانه، ل باژێران ژى به‌رهه‌مێ حوكمدارییا سه‌ربه‌خوه ئانكو ده‌وله‌تێ و شیانێن ئابوورى و ته‌كنیكیه، ب درێژیا دیرۆكێ و ب تایبه‌ت ژ چه‌رخێن ناڤین به‌ره‌ف ژوور كو رۆژنامه‌ڤانى په‌یدابوویه و وه‌راركریه كوردان نه باژێر نه ده‌وله‌ت و نه‌ژى شیانێن ئابوورى هه‌بوونه، نه باژێرێن مه‌زن هه‌بوونه كو ببنه سه‌نته‌رێن بازرگانى و شیانێن ئابوورى و ته‌كنیكى لێ هه‌بن و رێخوشكه‌ر بن به‌رامبه‌ر ئافراندن و پێشكه‌تنێن نوو مینا چاپخانه و رۆژنامه‌ڤانیێ، د هه‌مان ده‌مدا ئه‌گه‌ر هنده‌ك كوردێن خودان شیان ل باژێرێن مه‌زنێن ده‌وروبه‌ر هه‌بن چ وه‌ك زانایێن ئایینى یان خویندكارێن زانستێن ئایینى یان بازرگان و كاسبكار پتر د خه‌ما خوه و خزمه‌تا زانستێن ئایینى یان ده‌سته‌لاتدارێن وان ده‌وله‌تاندا بوونه، نه ژ وان كه‌سان بوونه خوه‌دى هشیاریه‌ك نه‌ته‌وه‌یى بن و هزرێ ل كاره‌كێ مینا رۆژنامه‌ڤانیێ بكه‌ن، زێده‌بارى نه‌بوونا ئازادیێ، ژ به‌ر ڤان ئه‌گه‌ران دێ بینین په‌یدابوونا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى بچاڤ پرانیا ملله‌تێن ده‌ڤه‌رێڤه دره‌نگتر په‌یدابوویه، ل ئاسته‌كى ئه‌م دكارێن بێژین كورد دوا ملله‌تێ مه‌زنێ رۆژهه‌لاتا ناڤینبوون بووینه خوه‌دى رۆژنامه‌ڤانى.
ل داویا سه‌دسالییا هه‌ژدێ هژماره‌كا كه‌سایه‌تیێن كورد ژبه‌ر چه‌ندین ئه‌گه‌ران ل پایته‌ختێ ده‌وله‌تا ئوسمانى كۆمڤه‌بوون، ڤان كه‌سان شیانێن ئابوورى و ره‌وشه‌نبیرى هه‌بوون و خوه‌دى هه‌سته‌كا نه‌ته‌وه‌یى بوون، هزر ل خزمه‌تا گه‌لێ خوه و به‌رى هه‌موویان ژى هزر ل به‌لاڤكرنا رۆژنامه‌ڤانى و چاپكریێن كوردى دكر، لێ هه‌رچه‌نده د وى سه‌رده‌میدا وانا شیانێن ئابوورى هه‌بوون و رێخۆشكه‌رێن ته‌كنیكى ژى مینا چاپخانه‌یان ل سته‌نبۆلێ هه‌بوون لێ ئه‌و ئازادیه نه‌بوو ڤى كارى ئه‌نجامبده‌ن، له‌وما ژى هه‌ردو میرێن به‌درخانى ژ سته‌نبۆلێ هاتنه قاهیره پایته‌ختێ وه‌لاتێ میسرێ و ل وێرێ ده‌سپێكا دیرۆكا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى دانا و یه‌كه‌مین رۆژناما كوردى (كوردستان)ا دایك ل رۆژا 22 نیسانا 1898ێ ل وێ باژێرى به‌لاڤكر.
ل تیرمه‌ها 1908 شۆرشا ده‌ستوورى ل پایته‌ختێ ده‌وله‌تا ئوسمانى روودا، بهاره‌كا كورت د ژیانا كورداندا ده‌سپێكر پشتى وێ شۆرشێ كۆمه‌له و رێكخراوێن ره‌وشه‌نبیرى و سیاسیێن كوردى هاتنه دامه‌زراندن، رۆژناما )كورد تعاون و ترقى غزته‌سى( ژ ئالیێ كورد )تعاون و ترقى جمعیتى( ڤه هاته‌به‌لاڤكرن، ب ڤێ چه‌ندێ به‌رۆكا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ژ ده‌رڤه‌ى سنوورێن ده‌وله‌تا ئوسمانى گه‌هشته پایته‌ختێ ده‌وله‌تێ ده‌وله‌تێ و د ناڤبه‌را 1908ـ 1920ێ رۆژناما كوردستان خولا دووێ، كۆڤارا رۆژى كورد ل سالا 1913، كۆڤارا هه‌تاوى كورد، پشتى شه‌رێ جیهانیێ ئێكى كۆڤارا ژین ل سالا 1920 و رۆژناما كوردستان خولا سیێ 1920ل سته‌نبۆلێ هاتنه به‌لاڤكرن، ب ڤێ چه‌ندێ ژى نه‌راوه‌ستا به‌ره‌ف پایته‌ختێن ویلایه‌تێن ئوسمانى چوو و ل سالا 1909 رۆژناما (په‌یمان) ل دیاربه‌كرێ و كۆڤارا (بانگى كورد) سالا 1914ێ ل به‌غدا هاتنه‌به‌لاڤكرن.
پشتى روودانا شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ دابه‌شكرنا كوردستانا ژێر ده‌سته‌لاتێ ئوسمانى ل سه‌ر سێ ده‌وله‌تێن (تركیا، عیراق، سوریا) یێن نوو دامه‌زراندى و پشتى كو ده‌وله‌تا كۆماریا تركیا ل 1923ێ هاتییه‌راگه‌هاندن، كورد ل باكوورێ كوردستانێ و تركیا ب یه‌كجارى ژ هه‌موو مافێن خوه هاتنه بێ باهركرن، نه‌تنێ رۆژنامه‌ڤانیا كوردى هاته‌قه‌ده‌غه‌كرن، به‌لكى رۆژنامه و چاپكریێن پێشتر ژى هاتنه‌كۆمكرن و سوتن، ل سوریا و ئیرانێ ژى ب هه‌مان شێوه، تنێ ل باشوورێ كوردستانێ و عیراقێ و ژ ئه‌نجامێ ئه‌و پێكهاتنێن ناڤبه‌را حكومه‌تا مه‌لكیا عیراقێ و حكومه‌تا به‌ریتانیا و كۆمه‌لا ملله‌تان و ل ژێر باندۆرا بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى ل باشوورێ كوردستانێ ب تایبه‌ت شۆرشێن شێخ مه‌حموودێ نه‌مر د ناڤبه‌را 1919ـ 1924 هه‌تا ئاسته‌كى رێ ل به‌ر هنده‌ك مافێن نه‌ته‌وه‌یى و ره‌وشه‌نبیرى بۆ كوردێن عیراقێ هاته‌ڤه‌كرن، د وارێ ره‌وشه‌نبیرى و په‌روه‌رده‌ییدا رێ ل به‌ر خواندنا كوردى ل قوناغا سه‌رتایى ل پارێزگه‌هێن هه‌ولێرێ و سلێمانیێ و هنده‌ك جهێن كه‌ركووكێ هاته‌ڤه‌كرن، د هه‌مان ده‌مدا رێ هاته‌دان بۆ چاپكرن و به‌لاڤكرنا رۆژنامه و كۆڤار و هنده‌ك په‌رتووكێن كوردى، هه‌ژیه بێژین: به‌رى شه‌رێ جیهانی ب چه‌ند هه‌یڤه‌كان یه‌كه‌مین كۆڤارا كوردى ل به‌غدا ب ناڤێ (بانگى كورد) ل 1914ێ هاته‌به‌لاڤكرن، دسالێن شه‌ریدا و ده‌مێ له‌شكه‌رێ بریتانیا گه‌هشتیه به‌غدا د ناڤبه‌را ئێكێ كانوونا دووێ 1918ـ 27 كانوونا دووێ 1919 رۆژنامه‌ك ب زمانێ كوردى ب ناڤێ (تێگه‌یشتنى راستى) ل به‌غدا به‌لاڤكر كو ب یه‌كه‌مین رۆژناما كوردى ل عیراقێ دهێته نیاسین.
ب داویهاتنا شه‌رێ جیهانى و شكه‌ستنا یه‌كه‌مین حوكمداریا شێخ مه‌حموودێ نه‌مر (چریا دووێ 1918ـ حزیرانا 1919) ل سلێمانیێ، پشتى كو ئه‌فسه‌رێ ئینگلیزیێ كوردیزان و ره‌وشه‌نبیر میجه‌رسون ب سه‌ركردایه‌تیا له‌شكه‌ره‌كێ ئینگلیزى چوویه د باژێرێ سلێمانیێ دا، به‌رى هه‌ر تشته‌كى هزر ل وێ چه‌ندێ كر د وارێ ره‌وشه‌نبیریدا خزمه‌تا باژێرى بكه‌ت، ل به‌راهیێ ژى زمانێ كوردى كره زمانێ خواندنێ و چاپخانه‌ك ئینا باژێرى ل 29 نیسانا 1920ێ ده‌ست ب به‌لاڤكرنا رۆژنامه‌كێ ب ناڤێ پێشكه‌وتن كر هه‌تا 27 تیرمه‌ها 1922ێ (118) هژمار ب ره‌نگێ هه‌فتیانه ژ ڤێ رۆژنامێ هاتنه‌به‌لاڤكرن.
ب ڤى كارێ میجه‌رسونى ده‌سپێكه‌ك بۆ بزاڤا ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانى ل سلێمانیێ هاته‌دانان، ئه‌ڤ ده‌سپێكه ده‌سپێك بوو بۆ هه‌مان بزاڤ ل سه‌رانسه‌رى كوردستانێ، گه‌له‌ك پێڤه‌نه‌چوو چه‌ند كۆڤار و رۆژنامه‌یێن دیتر ل سلێمانیێ هاته‌به‌لاڤكرن، د هه‌مان ده‌مدا ئه‌ڤ بزاڤه ل به‌غدا ژى د وه‌رارێ دا بوو و ژ سلێمانیێ گه‌هشته ره‌واندزێ و د ناڤبه‌را 25گولانا 1926ـ 23 تیرمه‌ها 1932ێ 24 هژمارێن كۆڤارا (زار كرمانجى) هاتنه به‌لاڤكرن، ب به‌لاڤكرنا كۆڤارا رۆناكى) د ناڤبه‌را 24چ1 1935ـ 15 گولانا 1936ئه‌ڤ بزاڤه گه‌هشته هه‌ولێرى. هندیكه پارێزگه‌ها كه‌ركووكێ یه ژ ئالیێ رۆژنامه‌ڤانیڤه ژ پارێزگه‌هێن دیترێن باشوورێ كوردستانێ كه‌ڤنتره، لێ دره‌نگتر ژ هه‌ولێرێ و سلێمانیێ رۆژنامه‌ڤانیا كوردى لێ په‌یدابوویه، یه‌كه‌مین رۆژنامه ب ناڤێ (الحوادپ) ل 24 شباتا 1911 ل ڤێ باژێرى ب زمانێ تركیا ئوسمانى هاتییه‌به‌لاڤكرن، پشتى وێ چه‌ند رۆژنامه كۆڤارێ دى هه‌ر ب تركى هاتینه به‌لاڤكرن. به‌لێ ب به‌لاڤكرنا دو به‌رپه‌رێن كوردى زمان ژ رۆژناما (كه‌ركووك)ا تركى زمان ل سالا 1931 رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل ڤى باژێرێ كوردستانى ده‌سپێكریه.
دێ هێینه سه‌ر مژارا سه‌ره‌كی رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌را بادینان، گومانه‌ك تێدا نینه پشتى هه‌موو پارێزگه‌هێن دى یێن باشوورێ كوردستانێ و گه‌له‌ك پارێزگه‌هێن عیراقێ رۆژنامه‌ڤانى گه‌هشتیه پارێزگه‌ها دهۆكێ، یه‌كه‌مین رۆژنامه (الزورا‌و) ل عیراقێ ل 5 حزیرانا 1869ێ هاتییه‌به‌لاڤكرن، نێزیكترین پارێزگه‌ه بۆ دهۆكێ مووسله كو هه‌تا سالا 1969ێ دهۆك ب خۆ پشكه‌ك بوو ژ ڤێ پارێزگه‌هێ یه‌كه‌مین رۆژنامه ل مووسلێ ب ناڤێ (الموصل) ل ل 25 حزیرانا 1885ێ، نێزیكترین پارێزگه‌ها باشوورێ كوردستانێ بۆ دهۆكێ هه‌ولێره یه‌كه‌مین كۆڤار ل سنوورێ پارێزگه‌ها هه‌ولێرێ ده‌ركه‌تى كۆڤارا (زاركرمانجى)بوو ئه‌وا ل 1926ێ ده‌ركه‌تى.
ئه‌م دكارین ئه‌گه‌رێن گیروبوونا رۆژنامه‌ڤانییێ ل ڤێ پارێزگه‌هێ د چه‌ند خاله‌كاندا به‌رچاڤبكه‌ین، هه‌موو ئه‌و خاله د خاله‌كا سه‌ره‌كیدا هه‌ڤدگرن ئه‌و ژى سه‌روبه‌رێ شارستانى و باژێریى یه، وه‌ك ئاماژه پێ هاتییه‌كرن رۆژنامه‌ڤانى به‌رهه‌مێ شارستانیه‌تێ و باژێرانه، د قوناغا په‌یدابوونا رۆژنامه‌ڤانیێدا ل سنوورێ نهایێ پارێزگه‌ها دهۆكێ نه شارستانیه‌ت هه‌بوویه و نه‌ژى باژێر هه‌بوونه، هه‌رده‌مێ ل هه‌رجهه‌كى ئه‌ڤ دویه هه‌بوون، ئه‌ڤه خواندنگه‌ه و خواندنا بلنده و ته‌خا ره‌وشه‌نبیر و هزرڤان خوه‌دى شیان و شیانێن ئابوورى و ته‌كنیكى لێ هه‌نه، ب بوونا خالێن چوویى دێ پێدڤى ب ده‌سته‌لاته‌كێ خوه‌یى و ئازادیێ بى، هه‌موو ئه‌ڤه رێخوشكه‌رن به‌رامبه‌رى په‌یدابوونا رۆژنامه‌ڤانیێ و هه‌موو ئه‌ڤێن چوویى ژى هه‌تا ده‌سپێكا سالێن هه‌فتییان ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ یا نها نه‌بوون، باژێر ب رامانا دروستا باژێران نه‌بوون، باژێرێن مه‌یێن نها گوندێن مه‌زن بوون، سالا 1923 هژمارا خه‌لكێ دهۆكێ تنێ 2700كه‌س بوو، سالا 1947ێ تنێ 5621كه‌س بوو، سالا 1965ێ 8603 كه‌س بوو هێشتا گونده‌كێ مه‌زن بوو و ل سالا 1977ێ ئه‌ڤ هژماره گه‌هشتیه 36512كه‌سان ئانكو د ڤێ سالێدا دهۆك باژێره‌كێ بچووك بوویه. ژ ئالیێ ره‌وشه‌نبیریڤه هه‌تا سالا 1951ـ 1952 تنێ خواندنگه‌هه‌كا سه‌ره‌تایى ل باژێرێ دهۆكێ و هه‌تا سالا 1950ێ ل سه‌رانسه‌رى پارێزگه‌ها دهۆكى یا نها نێزیكى(35) خواندنگه‌هێن سه‌رتایى هه‌بوون، ل سالا 1945ـ 1946 یه‌كه‌مین خواندنگه‌ها ناڤنجى ل دهۆكێ هاتییه‌ڤه‌كرن. د ڤى سه‌روبه‌ریدا چ گومان تێدا نینه كو ته‌خا ره‌وشه‌نبیر ل ده‌ڤه‌رێ یا كێم بوویه و ئه‌و كتا كێم ژى نه‌شیاینه ل دهۆكێ یان جهێن دى یێن ده‌ڤه‌رێ كاره‌كێ ره‌وشه‌نبیرى ئه‌نجامبده‌ن، له‌وما به‌رێ وان كه‌تیه جهێن دیترێن عیراقێ و شیانێن وان ل وان جهان دیاربوونه وه‌ك دێ پاشتر دیاركه‌ین.
هه‌روه‌ك مه گۆتى رۆژنامه‌ڤانى وه‌ك كریار گه‌له‌ك ب دره‌نگى گه‌هشتیه بادینان، گه‌لۆ ژ چ ده‌مڤه خه‌لكێ بادینان تێكه‌لى دگه‌ل رۆژنامه‌ڤانیێ هه‌بوونه…؟ یان ژ كه‌نگى وه‌ره بادینى ب رۆژنامه‌ڤانیێ ئاشنا بووینه…؟ د به‌رسڤێدا ئه‌م دكارین بێژین هه‌مان فاكته‌رێن بووینه ئه‌گه‌رێ گیروبوونا رۆژنامه‌ڤانیێ ل بادینان، ئه‌گه‌ر هندێ بوونه ب دره‌نگى خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ دگه‌ل رۆژنامه‌ڤانیێ ئاشناببن. ل دووڤ ژێده‌رێن به‌رده‌ست د سه‌رده‌مێ ده‌رچوونا رۆژناما (موصل)یا ئاماژه پێكریدا ئه‌و رۆژنامه‌یه گه‌هشتیه ده‌ڤه‌رێ بادینان، چه‌ندین كه‌س د ڤێ رۆژنامه‌یێدا پشكدار بوونه و سالانه ئابونه‌یێن وێ ل جهێن وه‌ك دهۆك، ئامێدیێ، ئاكرێ و شنگالێ هاتینه‌كۆمكرن.. هه‌رچه‌نده دبیت ئه‌ڤ رۆژنامه‌یه ده‌ست به‌رپرسێن كارگێریێن ده‌ڤه‌رێ بن كو پرانیا وان ترك و بیانى بوون لێ ئه‌م دكارین بێژین هنده‌كان ژ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ژى ئه‌ڤ رۆژنامه‌یه دیتینه و خواندییه.
پشتى ڤێ رۆژنامه‌یێ د هژمارا 9 رۆژا 30 كانوونا دووێ 1909ێ یا رۆژناما (كرد تعاون و ترقى غزتسى) كه‌سه‌كى ب ناڤێ (ركانى زاده: سید محمد عصمت ێه) بابه‌ته‌ك ده‌رباره‌ى گرنگیا زانست و فێربوونى و سه‌روبه‌رێ خواندنگه‌هێن كوردستانێ به‌لاڤكریه. هندى په‌یوه‌ندى ب مژارا مه ڤه هه‌ى هزر بۆ هندێ دچیت ئه‌ڤ (ركانى زاده)یه ژ عه‌شیره‌تا رێكانى بیت. هه‌روه‌سان كه‌سه‌كى ژ خه‌لكێ بادینانه ب ناڤێ (زاخۆیى) نڤیسینه‌ك ل ژێر ناڤێ (ژ باژارییانرا) د هژمار 19 رۆژا 9 حزیرانا 1919 كۆڤارا ژین)ا سته‌نبۆلێ دا به‌لاڤكریه. پشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا عیراقى ل سالا 1921ێ چ هۆكارێن هاریكار مینا بوونا باژێران، سه‌روبه‌رێ ئابوورى و ته‌كنیكى و ئاستێ ره‌وشه‌نبیرى ل ده‌ڤه‌رێ نه‌بوونه كو رێخوشكه‌ربن رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدا ببیت، ئه‌گه‌ر كه‌سه‌كى ئاسته‌كێ ره‌وشنبیریێ وه‌سان هه‌بیت كو ڤى كارى بكه‌ت دڤیا ل جهه‌كێ وه‌ك مووسلێ یان به‌غدا بكه‌ت، د ڤێ سه‌روبه‌ریدا هه‌تا داویا سالێن سیهان ژ سه‌دسالییا بیستێ چ ره‌نگه چالاكیه‌ك ره‌وشه‌نبیرى یان رۆژنامه‌ڤانى ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ نه‌هاتییه‌كرن و نه ژى خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ ل جهێن دیترێن عیراقێ ئه‌نجامدایه.
ل داویا سالێن سیهان و ده‌سپێكا چلان هژماره‌ك ژ ده‌رچوویێن خواندگه‌هێن سه‌ره‌تایێن ده‌ڤه‌را بادینان ب مه‌ره‌ما به‌رده‌وامیدانێ ب خواندنا ل قوناغێن ناڤنجى و دواناڤنجى و خواندنگه‌هێن مامۆستایان و پاشتر ژ خواندنێن بلندتر مه‌ده‌نى و له‌شكه‌رى قه‌ستا مووسلێ و به‌غدا كرن، د ڤێ قوناغێدا به‌رى وێ ژى ب چه‌ند ساله‌كان ل سالا 1927 كۆمه‌لا خۆیبوون ل لبنانێ وه‌ك رێكخستنه‌ك نه‌ته‌وه‌یى كوردى هاتبوو دامه‌زراندن، ده‌سپێكا سالێن سیهان ژى مالباتا به‌درخانیان ل شامێ ب به‌لاڤكرنا یه‌كه‌مین هژمارا كۆڤارا هاوار ل 15 گولانا 1932ێ ده‌ست ب بزاڤه‌ك ره‌وشه‌نبیریا به‌ره‌فره‌ه كرن. د ڤێ قوناغێدا كۆمه‌لا هیوا ل سالا 1939ێ وه‌ك رێكخستنه‌ك نه‌ته‌وه‌یى كوردى هاتبوو دامه‌زراندن، د هه‌مان ده‌مدا ژى هنده‌ك چالاكیێن ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل به‌غدا وه‌ك به‌لاڤكرنا كۆڤارا گه‌لاوێژ 1939ـ 1949و به‌لاڤبوونا رۆژناما ژیان ل سلێمانیێ و یێن دهاتنه‌كرن، ڤان هه‌موو بزاڤێن ره‌وشه‌نبیرى و سیاسى باندۆرا خوه ل سه‌ر خویندكارێن ده‌ڤه‌را بادینان ل مووسلێ و به‌غدا هه‌بوون كو ب رێكا رێكخستنێن خۆیبوون و هیوا ل ڤان كۆڤار و رۆژنامه‌یێن كوردى نێزیك ببن و به‌لكى ب چه‌ند نڤیسینه‌كان پشكداریێ د به‌رپه‌رێن كۆڤار و رۆژنامه‌یێن ناڤبریدا بكه‌ن، دێ چه‌ند نموونه‌كان به‌رچاڤكه‌ین سادق به‌هائه‌دین (1918ـ 16 حزیران 1982) خویندكارێ دواناڤنجى بوو ل مووسلێ، سالا 1936ێ ب رێكا شه‌هید عیزه‌ت عه‌بدولعه‌زیز هژماره‌كا رۆژناما (ژیان) گه‌هشتیه وى ده‌مى خواندى و خواندى و خواندیه‌ڤه یه‌كسه‌ر نامه بۆ سه‌رنڤیسه‌رێ وێ هنارت و ژێ خواست وه‌ك ئابوونه رۆژنامێ بۆ بهنێرنه مووسلێ و ئه‌و ژى ل دووڤ داخوازا وى هاتن. كه‌سایه‌تیێ دهۆكى محه‌مه‌د سه‌عید مفتى د دیداره‌كێدا ڤه‌دگێریت: ل سالا 1937 بۆ خواندنا ناڤنجى ئه‌م چووینه مووسلێ، ل سالا 1939ێ سه‌یدا سالح یوسفى داخواز ژ مه كر ئه‌م بچینه د رێزێن حزبا هیوا دا ب ڤى ره‌نگى یه‌كه‌مین شانا حزبا هیوا ل دهۆكێ هاته‌دامه‌زراندن، د به‌رده‌وامیا ڤه‌گێرانێن خوه‌دا ناڤبری دبێژیت:… به‌لاڤۆك و كۆڤار بۆ مه ژ سوریێ دهاتن، كه‌سه‌ك ب ناڤێ مسته‌فا بۆتانى ژ سوریێ دهات بۆ مه كۆڤارێن كوردى یێن لاتینى دئینان هه‌ر وى ژى ئه‌م فێرى لاتینى دكرین، پتر كۆمبوونێن خۆ و وه‌رگرتنا ده‌رسێن لاتینى مه ل گه‌لیێ دهۆكێ هنده‌ك جاران ژى ل مالان دكرن.. ئه‌ڤه ده‌سپێكا پشكداریا خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ بوو د ناڤ به‌رپه‌رێن كۆڤارێن كوردیدا و د ڤى واریدا سالح یوسفى پێشه‌نگبوو یه‌كه‌مین كه‌س بوو ب هه‌لبه‌سته‌كێ ب ناڤێ (هیڤیا مه) پشكدارى د هژمار 39 رۆژا 15 شباتا 1942ێدا به‌لاڤكر، پشتى وى ژى گه‌نجێن وى سه‌رده‌مى وه‌ك شێخ مه‌مدوح بریفكانى، مه‌لا ئه‌نوه‌ر (مایى)، سالح روشدى، دلكولێ دوسكى، ئه‌لهویێ بێدوهى، ئه‌رمه‌غانى، ژاندار میرزه‌نگ به‌رهه‌مێن خۆ د كۆڤارا هاوار و پاشتر ژ رۆناهى یێن شامێدا به‌لاڤكرن. هه‌ر د ڤێ قوناغێدا هژماره‌ك ژ ره‌وشه‌نبیر و خویندكارێن ده‌ڤه‌را بادینان ئه‌نوه‌ر مایى، سالح یوسفى، تاهر روشدى و لاوێ به‌هدینى ب نڤیسینێن خۆ پشكدارى د به‌رپه‌رێن كۆڤارا (كه‌لاوێژ)ا به‌غدا داكرن. كار ب ڤێ چه‌ندى رانه‌وه‌ستا كۆڤارێن ئاماژه‌پێكرى ب به‌رفره‌هى ل مووسلێ و ده‌ڤه‌را بادینان به‌لاڤدبوون، ب راده‌كى وه‌ك ژێده‌ر ئاماژه‌پێدكه‌ت 99كه‌سان ژ لیوا مووسلێ و قه‌زایێن سنوورێ وێ ناڤێن وان د لیستا پشكدارێن (ئابوونه‌یێن) هاوارێدا هه‌بوون. هه‌ر دڤێ قوناغێدا كۆڤارا (گه‌لاوێژ)ا به‌غدا گه‌هشتیه ده‌ڤه‌رێ، نوونه‌رێن فروشتنا وێ ل هنده‌ك قه‌زایێن بادینان هه‌بوون. ئه‌ڤ ره‌نگه چالاكیه هه‌تا داویا نیڤا ئێكى ژ سالێن چلان دبه‌رده‌وامبوون، لێ د نیڤا دووێداژ ئه‌گه‌رێ شكه‌ستنا شۆرشا بارزان 1943ـ 1945، هه‌لوه‌شیان یان ژى لاوازبوونا رێكخستنێن خۆیبوون و هیوا و نه‌مانا رۆژنامه‌ڤانیا به‌ردخانیان ل شامێ و بیروتێ، چ ره‌نگه‌ك ژ ڤان چالاكیێن خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ د رۆژنامه‌ڤانیا كوردیا به‌رچاڤ ناكه‌ڤیت.
رۆژنامه‌ڤانیا عه‌ره‌بیا عیراقێ درێكا مووسلێ را دگه‌هشته ته‌خا خوانده‌ڤایا ده‌ڤه‌رێ ژبه‌ركو ب عه‌ره‌بى خواندبوو پتر شاره‌زایى د عه‌ره‌بیدا هه‌بوو ، لێ چ ژێده‌ر به‌رده‌ستێ مه‌نینن پتر پشته‌ڤانیا مه بكه‌ت بۆ ڤێ چه‌ندێ. تنێ یا دهێته زانین كو ئه‌نوه‌ر مایى د سالێن پێنجیاندا ب به‌رهه‌مێن خۆ پشكدارى د رۆژناما (صدى الروافد) یا مووسلى دا كریه و پشتى شۆرشا 14 تیرمه‌ها 1958ێ پشكدارى د چه‌ند كۆڤار و رۆژنامێن وه‌ك (الپقافه الجدیده، الزمان، البلاد، الراى العام، فتى العراقـ الموصلیه، نصیر الحقـ الموصلیه، الرایه‌ـ الموصلیه)دا كریه.
ل ڤێرێ پیدڤیه پرسیاره‌كێ بكه‌ین ئه‌رێ د سالێن چلاندا كه‌سه‌كى ژ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بزاڤه‌ك بۆ به‌لاڤكرنا كۆڤاره‌كێ یان رۆژنامه‌كێ نه‌كریه، د به‌رسڤێدا دبێژین: تنێ دهێته‌ڤه‌گێران كو ئه‌نوه‌ر مایى د ناڤبه‌را 1940ـ 1941ێدا ل به‌غدا هزر ل به‌لاڤكرنا رۆژنامه‌كا هه‌یڤانه یان وه‌رزى ب ناڤێ (المیزانـ ته‌رازى) و ب هه‌ردو زمانێن كوردى و عه‌ره‌بى كریه و ئیمتیازا وێ ژى وه‌رگرتیه، لێ ژبه‌ر سه‌روبه‌رێ وى یێ دارایى و كه‌سه‌كى ژى پشته‌ڤانیا دارایى بۆ نه‌كریه، ئه‌ڤ هزره نه‌هاتییه بجهئینان.
دووه‌مین بزاڤا كه‌سه‌كى ژ خه‌لكێ بادینان بۆ به‌لاڤكرنا رۆژنامه یان كۆڤاره‌كى كربیت، بزاڤا محه‌مه‌د بریفكانى یه، ڤى كورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ ل 31 ئیلونا 1948 رۆژنامه‌ك ل به‌غدا ب زمانێ عه‌ره‌بى ب ناڤێ (الجبل) به‌لاڤكریه، ئه‌و ب خۆ خودان ئیمتیازێ وێ و محه‌مه‌د عه‌لى سعید رێڤه‌به‌رێ به‌رپرسێ وێ بوو، رۆژنامه‌ك سیاسى رۆژانه بوو و به‌رده‌وام بوو هه‌تا ل 17 كانوونا دووێ 1954 ئیمتیازا وێ هاتییه‌هه‌لوه‌شاندن. هه‌ر ڤى كه‌سایه‌تیێ پارێزگه‌ها دهۆكێ هه‌تا سالا 1965ێ چه‌ند كۆڤار و رۆژنامه‌یێن عه‌ره‌بى به‌لاڤكرینه و چه‌ند به‌رپه‌ره‌ك كێم ژى بۆ كوردى ته‌رخانكرینه. ئه‌ز دبێژم ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ بزاڤه ب رۆژنامه‌ڤانیا ده‌ڤه‌را بادینان ژى نه‌هێنه هژمارتن ب رۆلێ خه‌لكێ بادینان د رۆژنامه‌ڤانیێ و ده‌سپێكا كارێ وان د رۆژنامه‌ڤانیێدا دهێنه‌هژمارتن و ئه‌ز د وێ باوه‌رێدا مه ئه‌گه‌ر د وى سه‌رده‌میدا هۆكارێن به‌رى نها مه ئامه‌ژه‌پێكرین بۆ سه‌رهلدان و وه‌رارا رۆژنامه‌ڤانیێ ل ده‌ڤه‌را بادینان هه‌بانه، ئه‌ڤ رۆژنامه‌یه یان هنده‌ك ژ وان دا ل ده‌ڤه‌رێ به‌لاڤه‌بن.
پشتى شۆرشا 14 تیرمه‌ها 1958ێ ده‌لیڤێن پتر هاریكار بۆ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ هاتنه‌پێش ، ب پێداچوونه‌كا بله‌ز ب رۆژنامه و كۆڤارێن ناڤبه‌را سالێن 1958ـ 1961ێ دێ بینین هژماره‌كا پتر ژ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ جهێ خوه د به‌رپه‌رێن واندا كریه، لێ یه‌كه‌مین بزاڤا د ڤێ قوناغێدا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ رۆله‌ك گرنگ بۆ به‌لاڤكرنا رۆژنامه‌ك یان كۆڤاره‌كێ تێدا گێرابیت به‌لاڤكرنا رۆژناما (الحقیقه‌ـ راستى) بوو دناڤبه‌را 7 گولانا 1959ـ 3 نیسانا 1960ێ ژ ئالیێ جه‌رجیس فه‌تحوللا و ب هاریكاریا ئه‌نوه‌ر مایى، كو تنێ 24 هژمار ژێ هاتینه‌به‌لاڤكرن. هندى په‌یوه‌ندى ب بابه‌تێ مه‌ڤه هه‌ى، ئه‌گه‌ر ئه‌م نه‌بێژین ئه‌ڤه ژ پێنگاڤێن به‌راهیێ یه بۆ رۆژنامه‌ڤانیا ده‌ڤه‌را بادینان، لێ ئه‌م دكارین بێى هیچ گومانه‌ك بێژین ئه‌ڤه ره‌نگه رێخوشكرنه‌كه بۆ سه‌رهلدانا رۆژنامه‌ڤانیا ڤێ ده‌ڤه‌رێ، سه‌رنڤیسه‌ر و خودان ئیمتیازێ رۆژنامێ جه‌رجیس فه‌تحوللا كه‌سایه‌تیه‌كێ مه‌سیحیێ خه‌لكێ مووسلێ بوو لێ هه‌رده‌م یێ نێزیكى بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى بوو، رۆژنامه ل مووسل دهاته‌چاپكرن كو نێزیكترین باژێره بۆ ده‌ڤه‌را بادینان و ره‌نگه سه‌نته‌ره‌كێ ره‌وشنبیرى ئابووریێ خه‌لكێ بادینان بوو، د هه‌مان ده‌مدا كه‌سایه‌تیه‌كێ ده‌ڤه‌را بادینان ئه‌نوه‌ر مایى رۆله‌ك گرنگ د به‌رهه‌ڤیان بۆ به‌لاڤكرنا رۆژنامێ و د نڤیسكارى و ئاماده‌كرنا به‌رپه‌رێن وى یێن عه‌ره‌بیدا هه‌بوو و سه‌رپه‌رشتیا تاكه به‌رپه‌رێ وێ یێ كوردیدا دكر و پتریا بابه‌تێن وى به‌رپه‌رى ژى ژ نڤیسینا وى بوون، هه‌ژیه بێژین ئه‌ڤه یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا عیراقێ بوو به‌رپه‌ره‌كێ خۆ بۆ كوردى دیالێكتا خه‌لكێ بادینان ته‌رخانكرى، د هه‌مان ده‌مدا رۆژنامێ گرنگیه‌كا تایبه‌ت ددا ده‌نگ و باس و ئاریشه یێن ده‌ڤه‌رێ.
بزاڤا پشتى (الحقیقه‌ـ راستى)هاتییه‌كرن و پتر سه‌روسیمایێن خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ تێدا دیار و ب دیالێكتا خۆجهیا بادینان هاتییه‌به‌لاڤكرن و ب یه‌كه‌مین كۆڤارا دیالێكتا كرمانجیا ژوورى ل عیراقێ د هێته‌هژمارتن به‌لاڤكرنا كۆڤارا رۆناهى بوو، یه‌كه‌م هژمارا رۆناهى ل مه‌ها چریا ئێكێ 1961ێ دوا هژمارا وێ هژمار 3 سالا 2 د مه‌ها ته‌باخا 1962ێدا هاتییه‌به‌لاڤكرن، د ڤى ژیێ كورتدا 11 هژمار د 9 به‌رگاندا هاتینه‌به‌لاڤكرن، خودان ئیمتیاز و سه‌ر نڤیسه‌رێ وێ حافز مسته‌فا قازى و كۆڤار ژى ژ مالێ چاپ و به‌لاڤدكر.
ئه‌م دكارین بێژین رۆناهى به‌رێ بنیاتیێ هه‌ره موكمێ رۆژنامه‌ڤانیا ده‌ڤه‌را بادینانه و د هه‌مان ده‌مدا ده‌سپێكا رۆژنامه‌ڤانیا دیالێكتا كرمانجیا باكووره ل باشوورێ كوردستانێ و هه‌مان فاكته‌رێن وه‌ك هوكارێن په‌یدابوونێ و وه‌رارا رۆژنامه‌ڤانیێ به‌رى نها مه به‌رچاڤكرین هوكارێن هندێ بوونه ئه‌ڤ كۆڤاره ل ده‌رڤه‌ى سنوورێ جوگرافیێ پارێزگه‌هێ لێ ب هه‌مان گوڤه‌ر و دیالێكتا بادینا ن یا نها ده‌ركه‌ڤیت، خودان و سه‌رنڤیسكارێ وێ خه‌لكێ دهۆكێ، پرانیا نڤیسكارێن وێ د هژمارێن به‌راهیێدا گه‌نجێن نووپێگه‌هشتیێن بادینان بوون. سالا دووێ ژ ژیێ (رۆناهى) هه‌ڤده‌م بوو دگه‌ل ده‌سپێكرنا شۆرشا كوردستانێ ل ئه‌یلوولا 1961ێ و نه‌تنێ خه‌لكێ كوردستانێ كه‌ته‌به‌ر هێرشێن له‌شكه‌ریێن عیراقێ به‌لكێ ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ژى كه‌ته به‌ر هێرش و دژایه‌تیێ و ده‌ست ب گرتنا رۆژنامه و كۆڤارێن كوردى هاته‌كرن، پشتى روودانا كوده‌تا به‌عسیان ل شباتا 1963ێ ئه‌و كتا كێما ماى ژ كۆڤار و رۆژنامێن كوردى وه‌ك رۆناهى و هیوا و ژین ب ره‌سمى فه‌رمانا گرتنا وان هاته‌دان.
ل دووڤ پێداچوونا چوویى ئه‌م دكارین بێژین، سه‌ره‌راى هندێ كو هه‌تا ده‌سپێكا شۆرشا كوردستانێ ل ئه‌یلوولا 1961ێ ده‌ڤه‌را بادینان سنوورێ نهایێ پارێزگه‌ها دهۆكێ نه جه و نه خه‌لكه‌كێ به‌رهه‌ڤبوویه بۆ په‌یدابوون و وه‌رارا رۆژنامه‌ڤانیێ، لێ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ چ وه‌ك پشكدارى د به‌رپه‌رێن كۆڤار و رۆژنامه‌یاندا چ ژى وه‌ك به‌لاڤكرنا كۆڤار و رۆژنامه‌یان یان كاركرن د نڤیسكارى و به‌لاڤكرنا واندا ل ده‌رڤه‌ى ده‌ڤه‌را خوه هه‌تا ئاسته‌كى جهێ خوه‌كریه. ل ڤێرێ دێ پرسیاركه‌ین ئه‌رێ سه‌ره‌راى نه‌به‌رهه‌ڤیا جه و خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بۆ په‌یدابوون و وه‌رارا رۆژنامه‌ڤانیێ چ بزاڤ د ڤێ واریدا نه‌هاتینه‌كرن…؟ د به‌رسڤێدا و د ئه‌نجامێ دووڤچوونێ دێ بێژین كته‌كا بزاڤان د ڤى واریدا هاتییه‌كرن، لێ هه‌رئێك ژ وان پێدڤى ل سه‌ر راوه‌ستانه‌كێیه بۆ نموونه:
ـ به‌لاڤۆكا ئاكرى 15 تیرمه‌ها 1950ـ 15 ئه‌یلوولا 1950.
ـ به‌لاڤۆكا سكرین: 3 هژمار ل بهار و هاڤین و پاییزا 1953ێ ژێ هاتینه‌به‌لاڤكرن. هه‌ردویان چ ره‌نگه په‌یوه‌ندیه‌ك ب رۆژنامه‌ڤانیێ و رۆژنامه‌ڤانیا ده‌ڤه‌رێ ڤه نینه.
ـ الغد: به‌لاڤۆكه‌كا ره‌وشه‌نبیرى گشتى بوو هژمارا ئێكێ ل زڤستانا 1958 و هژمارا دووێ و داویێ ل بهارا 1958ێ ژ ئالیێ دواناڤنجیا دهۆكێ ڤه هاتینه به‌لاڤكرن. هه‌تا نها من ئه‌ڤ كۆڤاره نه‌دیتیه، لێ ئه‌ز دكارم بێژم ئه‌ڤ كۆڤاره ده‌سپێكا ساده‌یا رۆژنامه‌ڤانیێ یه ل پارێزگه‌ها دهۆكێ، دیاره د وى ده‌میدا ده‌نگڤه‌دانه‌ك هه‌بوویه و خه‌لكێ پێشوازى لێكریه و ب هیڤیبوونه ببیته كۆڤاره‌ك كوردى و ده‌سپێكه‌ك بۆ رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل بادینان، كۆڤارا هیوا د وێ سالێدا پێشوازى ل كۆڤارا (الغد)كریه و گۆتیه: الغد: كۆڤارێكى ئه‌ده‌بیه له لایه‌ن قوتابیانى قوتابخانه‌ى سانه‌وى دهۆك به زمانى عه‌ره‌بى …!!ده‌رئه‌چێت، هیوامان وایه له ژماره دووه‌وه به‌زمانى كوردى شێوه‌ى بادینانى خۆیان ده‌رى كه‌ن.
ـ به‌لاڤۆكا (الپقافه) دهێته‌كرن كو هژمارا وێ یا ئێكێ ل بهارا 1963ى و هژمارا 4 و داویێ ل بهارا 1964ژ ئالیێ خواندنگه‌ها ئاكرێ یا دووێ هاتینه‌به‌لاڤكرن و ل چاپخانا (الجمهوریه) ل مووسلێ د 28 به‌رپه‌راندا دهاته‌چاپكرن.
ـ ل ده‌ڤه‌رێن ژێر ده‌سته‌لاتێ شۆرشێ ژى ل زڤستانا 1967ێ به‌لاڤۆكه‌ك ب ناڤێ (صوت كردستان ـ ده‌نگێ كوردستان) ب زمانێ كوردى و عه‌ره‌بى ژ ئالیێ لقێ ئێكێ پارتى دیموكراتى كوردستان ڤه هاتییه‌به‌لاڤكرن و هه‌تا هژمارا 14 ل بهارا 1969به‌رده‌وام بوویه، ب ئامێرێ چاپا ده‌ستى دهاته‌تایپكرن و ب رونیویێ 150 دانه ژێ دهاتنه‌راكێشان.
ـسالیێن 1970ـ 1980 قوناغه‌ك نوو بوو د دیرۆكا ده‌ڤه‌را بادیناندا، د ڤێ قوناغێدا پێكهاتنا 11 ئادارا 1970ێ ب سه‌ردا هات، خه‌لكه‌كێ كورد په‌روه‌ر ل پارێزگه‌هێ ده‌سته‌لات گرته‌ده‌ست، به‌رى پێكهاتنێ ژى ب چه‌ند هه‌یڤه‌كا ل 27 گولانا 1969 دهۆك ببوو پارێزگه‌ه، د ئه‌نجامێ هه‌ردو بۆیه‌راندا چه‌ندین ده‌لیڤێن هاریكار بۆ پێشڤه‌چوونا ره‌وشه‌نبیرى ل ده‌ڤه‌رێ هاتنه‌پێش، لێ هێژ هنده‌ك فاكته‌ر ل به‌ر سنگێ به‌لاڤبوون و وه‌رارا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل بادینان هه‌بوون، بۆ نموونه:
ـ هێژ ئاستێ خواندن و نڤیسینا كوردى ل ده‌ڤه‌رێ یێ لاواز بوو و كته‌كا كێما خه‌لكێ به‌رهه‌مێن كوردى دخواندن، و یێن ب كوردى به‌رهه‌مێن ره‌وشه‌نبیرى بنڤیسین هێژ یا كێمتر بوو و ئه‌و كتا ژى ل ده‌رڤه‌ى سنوورێ پارێزگه‌هێ بوون ب تایبه‌ت ل به‌غدا.
ـ ره‌نگه مه‌ركه‌زیه‌ته‌ك هه‌بوو كو هه‌موو چالاكیێن ره‌وشه‌نبیرى یێن سه‌ر ب حكومه‌تێ و یێن سه‌ر ب شۆرشا كوردستانێڤه ژ سنوورێ به‌غدا نه ده‌ردكه‌تن.
ـ ئاسته‌نگا هێژ كاریگه‌ر تر نه‌بوونا چاپخانه‌كى بوو ل پارێزگه‌ها دهۆكێ. به‌لێ سه‌ره‌راى ڤان ئاسته‌نگان د سالا به‌راهیێ یا پێكهاتنا 11 ئادارێدا بزاڤێن ده‌سپێكى بۆ كارێ رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌رێ هاتنه هاڤێتن، بزاڤا هه‌ره سه‌ره‌كى و یا هه‌ره پێدڤى بۆ رۆژنامه‌ڤانیێ ئینانا چاپخانه‌كێ بوو بۆ دهۆكێ، ئه‌و بوو ل 18 گولانا 1970 ره‌زامه‌ندى هاته‌وه‌رگرتن بۆ دانانا چاپخانه‌كێ ل دهۆكێ، و هه‌ر د وێ سالێدا ده‌ست ب كارێ چاپكرنێ كرن.
* د ڤێ هه‌یامێدا ره‌وشه‌نبیر و رۆژنامه‌ڤانێن بادینان ل به‌غدا و جهێن دیتر ب هژمارا خوه‌یا كێمڤه بزاڤێن پێشڤه‌برنا رۆژنامه‌ڤانیا كوردىـ دیالێكتا كرمانجیا ژوورى دكرن، ژ ئه‌نجامێ وان بزاڤان رۆژناما هاوكارى یا به‌غدا و كۆڤارا برایه‌تى یا سه‌ر ب رۆژناما (التاخی)ڤه پشكه‌ك تایبه‌ت ژ به‌رپه‌رێن خۆ ب نڤیسینێن ب دیالێكتا كرنامجیا ژوورى ته‌رخانكرن، كۆڤار و رۆژنامێن دى ژى كته‌كا بابه‌تێن كرمانجى ب تایبه‌ت بابه‌تێن ئه‌ده‌بى به‌لاڤدكرن.
* دیاره ڤان به‌رپه‌رێن كێم تێرا پێدڤیاتیا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ژ رۆژنامه‌ڤانیێ نه‌دكر، له‌وما ژى هزر ل وێ چه‌ندێ كرن ئه‌و ب خۆ خوه‌دیێن رۆژنامه‌ڤانییا خۆ بن، هه‌رچه‌نده بۆ ڤێ چه‌ندێ پێدڤى ب شیانێن دارایى بوون و ئه‌و شیانه ژى د وى سه‌رده‌میدا دكێمبوون.
* كۆڤارا چیا: یه‌كه‌مین بزاڤ د ڤى واریدا هاتییه‌كرن بزاڤا به‌درخان سندى بوو ده‌مێ یه‌كه‌مین هژمارا كۆڤارا چیا ل چریا دووێ سالا 1970ێ هاتییه‌به‌لاڤكرن، ل هه‌ولێرێ هاتبووبه‌رهه‌ڤكرن و ل چاپخانا شاره‌وانى ل كه‌ركووكێ د (28) به‌رپه‌راندا هاتبووچاپكرن و گشت بابه‌تێن وێ ب كرمانجیا ژوورى بوون، لێ هژمارا دووێ هه‌ر ل هه‌ولێرێ هاتبوو به‌رهه‌ڤكرن ل چاپخانا دهۆكێ د (78)به‌رپه‌راندا هاتبوو چاپكرن و بابه‌تێن وێ ب هه‌ردوو دیالێكتان هاتبوونه به‌لاڤكرن. ئه‌م دكارین بێژین چیا یه‌كه‌مین كۆڤارا كوردیه ل دهۆكێ هاتییه‌چاپكرن و ب ڤێ چه‌ندێ پارێزگه‌ها دهۆكێ كه‌ته د وارێ رۆژنامه‌ڤانیا كوردیدا، لێ هێژ ده‌م و كاودان د هاریكار نه‌بوون.
د چوار سالێن قوناغا به‌راهیێدا پارێزگه‌ها دهۆكێ ژ ئه‌نجامێ پێكهاتنا 11ێ ئادارێ ل ژێر ده‌سته‌لاتداریه‌كا كوردى و ره‌نگ ئازاد دژیا و ده‌سپێكا قوناغا ب پارێزگه‌هبوونا دهۆكێ بوو و بزاڤ دهاتنه‌كرن ده‌ڤه‌ر ژ هه‌موو ئالیانڤه پێشڤه‌بچیت، ره‌وشه‌نبیرى ژى ئالیه‌ك گرنگ بوو پویته‌ك پێ دهاته‌دان، به‌رى هه‌ر تشتى خواندنا كوردى ل سه‌رانسه‌رى پارێزگه‌هێ و گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن هێژ سه‌ر ب پارێزگه‌ها مووسلێ ژى ب به‌رفه‌رهى هاته‌بجهئینان و گه‌هشته قوناغا ناڤنجى و به‌ره‌ف ژوور دچوو، هه‌ر د ڤێ قوناغێدا پارتى دیموكراتى كوردستان و رێكخراوێن جه‌ماوه‌ریێن سه‌ر ب وێڤه وه‌ك مامۆستایان و لاوان و قوتابیان گرنگیه‌ك دا ئالیێ ره‌وشه‌نبیرى و دهه‌مان ڤێ قوناغێدا ل لقێ دهۆكێ ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كوردى هاته‌دامه‌زراندن كو كارێ وێ یێ هه‌ره پێشین گرنگیدان بوو ب پێشڤه‌برنا ئه‌ده‌بیات و ره‌وشه‌نبیریا كوردى، ئه‌ڤ فاكته‌ره هه‌موو د هاریكاربوون بۆ لڤاندن و پێشڤه‌برنا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل پارێزگه‌هێ، لێ دهه‌مان ده‌مدا هنده‌ك فاكته‌رێن به‌ریا نها مه ئاماژه‌پێكرى ئاسته‌نگ بوو د به‌رامبه‌ر لڤاندن و پێشڤه‌برنا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل ده‌ڤه‌رێ. د ڤێ قوناغێدا زێده‌بارى كۆڤارا چیا یا ئاماژه‌پێكرى:
ـ تاكه یه‌ك ژماره ژ كۆڤارا ره‌وشه‌ن ژ ئالیێ رێڤه‌به‌ریا په‌روه‌ردا پارێزگه‌ها دهۆكێ ب كوردى و عه‌ره‌بى ل ئادارا 1972ێ هاته‌به‌لاڤكرن، ئه‌ڤه یه‌كه‌مین كۆڤاره ل دهۆكێ هاتبیته‌به‌رهه‌ڤكرن و هه‌ر ل دهۆكێ هاتبیته‌چاپكرن و پرانیا نڤیسكارێن وى ژى ژ دهۆكێ بوون و ب تیراژا 2000دانه‌یان هاتبوو به‌لاڤكرن.
ـ لقێ ئێكێ پارتى دیموكراتى كوردستان د ناڤبه‌را 15/1/1971ـ 15/10/1971ێدا 17 هژمار ژ به‌لاڤۆكه‌كا ناڤخۆی حزبێ ب ناڤێ (التقدمـ پێشكه‌تن) ب زمانێ عه‌ره‌بى به‌لاڤكریه، 300دانه ب ئامیرێ رونیۆیێ ژێ هاتینه‌راكێشان.
ـ لقێ دهۆكێ یێ ئێكه‌تیا مامۆستایێن كوردستانێ د ناڤبه‌را گولان و چریا دووێ 1973ێ 7 هژمارێن به‌لاڤۆكه‌كا هه‌یڤانه ب زمانێ كوردى و عه‌ره‌بى د 16ـ 18 به‌رپه‌راندا ب ناڤێ هیڤى به‌لاڤكرینه، ب پێداچوونه‌كا ڤێ به‌لاڤۆكێ كو ل سه‌ر هاتییه‌نڤیسین به‌لاڤۆكه‌كا ره‌وشه‌نبیرى گشتى یه، ئه‌م دكارین بێژین سه‌ره‌راى دیزاین و چاپا وێ یا ساده بۆ سه‌رده‌مێ خۆ كاره‌كێ باش بوویه.
ـ ل ئادارا 1973ێ به‌لاڤۆكه‌ك دیتر ب ناڤێ (چرایێ گه‌شـ المشعل الوچا‌و) ب كوردى و عه‌ره‌بى ژ ئالیێ ئێكه‌تیا قوتابیێن كوردستانێـ لقێ دهۆكێ هاتییه‌به‌لاڤكرن و هژمارا دووێ و داویێ ژێ ل هاڤینا 1974 ل سه‌رسنكێ هاتییه‌به‌لاڤكرن، ئه‌ڤ به‌لاڤۆكه ب ئامیرێ چاپا ده‌ستى هاتییه‌به‌رهه‌ڤكرن و ب رونیویێ 300 دانه ژێ هاتینه به‌لاڤكرن.
د ناڤبه‌را 1974ـ 1980ێ سه‌روبه‌ر ل كوردستانێ ب گشتى و پارێزگه‌ها دهۆكێ ب تایبه‌تى هاته‌گۆهارتن، ل ئادارا 1974ێ شه‌رى د ناڤبه‌را له‌شكه‌رێ عیراقێ و شۆرشا كوردستانێ ده‌سپێكرڤه، پرانیا خاكێ پارێزگه‌ها دهۆكێ ل ژێر ده‌سته‌لاتێ شۆرشێ بوو و ژ ئه‌نجامێ سه‌روبه‌رى له‌شكه‌رى ئابووریێ ده‌ڤه‌رێ نه ل ده‌ڤه‌رێن رزگاركرى و نه ژى ل ده‌ڤه‌رێن ژێر ده‌سته‌لاتێ حكومه‌تێ چ ره‌نگه چالاكیێن ره‌وشه‌نبیرى نه‌بوون. ل ئادارا 1975ێ ئه‌ڤ ساله ب شكه‌ستنا شۆرشا كوردستانێ ب داویهات، سه‌روبه‌ر ب دروستى ل پارێزگه‌ها دهۆكێ هاته‌گۆهارتن، ده‌سته‌لات كه‌ته‌ده‌ست كه‌سانێن دژى بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى، ب هه‌موو شیانێن خۆڤه دژایه‌تیا هه‌ر چالاكیه‌كێ دهاته‌كرن كرن بێهنا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى ژێ بهێت هیچ ده‌لیڤه‌یه‌ك ل به‌ر نڤیسكار و ره‌وشه‌نبیرێن ده‌ڤه‌رێ نه‌مان چالاكیه‌ك ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانى ئه‌نجام بده‌ن، ئه‌گه‌ر ئێكى ژ وان چالاكیه‌ك هه‌بوایه ژى ل ده‌رڤه‌ى پارێزگه‌ها ب تایبه‌ت ل به‌غدا ئه‌نجامددا. د ڤێ ناڤبه‌رێدا ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ د وارێ رۆژنامه‌ڤانیدا چ چالاكیه‌ك به‌رچاڤ نه‌هاتییه‌ئه‌نجامدان، ژبلى به‌لاڤكرنا چه‌ند به‌لاڤۆكه‌كان وه‌ك:
لاوانـ الشباب: به‌لاڤۆكه‌كا هه‌یڤانه بوو ب كوردى و عه‌ره‌بى ژ ئالیێ لیژنا ره‌وشه‌نبیریا رێڤه‌به‌ریا لاوان ل پارێزگه‌ها دهۆكێ دهاته‌به‌لاڤكرن، ژ نیسانا 1975 هه‌تا داویا 1977ێ 17 هژمار ژێ ب ئامیرێ چاپێ و رونیو و ستێنسلێ هاتینه به‌لاڤكرن
الشموع: كۆڤاره‌ك په‌روه‌رده‌یى ره‌وشه‌نبیرى بوو، ل سالا 1977ێ تنێ ئێك هژمار ب زمانێ عه‌ره‌بى ژ ئالیێ خواندنگه‌ها مامۆستایێن سه‌ره‌تایى یا دهۆكێ هاتییه‌به‌لاڤكرن.
الغد المشرق: به‌لاڤۆكه‌كا ده‌ورى بوو ژ ئالیێ لیژنا راگه‌هاندنێ یا هه‌وا نه‌هێلانا نه‌خوینده‌واریێ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ دهاته‌به‌لاڤكرن، د ناڤبه‌را پاییزا 1978ـ پاییزا 1979ێدا 9 هژمار ژێ هاتینه‌به‌لاڤكرن.
ئه‌گه‌ر هه‌لسه‌نگاندنه‌كا قوناغا ناڤبه‌را 1970ـ 1980بكه‌ین، ئه‌م د كارین بێژین د هه‌ردو سه‌رده‌مێن وێ دا په‌یدابوون و وه‌رارا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل پارێزگه‌ها دهۆكێ هێژ د قوناغا ده‌سپێكه‌كا ساده‌دا بوو، هه‌مان فاكته‌رێن پێشتر مه ئاماژه پێكرى ئاسته‌نگ بوونه د رێكا وێ دا، ئه‌و بزاڤێن هاتینه‌كرن بزاڤێن كه‌سى بوونه و هنده‌ك كه‌سێن دلسۆژ مفا ژ شیانێن خۆ و جهێ كارێ خۆ وه‌رگرتیه و هنده‌ك پێنگاڤ د ڤى واریدا هاڤێتینه.
قوناغا ناڤبه‌را 1980ـ 1990ێ چه‌ند تایبه‌تمه‌ندیێن خۆ هه‌نه وه‌ك:
– د ڤێ قوناغێدا كۆمه‌كا مه‌زنا ده‌رچوویێن خواندنا كوردى یا ده‌سپێكا سالێن هه‌فتییان گه‌هشتنه قوناغا ئاماده‌یى و به‌ره‌ف ژوور چوون، هه‌موو حه‌ژێكه‌رێن ئه‌ده‌بیات و ره‌وشه‌نبیریا كوردى و هژماره‌كا باش ژى ده‌ست ب نڤیسینێ بۆ كۆڤار و رۆژنامه‌یێن كوردى ئانكو د ڤێ قوناغێدا ته‌خه‌كا كوردیزان و كوردیخوینان یا گه‌له‌ك پتر ژ ته‌خا ده‌سپێكا سالێن هه‌فتییان هاتنه د مه‌یدانێدا.
– د ڤێ قوناغێدا بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى ئه‌وا ژ چوار سالێن داویێ یێن سالێن هه‌فتییان ده‌سپێكریه‌ڤه د گه‌شبوونه‌كا به‌رچاڤدا بوو، كادر و ئالیگرێن وێ كو پتریا وان ژ وان گه‌نجان بوون یێن د خالا چووییدا مه ئاماژه پێكرین چ ل ده‌ڤه‌رێن ژێرده‌سته‌لاتێ شۆرشێ و چ ل ده‌ڤه‌رێن ژێر ده‌سته‌لاتێ حكومه‌تێ ناڤتێدانه‌كا به‌رچاڤا ره‌وشه‌نبیرى و بزاڤا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى دكرن.
– چ ژ ئه‌نجامێ شه‌رێ عیراقێ ئیرانێ 1980ـ 1988ێ بیت، چ ژ ئه‌نجامێ بهێزبوون و وه‌رارا بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى بیتن ئه‌و فشارا ل نیڤا دووێ ژ سالێن هه‌فتییان ل سه‌ر ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانیا كوردى سڤكتر لێكر، د ئه‌نجامدا هژماره‌كا پترا رۆژنامه و كۆڤارێن كوردى ل به‌غدا و باژێرێن دیتر ده‌ركه‌تن.
– دامه‌زراندنه‌ڤا ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد ل داویا 1978ێ و ب تایبه‌ت ڤه‌كرنا لقێ دهۆكێ ل كو هژماره‌كا نڤیسكارێن ده‌ڤه‌رێ و هژماره‌كا زۆرا گه‌نجێن د خالا ئێكێدا ئاماژه پێ هاتییه‌كرن رێخوشكرنه‌كا دیتر بوو ل به‌ر ده‌سپێكرنه‌ڤه یان ڤه‌ژاندنا بزاڤا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل پارێزگه‌هێ.
ئه‌م دكارین ڤێ قوناغا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ ل سه‌ر دو ره‌نگان پولینبكه‌ین:
ـ رۆژنامه‌ڤانیا ده‌ڤه‌رێن رزگار كرى: هندیكه ئه‌ڤ ره‌نگێ رۆژنامه‌ڤانیێ یه كۆمه‌كا به‌لاڤۆكانه ب چاپ و دیزاینه‌كا زۆر ساده هنده‌ك جاران ب ده‌ستى و كوپیكرنێ ب كاربونى و ب تیراژه‌كێ كێم هنده‌ك جاران 6ـ 15 دانه‌یان ژ ئالیێ حزبێن سیاسیێن كوردستانێ یێن پشكدار د شۆرشێدا ل ده‌ڤه‌رێن رزگاركرى و د ناڤ په‌نابه‌رێن كورد ل ده‌رڤه‌ى كوردستانێ و هنده‌ك جاران ژى ل ده‌ڤه‌رێن ژێر ده‌سته‌لاتێ حكومه‌تێ د هاتنه‌به‌لاڤكرن. به‌رچاڤترینا ڤان به‌لاڤۆكان به‌لاڤۆكا مه‌تین بوو، كو ل به‌راهیێ ب 6 به‌رپه‌ران دهاته‌چاپ و به‌لاڤكرن، پاشتر هژمارا به‌رپه‌رێن وێ ل زێده‌هیێ دا هه‌تا ل بهارا 1988ێ گه‌هشتیه 20 به‌رپه‌ران و تیراژا وێ ژ 200دانه‌یان دناڤبه‌را 1985ـ 1988ێ گه‌هشته 1400 دانه‌یان، ڤێ به‌لاڤۆكێ هند ب به‌رفره‌هى جهێ خۆ كر، پشتى سه‌رهلدانێ به‌رى هه‌ر تشته‌كى هزر ل به‌لاڤكرنا وێ وه‌ك كۆڤاره‌ك هاته‌كرن و هه‌تا نها ژى یا به‌رده‌وامه و بوویه ئێك ژ سیمایێن دهۆكێ.
رۆژنامه‌ڤانیا ناڤ باژێران
داویا سالێن هه‌فتییان و ده‌سپێكا هه‌شتیان چه‌ند فاكته‌ره‌كێن هاریكار بۆ گه‌شبوونا رۆژنامه‌ڤانیێ ل ده‌ڤه‌رێ هاتنه‌پێش، د هه‌مان ده‌مدا ژى هنده‌ك فاكته‌رێن دى بوونه ئاسته‌نگ د رێكا رۆژنامه‌ڤانیێدا ل ده‌ڤه‌رێ و ئاسته‌نگێن هه‌ره سه‌ره‌كى ژى سه‌روبه‌رێ سیاسى و شیانێن ئابوورى بوون، سه‌ره‌راى ڤى سه‌روبه‌رى خه‌لكه‌كى ب تایبه‌ت ته‌خا نڤیسكار و ره‌وشه‌نبیرێن ده‌ڤه‌رێ هزر ل ڤێ چه‌ندێ دكر و پێنگاڤ بۆ دهاڤێتن پێنگاڤا به‌راهیێ كۆڤارا په‌یڤ بوو:
په‌یڤ: پشتى كونگرێ پێنجێ یێ ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد ل ئه‌یلوولا 1978ێ هاتییه‌گرێدان، ل 6 چریا دووێ 1978 ده‌سته‌كا نوو بۆ لقێ دهۆكێ هاته‌هه‌لبژارتن، ڤێ ده‌سته‌كێ هزر ل به‌لاڤكرنا كۆڤاره‌كێ كر كو به‌رهه‌مێن نڤیسه‌رێن پارێزگه‌هێ هه‌مبێز بكه‌ت، ئاسته‌نگا سه‌ره‌كى د وى ده‌میدا موله‌تا به‌لاڤكرنا كۆڤارێ بۆ لقێ دهۆكێ نه دهاته‌دان، ژ ناچارى ده‌سته‌كا كارگێریا لقێ دهۆكێ بریار دا كۆڤار ب ره‌نگێ كۆمه‌له به‌رهه‌مه‌كان ژ به‌رهه‌ڤكرنا ئه‌حمه‌د عه‌بدوللا زه‌رۆى كو وى ده‌مێ سه‌رۆكێ لقێ دهۆكێ بوو بێته‌به‌لاڤكرن و سه‌ر بێته‌نڤیسین ب هاریكاریا ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد لقێ دهۆكێ هاتییه‌چاپكرن. به‌رهه‌م هاتنه‌كۆمكرن و موله‌تا چاپێ هاته‌وه‌رگرتن و دراڤێ پێویست بۆ چاپكرنێ و كه‌سێ شاره‌زا بۆ سه‌رپه‌رشتیا چاپێ ل به‌غدا هاتنه‌دابینكرن و ل رۆژا 9 شباتا 1980ێ سێ هزار دانه‌یێن كۆڤارا په‌یڤ ژ چاپخانا (الحوادپ)ا به‌غدا ب چاپه‌كا جوان و دیزاینه‌كا هه‌ژى هاتنه‌به‌لاڤكرن و پێشوازیا خه‌لكێ پارێزگه‌هێ ل (په‌یڤ)ێ ل ئاسته‌كى بوو د دو هه‌فتیێن به‌راهیێدا ل دو په‌رتووكخانێن دهۆكێ یێن وى سه‌رده‌مى 750دانه ژێ هاتنه فروشتن. پشتى ده‌مه‌كێ كورت به‌رهه‌ڤى بۆ هژمارا دووێ هاتنه‌كرن، به‌رهه‌م هاتنه كۆمكرن و نڤیسین د ئێك ده‌فته‌رێدا و هاتنه‌هنارتن بۆ رێڤه‌به‌ریا چاپه‌مه‌نیان ل به‌غدا ژ بۆ وه‌رگرتنا موله‌تا به‌لێ نه‌هاتنا ره‌زامه‌ندیێ ل سه‌ر چاپكرنا وێ و ده‌سپێكرنا شه‌رێ عیراقێ و ئیرانێ و ژێك دووركه‌تنا ئه‌ندامێن ئێكه‌تیا نڤیسه‌ران و پتر دژوار بوونا كاودانێن سیاسى و چه‌ند ئه‌گه‌رێن دى بوونه ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ (په‌یڤ)ه ئێكانه بمینیت، هه‌تا پشتى سه‌رهلدانێ (په‌یڤ)ا نوو ژ هژمارا ئێكێ ڤه ده‌سپێكره‌ڤه.
ده‌نگێ مه: دووه‌مین بزاڤا د ڤى واریدا ل دهۆكێ هاتییه‌ئه‌نجامدان به‌لاڤكرنا كۆڤارا (ده‌نگێ مه) بوو، كۆڤاره‌ك ره‌وشه‌نبیرى وه‌رزى بوو ژ ئالیێ كۆمه‌كا نڤیسه‌ر و ئه‌دیبێن گه‌نج ئه‌و ژى مینا (په‌یڤ)ێ دهاته‌ئاماده‌كرن و به‌لاڤكرن، وان ب خۆ مه‌زاختیێ چاپكرنێ دابیندكر، تنێ هژمارا 4 ب هاریكاریا ئه‌مانه‌تا گشتیا ره‌وشه‌نبیرى لاوان ل ده‌ڤه‌را ئوتونومى هاتییه‌چاپكرن، كۆڤاره‌كا ده‌وله‌مه‌نده ب ناڤه‌رۆكێ خۆ، هژمارا ئێكێ ل هاڤینا 1985، دووێ ل پاییزا 1985، سیێ ل سالا 1987 و چوارێ و داویێ ل سالا 1989ێ هاتینه‌به‌لاڤكرن.
اپرا الوگن: د ڤێ قوناغێدا بزاڤه‌كا دیتر د وارێ رۆژنامه‌ڤانیدا ل دهۆكێ هاته‌هاڤێتن ئه‌و ژى به‌لاڤكرنا كۆڤاره‌كا ره‌وشه‌نبیرى وه‌رزى بوو ب ناڤێ (اپراـ الوگن) ژ ئالیێ یانه‌یا نوهه‌درا یا جڤاكى ل دهۆكێ ب هه‌ردو زمانێن عه‌ره‌بى و سریانى، یه‌كه‌م هژمارا وێ ل ته‌باخا 1986ێ هاتییه‌به‌لاڤكرن، تایبه‌تمه‌ندیا ڤێ كۆڤارێ د وێ چه‌ندێدایه یه‌كه‌مین كۆڤاره ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ ب زمانێ سریانى دهێته‌به‌لاڤكرن، د هه‌مان ده‌مدا یه‌كه‌مین كۆڤاره موله‌تداى جڤاكیڤه بێته به‌لاڤكرن، هه‌تا سه‌رهلدانا 1991ێ به‌رده‌وام بوویه.
ده‌ملده‌ست پشتى سه‌رهلدانا بهارا 1991ێ شۆرشه‌كا ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانى سه‌رانسه‌رێ ده‌ڤه‌رێن ئازادێن باشوورێ كوردستانێ ڤه‌گرت، ڤێ شۆرشێ ب هێز و شیانه‌كا مه‌زنڤه سنوورێن پارێزگه‌ها دهۆكێ ڤه‌گرتن، ئه‌و هێز و شیانێن سه‌رده‌مێ رژێمێ ده‌لیڤا خۆ نه ددیت بێنه مه‌یدانا ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانى دگه‌ل ئه‌و هێز و شیانێن د ناڤ شۆرشا كوردستانێدا لێ ژ ئه‌نجامێ چه‌ندین ئاسته‌نگان نه دكارین رۆلێ خۆ د مه‌یدانا ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانیدا بگێرن گه‌هشتنه هه‌ڤ و ب هه‌ڤرا ده‌ست ب سه‌رهلدانه‌كا ره‌وشه‌نبیرى كرن، ئه‌و فاكته‌رێن به‌ریا نها مه ئاماژه‌پێكرى كو دبوونه ئاسته‌نگ د رێكا كارێ رۆژنامه‌ڤانیدا ل پارێزگه‌ها دهۆكێ ژناڤچوون، تنێ ئاسته‌نگا مه‌زن ما ل به‌ر سنگێ ڤى كارى نه‌بوونا چاپخانه‌یان بوو ل دهۆكێ، ئه‌ڤ ئاسته‌نگه ل نیڤا دووێ ژ سالێن نوتانڤه به‌ره‌ف چاره‌سه‌ركرنێ چوو، ل به‌ریا ڤێ چاره‌سه‌ریێ ئه‌ڤ ئاسته‌نگه ب دو رێكان هاته‌لادان، ئه‌و ژى هنده‌ك ژ وان رۆژنامه و كۆڤاران یێن د وى سه‌رده‌میدا ده‌ردكه‌تن وه‌ك به‌لاڤۆكان ب ئامیرێ چاپا ده‌ستى و پاشتر ژى ب كومپیوته‌رى دهاتنه‌چاپكرن و ب رێكا رونیو و ستێنسل و فوتوستێنسلێ دهاتنه‌چاپكرن، هنده‌ك ژى ل دهۆكێ دهاتنه‌دیزاینكرن گه‌نجێن دلسۆژ رێكا هه‌ولێرێ دگرته‌به‌ر و گه‌له‌ك جاران ئه‌ڤ رێكه پتر ژ ده‌ه ده‌مژمێران بوو و ده‌مێ دگه‌هشتن یه‌كسه‌ر به‌ره‌ف چاپخانه‌یێ دكه‌تنه رێ كۆڤار یان رۆژنامه چاپدكر و به‌ره‌ف دهۆكێ د زڤرینه‌ڤه.
قوناغا سه‌رهلدانێ كو یه‌كه‌مین سه‌رده‌م بوو د دیرۆكا كورداستانێدا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ب ئازادى و دوور ژ سانسۆرێ و گه‌فێن ده‌وله‌تێ و بێ ترس ده‌ردكه‌ت چه‌ندین تایبه‌تمه‌دیێن خۆ هه‌نه، ژ وانا:
• ره‌وشه‌نبیر، نڤیسكار و رۆژنامه‌ڤانێن كورد یه‌كه‌مین جار بوو ڤێ ئازادیێ ب خۆڤه دبینن، ئه‌ڤ سه‌قایێ ئازاد هانده‌ر بوو كو ئه‌و ژى هه‌موو شیانێن خۆ د ڤى واریدا دیاربكه‌ن و پرانیا وان ژى ب تایبه‌ت د دو سالێن به‌راهیێدا ب گیانه‌كێ پێشمه‌گایه‌تى و خۆبه‌خش كاردكر.
• ئه‌ڤ سه‌قایێ ئازاد دگه‌ل بوونا هه‌ڤركیا حزبیا هنده‌ك جاران نه‌ره‌وا ژى بوونه ئه‌گه‌رێ وێ چه‌ندێ هه‌موو حزبێن كوردستانیێن سه‌ر مه‌یدانا پارێزگه‌ها دهۆكێ و گه‌له‌ك جاران رێكخراو و كۆمه‌له‌یێن سه‌ر ب وانڤه رۆژنامه یان كۆڤار چ نه‌بیت به‌لاڤۆكا خوه ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ هه‌بیت.
• ئه‌ڤ سه‌قایه هاریكار بوو گه‌له‌ك ژ رێڤه‌به‌رى و فه‌رمانگه‌هێن ده‌وله‌تێ ژى ده‌ست ب به‌لاڤكرنا كۆڤارێن تایبه‌ت ب خۆ بده‌ن.
• یا گرنگ د ڤى سه‌ربوریدا گه‌شبوون و پێشڤه‌چوونا رۆژنامه‌ڤانیا كوردىـ دیالێكتا كرمانجیا ژوورى بوو، كو یه‌كه‌مین جار بوو د دیرۆكێدا ئه‌ڤ دیالێكته ڤێ ده‌لیڤا هاریكار بۆ پێشڤه‌چوونا خۆ ببینیت و ببیته زمانێ رۆژنامه‌ڤانى و سازیێن دیترێن راگه‌هاندنى.
ئه‌م دكارین قوناغا پشتى سه‌رهلدانێ ژى ب سه‌ر دو قوناغاندا دابه‌شبكه‌ین:
– قوناغا سه‌رهلدانا 1991ـ شه‌رێ ئازادكرنا عیراقێ ل نیسانا 2003ێ.
– قوناغا نیسانا 2003 و هه‌تا نها.
ئه‌نجام
د ڤێ پێداچوونێدا ئه‌م دكارین چه‌ند ئه‌نجامه‌كان ده‌سنیشانبكه‌ین:
– هه‌مان ئه‌گه‌ر و فاكته‌رێن بووینه ئه‌گه‌رێ گیرووبوونا به‌لاڤبوونا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ب چاڤ یا ملله‌تێن ده‌وروبه‌رڤه، ئه‌گه‌رێ گیرووبوونا په‌یدابوونا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى بوون ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان.
– هه‌ر ژ ده‌سپێكا سه‌دسالییا بیستێ ڤه خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ره‌نگه ئاشناییه‌ك ئه‌و ژى كێم و لاواز دگه‌ل رۆژنامه‌ڤانیێ و پاشتر رۆژنامه‌ڤانیا كوردى هه‌بوویه.
– ژ ده‌سپێكا سالێن چلان ژ سه‌دسالییا بیستێ ره‌وشه‌نبیرێن كورد ب دروستى كه‌تینه وارێ نڤیسین و پشكداریێ د رۆژنامه‌ڤانیا كوردى دا.
– یه‌كه‌مین رۆژنامه ژ ئالیێ كه‌سایه‌تیه‌كێ خه‌لكێ به‌هدینانڤه هاتبیته به‌لاڤكرن رۆژناما (الجبل) یا رۆژانه بوو، ئه‌وا ژ ئالیێ محه‌مه‌د بریفكانى ڤه د ناڤبه‌را 31 ئیلوونا 1948ـ 17 كانوونا دووێ 1954ێ هاتییه‌به‌لاڤكرن.
– به‌لاڤۆكا الغد: یه‌كه‌مین كۆڤاره چاپكرى ژ ئالیێ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ و سازیه‌كا ده‌ڤه‌رێ (دواناڤنجیا دهۆكى) و ل ده‌ڤه‌رێ ب خۆ هاتبیته به‌رهه‌ڤكرن، ل زڤستان و بهارا 1958ێ دو هژمار ژى ل مووسلێ هاتینه‌چاپكرن، ب هزرا من ئه‌ڤه ده‌سپێكا ساده‌یا كارێ رۆژنامه‌ڤانیه ل ده‌ڤه‌رێ.
– رۆژناما (الحقیقه‌ـ راستى) یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یه ل نێزیكترین سه‌نته‌ر بۆ ده‌ڤه‌را به‌هدینان هاتبیته‌به‌لاڤكرن، خولكێ ده‌ڤه‌رێ پێڤه هه‌بیت و گرنگى ب ده‌ڤه‌رێ دابیت به‌رپه‌ره‌ك یان كێمتر بۆ دیالیكتا ده‌ڤه‌رێ ته‌رخانكربیت.
– رۆناهى: چریا ئێكێ 1960ـ ته‌باخا 1962ێ یه‌كه‌مین كۆڤارا كوردى یه ب دیالێكتێ كرمانجیا ژوورى ل عیراقێ و باشوورێ كوردستانى و ژ ئالیێ خه‌لكێ ده‌ڤه‌را به‌هدیناڤه هاتبیته به‌لاڤكرن به‌لێ ل ده‌رڤه‌ى سنوورێ جوگرافیێ ده‌ڤه‌رێ.
– چیا یه‌كه‌مین كۆڤارا كوردى یه ژ ئالیێ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێڤه به‌لێ ل ده‌رڤه‌ى ده‌ڤه‌رێ هاتبیته به‌رهه‌ڤكرن و هژمارا وێ یا دووێ ل 1971ێ ل چاپخانا دهۆكێ هاتییه‌چاپكرن. ئه‌ڤه دێ بیته یه‌كه‌م كۆڤار ل ده‌ڤه‌رێ دهێته‌چاپكرن، به‌لێ به‌رهه‌ڤكرنا وێ ل ده‌رڤه‌ى سنوورێ ده‌ڤه‌رێ بوو.
– تاكه هژمارا كۆڤارا ره‌وشه‌ن ئه‌وا ژ ئالیێ رێڤه‌به‌ریا په‌روه‌ردا پارێزگه‌ها دهۆكێ ب كوردى و عه‌ره‌بى ل ئادارا 1972ێ هاتییه‌به‌لاڤكرن، یه‌كه‌مین كۆڤاره ل دهۆكێ هاتبیته‌به‌رهه‌ڤكرن و هه‌ر ل دهۆكێ هاتبیته‌چاپكرن و پرانیا نڤیسكارێن وى ژى ژ دهۆكێ بوون و ب تیراژا 2000دانه‌یان هاتبوو به‌لاڤكرن، ئه‌ز دبینم ئه‌ڤه یه‌كه‌مین پێنگاڤا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى یه ل ده‌ڤه‌رێ.
– ده‌سپێكا دروستا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ب هه‌موو رامانێن رۆژنامه‌ڤانیێ ڤه ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان پشتى سه‌رهلدانا 1991ێڤه ده‌سپێكریه.
ئادار بۆ ئازادیێ بوو نه بۆ مووچه‌یان..!!
موسه‌ده‌ق تۆڤى
د مه‌ها ئادارێدا پێدڤیه خواندنه‌كا نوو بۆ ته‌بایى بۆیه‌ر و بیرهاتنێن ئادارێ بكه‌ین، هند بۆیه‌ر و بیرهاتنێن دیرۆكیێن خه‌لكێ كوردستانێ د ڤێ مه‌هێدا هه‌نه ئه‌م دكارین ب ده‌هان په‌سنان بده‌ینه ئادارێ و ب ده‌هان ناڤان ناڤكه‌ین، به‌لێ ئه‌ز دبێژم ئه‌گه‌ر ئادارێ ب دۆزا كوردى یان كوردایه‌تیێ ناڤكه‌ین، ئه‌ڤ ناڤه دێ هه‌ژى به‌ژنا وێ بیت، ژبه‌ركو ته‌بایى بۆیه‌ر و بیرهاتنێن ڤێ مه‌هێ راسته‌وخوه ده‌ربرینێ ژ خه‌بات و بزاڤا نه‌ته‌وه‌یا خه‌لكێ كوردستانێ دكه‌ن، ل ئێكێ ئادارێ مسته‌فا بارزانیێ سه‌ركرده و رێبه‌رێ بزاڤا نه‌ته‌وه‌یا كوردى وه‌غه‌را داویێ كریه و ل رۆژا 14 ئادارێ هاتیه سه‌ردنیایێ، ل 25 ئادارێ ژه‌نه‌رال ئیحسان نوورى پاشا سه‌ركردێ شۆرشا ئاگرى وه‌غه‌را داویێ كریه، ل 31 ئادارێ سه‌ركرده و پێشه‌وایێ كۆمارێ كوردستانێ یێ 1946ێ هاتیه سێداره‌دان، ل 11 ئادارێ شۆرشا ئه‌یلوولێ سه‌ركه‌تنا مه‌زن توومار كریه ب مووركرنا پێكهاتنا 11ئادارا 1970ێ، ل 16 ئادارێ حه‌له‌بجه ب چه‌كێ كیمیاوى هاتیه شه‌هید كرن، ل 5ى ئادارێ ده‌سپێكا سه‌رهلدانا 1991ێیه و ل 20ێ ئادارێ ب ئازادكرنا كه‌ركووكێ سه‌رهلدان گه‌هشتییه ئارمانجێ خوه‌یێ داویێ، د ڤێ رۆژێدا بۆ یه‌كه‌مین جار سه‌رانسه‌رى باشوورێ كوردستانێ ب هه‌ڤرا خوه وه‌ك وه‌لاته‌ك ئازاد و سه‌ربه‌خوه دیتییه، ل 28 ئادارێ ده‌سپێكا كۆچا ملیۆنیا خه‌لكێ كوردستانێ یه بۆ ناڤ سنوورێن ئیرانێ و توركیا، ئه‌ڤ كۆچه نه كۆچه‌ك ئاسایى بوو به‌لكێ ده‌ربرینا نه‌رازیبوونا ملیوونان ژ خه‌لكێ ڤى وه‌لاتى بوو به‌رامبه‌ر دوباره داگیركرنا باشوورێ كوردستانێ، په‌یاما ملیوونان مرۆڤێن كوردستانێ بوو یێن دڤیا ب ئازادى ل وه‌لاته‌كێ سه‌ربه‌خوه بژین، بانگا خه‌باتا مسته‌فا بارزانى و ئیحسان نورى پاشا و پێشه‌وا قازى محه‌مه‌دى بوو بۆ ئازادیێ، په‌یاما شه‌هیدێن 16 ئادارێ ل حه‌له‌بچه‌یا شه‌هید و ته‌ڤایى شه‌هیدێن بزاڤا رزگاریخوازا كوردستانێ بوو، ده‌نگێ وى جه‌ماوه‌رى بوو یێ ل 5 ئادارێ ل ده‌روازه‌ى راپه‌رین باژێرێ رانیه ده‌ست ب سه‌رهلدانێ كرى و هه‌تا ل 20 ئادارێ كه‌كركووك ئازادكرى، سه‌رهلدانا (5- 20) ئادارێ بۆ ئازادیێ و سه‌ربه‌خوه‌ییا وه‌لات بوو، ئه‌ڤ هه‌موو قوناغێن خه‌باتێ یێن ده‌سپێك و داویێن وان دكه‌ڤنه د مه‌ها ئادارێدا تنێ و تنێ و تنێ بۆ ئازادى و سه‌ربه‌خوه‌ییى بوون، ئانكو تنێ كوردایه‌تى بوو، ئه‌وه ئه‌وا ئه‌ز دبێژم ئادار كوردایه‌تییه، ئادار دۆزا كوردى یه.
ب درێژییا قووناغێن ئاماژه پێكرى یێن دۆزا كوردى، مه نه دیتییه دۆزا كوردى تنێ پرسگرێكا مووچه‌یان بیت، ل ده‌سپێكا خه‌باتا بارزانى، شێخ مه‌حموودێ نه‌مر، ئیحسان نورى پاشا، پێشه‌وا قازى محه‌مه‌د پرسگرێكه‌ك ب ناڤێ مووچه‌یان نه‌بوویه و خه‌باتا وان سه‌خمه‌رات مووچه‌یان نه‌بوویه، ل ده‌سپێكا شۆرشا ئه‌یلوولێ و شۆرشێن گولان و نوى و سه‌رهلدانێ فه‌رمانبه‌ران ئاسایى مووچه‌یێن خوه وه‌ردگرتن، ئه‌ز دبێژم ب باشى ژى وه‌ردگرتن، د چ دانوستاندنێن سه‌ركردایه‌تییا شۆرشێن كوردستانێ دگه‌ل حكومه‌تا عیراقێ چ گه‌نگه‌شه ل سه‌ر مووچه‌یان دێ چه‌ندێ ده‌ن و چه‌ندێ ناده‌ن نه‌هاتینه‌كرن، چ لیژنه ژ به‌غدا نه‌هاتینه كوردستانێ بۆ ووردبینیێ د لیسته‌یێن فه‌رمانبه‌راندا، د پێكهاتنا 11 ئادارێدا ژى چ برگه‌یه‌ك ب ناڤێ مووچه‌یان نینه.
كورت و كرمانجى ئادار نه بۆ مووچه‌یان بوویه به‌لكى بۆ ئازادیێ و سه‌ربه‌خوه‌ییى بوویه، ب مخابنیڤه دۆزا كوردى هاته‌دزین و ب پرسگرێكا مووچه‌یان هاته‌گۆهارتن، ئازادییا مرۆڤێ كوردستانى ب دانا مووچه‌یان هاته‌گۆهارتن، مووچه‌یان جهێ سه‌روه‌رى و سه‌ربه‌خوه‌یا كوردستانێ گرت، ده‌سته‌لاتێ كوردستانێ ل بلندترین ئاست به‌رى هه‌ر تشته‌كى یێ ل سه‌ر مووچه‌یان دانوستاندنێ دكه‌ت، ئه‌وێن خوه ب ئۆپۆزۆسیۆن دزانن ده‌سپێكا نڤێژا وان ب مووچه‌یان ده‌سپێدكه‌ت و سلاڤا ملان ب مووچه‌یان دده‌ن، راگه‌هاندن و جڤاكێ سڤیل و هه‌موو پێكهاتێن دن به‌نیشتێ ناڤ ده‌ڤێ وان مووچه‌یه.. دبیت پرسیار بێته‌كرن گه‌لۆ كى ئه‌گه‌رێ ڤێ چه‌ندێیه..؟ ئه‌ز دبێژم ده‌سته‌لات هه‌ر ژ كابینا ئێكێ و هه‌تا ئه‌ڤرۆ، ده‌سته‌لات ژى هه‌ركه‌س و لایه‌نه‌كه تنێ بۆ هه‌فتییه‌كێ ژى به‌شدارى د ده‌سته‌لات و سازیێن حوكمه‌تا هه‌رێمێدا كرى و هه‌موو حزبێن هه‌تا دوهى پێر دگه‌ل حزبێن ده‌سته‌لاتى دخوار، سازیێن راگه‌هاندنێ و رێكخرا و كۆمه‌له سڤیل و سه‌ربه‌خوه و سه‌ر ب ڤى و یێ دى به‌رپرسن ژ ڤێ كاره‌ساتێ كاره‌ساتا گۆهارتنا دۆزا كوردى ب پرسگرێكا مووچه‌یان
پێشنیازه‌ك بۆ رۆژا 15 گولانێ
موسه‌ده‌ق تۆڤى
ل 21 شباتێ رۆژا زمانێ دایكێ ب سه‌رمه‌دا بۆرى، رۆژه‌ك گرنگ هه‌ژى ل سه‌ر راوه‌ستیانێ و كار و دووڤچوونێ ب بێده‌نگى ده‌رباز بوو، ژبلى چه‌ند خوله‌كه‌كێن هنده‌ك كه‌نالێن ئاسمانى نه‌كه‌سه‌كى خوه لێ كره خودان، نه كه‌سێ گرنگیا وێ زانى، ئه‌ڤه د ده‌مه‌كیدا بوو كورد به‌رى هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ دیتر پێدڤى بوو گرنگیێ ب ڤێ رۆژێ بده‌ن و چالاكییان تێدا ئه‌نجام بده‌ن، چنكو كوردى پتر ژ چه‌ندین زمانێن دیتر گه‌ف لێ دهێنه‌كرن و روو ب روویى ئاریشه و ئاسته‌نگان دبیت، به‌لێ ئه‌و رۆژ چوو و مه چ نه‌كر، نها ئه‌مێ به‌ره‌ف رۆژه‌كا دیتر دچین، كو راسته‌وخوه په‌یوه‌ندى ب زمانێ كوردى ڤه هه‌یه، ئه‌وژى رۆژا 15 گولانێ یه كو سه‌رێ چه‌ند ساله‌كانه وه‌ك رۆژا زمانێ كوردى هاتییه‌ده‌سنیشانكرن و ل باكوور و رۆژئاڤایێ كوردستانێ د ناڤ ره‌ڤه‌ندێن كوردان ل ده‌رڤه‌ى وه‌لات گرنگى پێ دهێته‌دان و چالاكى تێدا دهێنه‌گێران، لێ ل باشوورێ كوردستانێ كو خوه‌دى ده‌سته‌لاته‌كێ كوردى یه ژبه‌ر هه‌رئه‌گه‌ره‌كى بیت گرنگى پێ نه‌هاتییه‌دان و تنێ وه‌ك نووچه یان كورته راپۆرته‌ك ل هنده‌ك كه‌نالان ئاماژه‌ك پێ هاتییه‌كرن، پار و پێرار بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ من هنده‌ك كار و هنده‌ك په‌یوه‌ندى كرن، به‌لێ ژبه‌ركو بزاڤێن تاكه‌كه‌سى ژ كه‌سه‌كێ چ د ده‌ستاندا نه‌ى بوون تشته‌ك وه‌سان پێڤه نه‌هات، ئه‌ڤ ساله هێژ پتر ژ دو هه‌یڤان بۆ وێ رۆژێ ماینه ڤێ په‌یامێ ئاراسته‌ى هه‌موو سازیێن زمانڤانى و ره‌وشه‌نبیرى و ئه‌كادیمى ل سه‌رانسه‌رى كوردستانێ تایبه‌ت ل پارێزگه‌ها دهۆكێ دكه‌م و دبێژم:
هه‌روه‌ك من گۆتى كوردى پتر ژ چه‌ندین زمانێن دیتر گه‌ف لێ دهێنه‌كرن و روو ب روویى ئاریشه و ئاسته‌نگان دبیت، ب باش دزانم رۆژا 15 گولانێ ده‌سپێكه‌ك بیت بۆ به‌رسنگگرتنا وان گه‌ف و ئاریشه و ئاسته‌نگان، ئه‌ڤه ب ئه‌نجامدانا چه‌ندین كۆنفرانس و وركشۆپ و جڤینان ل سه‌ر ئاستێ ئالى و كه‌سانێن په‌یوه‌ندیدار و خه‌مخۆرڤه، ئه‌گه‌ر ئه‌ڤه سه‌روبه‌رێ زمانێ كوردى بیت ب گشتى، ئه‌ڤه ئه‌ڤ كاودانه ل پارێزگه‌ها دهۆكێ هێژ مه‌ترسیدارتره، گه‌فێن كوژه‌ك و ئاریشه و ئاسته‌نگێن دژوار تر روو ب رووی خواندنا كوردى ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ دبن، دێ ئاماژه ب هنده‌كان كه‌ین:
– زمانێ كوردى ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ د بن فشارا شه‌ره‌نیخا خواندنێ ب كوردى یان عه‌ره‌بى و زمانێن دیتر دایه، ل گه‌له‌ك سازییان ژبه‌ركو مامۆستا پشتى 27 سالێن سه‌رهلدانێ كوردى نزانیت دڤێت خویندكار ب عه‌ره‌بى به‌رسڤێ بده‌ن، ل گه‌له‌ك جهێن سازیێن خواندنا بلند پرسیارێن ئه‌زموونان ب عه‌ره‌بى و كوردییه‌كا سه‌قه‌ت دهێنه‌دابه‌شكرن، مه‌ره‌م تنێ ئه‌وه بێژن مه ب كوردى ژى یێن نڤیسین و قوتابى ب ناچارى به‌رێ خوه دده‌ته یێن عه‌ره‌بى و وان ژى نزانیت، ل هنده‌ك سازیێن خواندنا بلند هنده‌ك مامۆستا ژبه‌ر نه‌زانینا خوه ب هه‌موو جۆران هاندانا خواندنا عه‌ره‌بى و ل هنده‌كان ژى خواندنا ئینگلیزى دكه‌ن، ل گه‌له‌ك كولیژان ڤه‌كولینێن ده‌رچوونێ ب عه‌ره‌بى دهێنه نڤیسن، گرنگی و پووته‌دان ب كوردى پشتى هه‌ردو زمانێن دیتر دهێت… یا هێژ مه‌ترسیدار تر سه‌پاندنا خواندنا هنده‌ك وانه‌یانه ب ئینگلیزى ژ قوناغا بنه‌ره‌تیڤه ده‌سپێكریه ب مهانا هندێ كو كوردى تێرا مژارێن زانستى ناكه‌ت.
– خواندنا كوردى ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ ب دیالێكتا كرمانجییا باكوور (به‌هدینانییه)، به‌لێ به‌هدینانى د ناڤبه‌را سۆرانى و به‌هدینانى و د ناڤبه‌را به‌هدینى و بۆتانى (دیالكتێن باكوور)دا به‌رزه‌بوویه، نه شێوه‌زاره‌كێ ستاندار هه‌یه نه ژى ره‌وشه‌نبیر و نڤیسكار و سازیێن په‌یوه‌ندیدارێن ده‌ڤه‌رێ ل سه‌ر شێوه‌زاره‌كێ ستانداردێ كرمانجییا باكوور یان به‌هدینى پێكهاتینه هه‌ریه‌ك ب شێوه‌زارێ ناڤمالا خوه یان یێ وى باوه‌رى پێ هه‌ى دنڤیسیت، جوداهى د رێنڤیسا ڤێ په‌رتووكێ بۆ یا دى، ڤى به‌رنامێ خواندنێ بۆ یێ دى هه‌نه، فونه‌تیك و بلێڤكرنا په‌یڤ و ئیدیۆمان د ناڤبه‌را ڤى كه‌نالى بۆ یێ دیتر جودایه، چاڤلێكرنا كوره‌كانى ئاریشه هێژ خرابتر لێ كریه، كۆمه‌ك ژ گه‌نجێن نوو پێگه‌هشتى د كه‌نالێن راگه‌هاندنێ و كۆمه‌ك ژ به‌رپرسێن پاشخانه‌كا ره‌وشه‌نبیرى و زمانى یا كوردى نه‌ی، د دیدار و داخۆیانى و راپۆرت و نووچه‌یێن خوه‌دا چاڤ ل هنده‌كان دكه‌ن ئه‌و ل ئه‌ورۆپا فێرى كوردییه‌كا سه‌قه‌ت بووینه و ل نك وان كوردى تنێ زمانێ ڤان نوو فێربوویانه و خه‌لكه‌كى ناچار دكه‌ن ل شوونا گوهدارییا به‌لاڤۆكا نووچه‌یان ب كوردى به‌ره‌ف عه‌ره‌بى یان فارسى بچن.
– ل فه‌رمانگه‌هێن مه هێژ سه‌روبه‌رێ كوردى میراتتره، ل هنده‌ك رێڤه‌به‌رى و فه‌رمانگه‌هان هێژ زمانێ عه‌ره‌بى بالاده‌سته و نڤیسین پێ دهێنه‌نڤیسین، ل هنده‌كان سه‌یدایێ رێڤه‌به‌ر كوردى نزانیت یان بۆ خوه ناكه‌ته خه‌م دڤێت هه‌موو ب عه‌ره‌بى بنڤیسن، ئه‌وێن كوردى ژى دنڤیسن نه رێنڤیسه‌ك نه رێزمانه‌ك یه‌كگرتى هه‌یه، نه سۆرانییه و نه كرمانجى، گه‌له‌ك جاران دڤێت ئێك بۆ ته وه‌رگێریته عه‌ره‌بى دا تشته‌كى ژێ بزانى، ریكلام و ئاگه‌هداریێن هنده‌ك سازییان ل سه‌ر به‌رپه‌رێ ئاگه‌هدارییان یێ ڤێ رۆژنامه‌یێ ببینه وى چاخى دێ زانى كوردى ل ڤێ پارێزگه‌هێ د چ سه‌روه‌به‌ره‌ك دژوار دایه.
– ئاریشا نه‌خوشتر د ناڤبه‌را رێنڤیسا پیتێن عه‌ره‌بى و لاتینى یه، ئه‌م ل به‌هدینان وه‌ك پرانى پشته‌ڤانیێ ل نڤیسنێ ب لاتینى دكه‌ین، لێ بكریار یێ ب پیتێن عه‌ره‌بى دنڤیسین، دو جاران د ڤێ كریارێدا زیانا دگه‌هیته زمان و دیالێكتا مه، نه باش فێرى نڤیسینێ ب پێتێن عه‌ره‌بى دبین نه ژى یێن لاتینى، كۆڤار و رۆژنامه و پرتووكێن مه د ناڤبه‌را هه‌ردو پیتاندا د به‌رزه‌بووینه، خه‌لكێ باكوور و رۆژئاڤا مفاى ژ چاپكریێن به‌هدینان نابینن و به‌رهه‌مێن مه ناخوینن، چنكو ب پیتێن عه‌ره‌بینه، خه‌لكێ پارێزگه‌هێن دیترێن باشوورێ مفاى ژ چاپكریێن مه نابینن و ناخوینن، چنكو كرمانجینه و ئه‌و نزانن بخوینن، هۆسا بازارێ چاپكریێن مه ژ دهۆك و زاخۆ ده‌رباز نابیت.
چه‌ندین ئاریشه و پرسگرێك و ئاسته‌نگ ل به‌ر خواندن و فێركرن و پێشڤه‌برنا كوردى ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان هه‌نه، ئه‌گه‌ر ڤێرا نه‌گه‌هین دێ د پاشه‌رۆژه‌ك نێزیكدا ب گرانى ل سه‌ر زمان و ره‌وشه‌نبیرییا مه راوه‌ستیت و دێ به‌رێ خه‌لكێ مه ژ فێربوونێ ب زمانێ كوردى ده‌ته زمانێن بیانى، ئه‌ڤه ژى ژ ده‌ستدانا زمانێ دایكێ یه، له‌ما پێشنیاز دكه‌م:
* ژ ئه‌ڤرۆ ڤه زانكۆیێن پارێزگه‌هێ ب هه‌ڤكارى دگه‌ل رێڤه‌به‌ریێن په‌روه‌رده و فێركرن و ره‌وشه‌نبیرى و چاپ و به‌لاڤكرنى و كۆمه‌له و یه‌كێتیێن نڤیسكار و ره‌وشه‌نبیر و رۆژنامه‌ڤان و ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ ب به‌شداریا نوونه‌رێن پارێزگه‌هێ كومیته‌ك هه‌ڤپشك بۆ ڤه‌كۆلینێ ل دور مژارێن زمانێ كوردى ل پارێزگه‌هێ و ده‌سنیشانكرنا ئاریشه و ئاسته‌نگان و دیتنه‌ڤا چاره‌یێن پێدڤى پێكبینن هه‌تا 15 گولانێ چه‌ند ڤه‌كولین و راپۆرتان ئاماده‌كه‌ن و د كۆنفرانسه‌كا چه‌ند رۆژیدا ژ 15 گولانێڤه ب ئاماده‌بوونا كه‌سانێن ره‌وشه‌نبیر و زمانزان و ئه‌كادیمى دانوستاندنان ل سه‌ر وان ڤه‌كۆلین و راپۆرتان بكه‌ن و د ئه‌نجامدا بگه‌هنه چه‌ند بریاره‌كان و هه‌موو ئالى پێگیربن ب وان بریاران و ئه‌ز دبێژم ب ڤێ كریارێ دى شێن هنده‌ك ژ ئاریشه و ئاسته‌نگێن ئاماژه‌پێكرى و نه ئاماژه‌پێكرى چاره‌كه‌ن و به‌رى بنیاتێ بۆ چاره‌كرنا یێن دى دانن.
ده‌م هاتیه بریارا خوه بده‌ین
موسه‌ده‌ق تۆڤى
دێ ب ڤان مانشێتێن سه‌ره‌كى و لاوه‌كیێن رۆژناما (ئه‌ڤرۆ) قوناغا پشتى 16 ئۆكتۆبه‌را 2017ێ ده‌سپێكه‌ین.
• نێچیرڤان بارزانى: هه‌كه به‌غدا 17% بهنێریت دێ داهاتان راده‌ست كه‌ین 2226- 7/11/2017
• به‌غدا دێ لژنه‌كێ ل دۆر لیستا فه‌رمانبه‌ران هنێریته هه‌رێمێ 2237- 22/11
• نێچیرڤان بارزانى: مه به‌رده‌وام بزاڤكرینه ناكۆكیان ب دیالۆكێ چاره‌بكه‌ین 2238- 23/11
• عه‌بادى ب ده‌سپێكرنا دانوستاندنا ل گه‌ل هه‌رێمێ رازى دبیت 2259- 27/12
• عه‌بادى: پابه‌ندین ب دانا مووچێن فه‌رمانبه‌رێن كوردستانێ 2262- 3/1/2018
• نێچیرڤان بارزانى: هه‌كه به‌غدا د هنارتنا مووچه‌ى یا رژدبیت هه‌موو ئاسانكارییان دێ كه‌ین 2266- 9/1/2018
• د. ڤیان جاف: به‌غدا ل رۆژێن بهێت دێ مووچێ هه‌یڤا دوازده بۆ هه‌رێمێ هنێریت 2265- 18/1
• عه‌بادى بۆ نێچیرڤان بارزانى: مووچێ فه‌رمانبه‌رێن هه‌رێمێ دێ هنێرین 2274- 21/1
• لیسته‌كا دى یا مووچه‌ى بۆ به‌غدا هاته‌هنارتن 2279- 28/1
• لیستا ناڤێن 402 هزار مووچه‌خۆرێن كوردستانێ بۆ به‌غدا دێ هێته هنارتن 2289- 11/2
• هه‌یڤا ئادارێ مووچێ په‌روه‌رده و ساخله‌میێ دێ هێته‌خه‌رجكرن 2285- 5/2
• ژێده‌ره‌كێ نێزیك ژ عه‌بادى: ل نێزیك رێكه‌فتنا هه‌ولێر و به‌غدا دێ هێته راگه‌هاندن 2296- 20/2/2018
• عه‌بادى هه‌كه مه‌رجێن مه بجه نه‌ئینن پێنج سالێن دى فرۆكخانان ناڤه‌كه‌ین 2298- 22/2/2018
ئه‌ڤ مانشێته یێن رۆژناما (ئه‌ڤرۆ) نه، به‌لێ هه‌ر رۆژنامه‌كا دى، كه‌ناله‌كێ ئاسمانى یان لۆكال یان ئیزگه‌یه‌كێ رادیۆیێ بگرى رۆژانه چه‌ندین مانشێت و نووچه‌یێن ب ڤى ره‌نگى به‌رچاڤ و گوهێن مه دكه‌ڤن، هه‌رهه‌موو ژى ده‌ربرینێ ژ وى سه‌روبه‌رێ ئابووریێ دژوار دكه‌ن یێ خه‌لكێ باشوورێ كوردستانێ تێدا دژین، د هه‌مان ده‌مدا روویه‌كێ راسته‌قینه‌یێ په‌یوه‌ندیێن ناڤبه‌را كوردستانێ و به‌غدا و سه‌ره‌ده‌رییا حكومه‌تا عیراقێ دگه‌ل دگه‌ل خه‌لكێ كوردستانێ نیشادده‌ن، ئه‌و حكومه‌تا دبێژیت: من دڤێت ده‌سته‌لاتێ حكومه‌تا مه‌ركه‌زى بزڤرینمه‌ڤه هه‌موو هه‌رێما كوردستانێ، ب كورتى مژارێن ژێرى ژ ڤان مانشێتان و سه‌روبه‌رێ نهایێ ناڤبه‌را به‌غدا و هه‌رێمێ دیار دبن:
• سه‌روبه‌رێ ئابوورى ل باشوورێ كوردستانێ هندێ دژواره مینا كه‌سه‌كێ په‌ككه‌فتیێ تێنى و برسى لێهاتى نه ئه‌و دكاریت خوه بگه‌هینته ئاڤه‌كێ یان پارییه‌كێ نانى و نه كه‌س ژى د هه‌وارا وى دهێت و تشته‌كى دده‌تێ تێناتی و برسا وى كێمكه‌ت، له‌وما ژى ئه‌گه‌ر سیتاڤكا كه‌سه‌كى ژ دوورڤه ببینیت تنێ ئه‌وێ ده‌ڤێ خوه ڤه‌دكه‌ت، ئه‌گه‌ر ب هوورى ڤى سه‌روبه‌رى شرۆڤه بكه‌ین دێ پرسیاره‌ك هێته پێش گه‌لۆ چ سه‌روبه‌رێن ژ ڤى كاودانى دژوارتر ب سه‌رێ مه نه‌هاتینه..؟ د به‌رسڤێدا بێژین: به‌لێ سه‌ربۆرێن خرابتر و دژوار تر ب سه‌رى مه هاتینه و ده‌مى ژى پتر ڤه‌كێشایه به‌لێ به‌رخوه‌دانا خه‌لكێ ب هێزتر بوویه، ئه‌و هێزه‌ژى هانده‌ر بوویه خه‌لك و سه‌ركردایه‌تییا وى خه‌لكى پتر خوه راگرن و قه‌بێ دوژمنى بخوازن و ده‌ست به‌ردانێ نه‌كه‌ن..! دێ پرسیاره‌كا دى هێته‌كرن چما ئه‌و به‌رخوه‌دانه نها نینه..؟ د به‌رسڤێدا دبێژم ژینگه‌ها نڤشێ نها تێدا مه‌زنبووى نه ژینگه‌هه‌كه خه‌لكه‌كێ خوه‌راگر به‌رهه‌م بینیت، نه په‌روه‌رده‌یا نها ئه‌و په‌روه‌رده‌یه یا وى خه‌لكى په‌روه‌رده دكه‌ت، مه‌ره‌ما من ژى هه‌موو ره‌نگێن په‌روه‌رده‌یێیه، نه سه‌ركرده و به‌رپرس و مه‌زنێن نها ئه‌و دادپه‌روه‌رییه ئه‌نجامدایه و نه ژى ئه‌و سه‌ره‌ده‌رییا باش دگه‌ل خه‌لكێ خوه كریه كو ئه‌و خه‌لكه د رۆژا ته‌نگاڤیێدا خوه راگربیت و دۆزا سه‌ره‌كى و ئارمانجێن نه‌ته‌وه‌یى ل پێشییا به‌ریكا وى و سه‌روبه‌رێ ناڤمالا وى بن. وێ ژی ژبیرنه‌كه‌ین شه‌ره‌نیخا حزبایه‌تییا به‌رته‌نگ و نه‌ره‌وا ل باشوورێ كوردستانێ و سه‌ره‌ده‌رییا سازیێن راگه‌هاندنێ دگه‌ل ئاریشا ئابوورى، هنده دى خه‌لكێ مه ژ دۆزا سه‌ره‌كى و ئارمانجێن نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانى دووركریه، وه‌ل پرانییا خه‌لكى كریه بۆ وى گرنگ نه‌بیت كى ده‌سته‌لاتداریێ ل ڤى وه‌لاتى دكه‌ت، خۆیى بیت یان بیانى، چاوان سه‌ره‌ده‌ریێ دكه‌ت، سه‌ره‌ده‌رییه‌كا دیموكراسى و دادپه‌روه‌ر یان ژى سه‌ره‌ده‌رییه‌كا عه‌سكه‌رتارى و دیكتاتورى، وى چ ماف د ڤى وه‌لاتیدا هه‌بن یان نه‌بن، كوردستانى بیت یان عیراقى، هه‌ر هه‌موو بۆ وى نه‌گرنگن تنێ به‌ریكا وى گرنگه.
• كاره‌ساتا هێژ خرابتر شه‌رنیخا حزبایه‌تى ب سه‌رێ ڤى وه‌لاتى ئیناى حزب یا ئاماده‌بیت هه‌موو دیرۆكا خوه‌یا خه‌باتێ و كوردایه‌تیێ بكه‌ته قوربانى هندێ تنێ حزبا به‌رامبه‌رى خوه یان بێژین هه‌ڤركا خوه بشكێنیت یان ژ ناڤببه‌ت، ئه‌ڤه د كاره‌ساتا 16 ئۆكتۆبه‌رێدا روودا ده‌مێ خه‌باتا سه‌دسالییا هه‌موو خه‌لكێ كوردستانێ كریه قوربانى بۆ شكاندنا ئالیێ به‌رامبه‌ر.
• سه‌روبه‌رێ مه ب كورتى ئاماژه پێكرى سه‌ركردایه‌تییا هه‌رێما كوردستانێ ناچاركریه سه‌خمه‌رات پاراستنا ئه‌وا مایى ژ كوردستانێ و ده‌سكه‌فتێن نه‌ته‌وه‌یى ب هه‌موو ره‌نگان ده‌ستبه‌ردانێ بۆ حكومه‌تا به‌غدا بكه‌ت، ل دووڤ هه‌موو مه‌رج و داخوازى و مهانه‌یێن بێ مانایێن وێ بهێت، ده‌سبه‌ردان گه‌هشتییه ئاسته‌كى بێنا خه‌لكه‌كێ خودان باوه‌ر ب دۆزا نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانى ته‌نگ ببیت بێژیت: ئێدى ده‌ستداهێلان بۆ حكومه‌تا به‌غدا به‌سه.
• د به‌رامبه‌ردا حوكمه‌تا به‌غدا و سه‌رۆكوه‌زیران حه‌یده‌ر عه‌بادى، ب دروستى نوونه‌راتییا هزرا شوفینیییا عه‌ره‌بى و مه‌زهه‌بییا به‌رته‌نگ دكه‌ت، ده‌ربرینێ ژ وێ بۆچوونا عه‌ره‌بی دكه‌ت كو د هه‌رده‌لیڤه‌كێدا ته‌رازییا هێزێ د به‌رژه‌وه‌ندییا واندا بیت باوه‌ریێ ب مافێن نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانیێن كوردان و هیچ پێكهاته‌كا دى نائینن، ئه‌ڤ حكومه‌ته نیڤسه‌ركه‌تنا خوه‌یا به‌رچاڤ ب هاریكارییا كوردان و هه‌ڤپه‌یمانییا ناڤده‌وله‌تى ل سه‌ر رێكخراوا تیرۆریستییا داعش و خرڤه‌بوونا چه‌كه‌كێ مه‌زن ل به‌رده‌ستێن خوه و روودانا خیانه‌تكارییا 16 ئۆكتۆبه‌رێ ب ده‌لیڤه دبینیت هنده‌دى دژایه‌تییا خه‌لكێ كوردستانێ بكه‌ت و ئه‌گه‌ر ده‌لیڤا خوه ببینیت كوردستانێ بزڤرینته‌ڤه سه‌رده‌مێ حوكمێ زاتیێ سه‌دامى و ئه‌ڤ چه‌نده ژى ب كریار ئه‌نجامدا به‌لێ خوه‌راگرییا پێشمه‌رگێن كوردستانێ ل پردێ، مه‌خموور، سحێلا و مه‌حموودیێ ئه‌ڤ حكومه‌ته ژ هێرشا له‌شكه‌رى و داگیركرنێ بێ هیڤى كر، چ د ده‌ستاندا نه‌ما ژبلى شه‌رێ ئابوورى و گرتنا سنووران و فرۆكه‌خانه‌یان و دوورپێچێن زه‌مینى و ئه‌سمانى و یا به‌رده‌وامه د ڤێ پلانێدا و هه‌تا نڤیسینا ڤان په‌یڤان ژ خرابیێ پێڤه‌تر ژێ ناهێته چاڤه‌رێكرن.
• پرسیار ئه‌وه گه‌لۆ هه‌تا كه‌نگى خوه ل به‌ر ڤێ دوژمنكاریێ بگرین..؟ هه‌تا كه‌نگى خوه ل به‌ر ڤان زێده‌گاڤییان بگرین یێن رۆژانه به‌رامبه‌رى هه‌ستا مرۆڤێ كورد دهێنه‌كرن ده‌مێ ئه‌وا دبَیژنێ لیژنێن ووردبینیێ سه‌ره‌دانا ڤێ وه‌زاره‌تێ و ڤێ رێڤه‌به‌ریێ دكه‌ن و بێى كو هیچ ئه‌نجامه‌ك هه‌بیت..؟ هه‌تا كه‌نگى خوه ل به‌ر نه‌وه‌یى و ژڤان و په‌یمانێن نه‌راستێن عه‌بادى بگرین..؟ ئه‌رێ هیڤییه‌ك مایه كو حكومه‌تا به‌غدا رۆژه‌كێ ژ رۆژان ل دووڤ ئه‌وێ دبێژنێ ده‌ستوورێ عیراقێ سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل مه بكه‌ت..؟ داوى كۆمبوونا جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ ل دۆر بۆدجه‌یا 2018ێ ئه‌و راستییه ب گوهێن مه دادا كو تشته‌ك ل عیراقێ ب ناڤێ (ته‌وافق) نه‌مایه ئه‌وا وان دڤێت دێ ل سه‌ر مه سه‌پینن، ب رێكا جڤاتا نوونه‌ران نه سه‌پینن دێ ب رێكا له‌شكه‌رى سه‌پینن ئه‌گه‌ر دشیاندا بیت.
• ب كورتى مه وه‌ك خه‌لكێ كوردستانێ نه جه ل عیراقێ مایه و نه ژى مه سه‌نگه‌ك ل به‌غدا و سازیێن مه‌ركه‌زى مایه به‌رگرییه‌كێ ژ مافێن مه بكه‌ت، د ئه‌نجامدا دێ بێژم تنێ یا مه ماى بزڤرینه‌ڤه وێ بریارێ یا خه‌لكێ كوردستانێ ل 25 ئه‌یلوولا 2017ێ د ریفراندۆمێدا داى، ئه‌و ژى ب دو مه‌رجان دێ بجههێت چاكسازییه‌كا سه‌رانسه‌رى ل كوردستانێ و یه‌كگرتنه‌كا ته‌باییا كوردان، نیشانێن هه‌ردویان ژى د ڤان رۆژاندا دیاربوون ده‌مێ په‌رله‌مانێ كوردستانێ بریار ل سه‌ر پرۆژێ چاكسازییێ داى و ده‌مێ فراكسیۆنێن كوردستانى ل به‌غدا هه‌لویسته‌كێ هه‌ڤگرتى و قاره‌مانانه به‌رامبه‌رى پرۆژى بۆدجه‌یا عیراقێ بۆ سالا 2018ێ داى، ئه‌ز دبێژم پێگیرییا حزب و هێزێن كوردستانێ د ناڤ حكومه‌تێ و ده‌رڤه‌ى حكومه‌تا هه‌رێمێدا ب چاكسازیێ و هه‌ڤگرتنێ دێ هه‌موو پلانێن داگیركه‌ران ژ ناڤبه‌ت و ئه‌و باوه‌رییا خه‌لكێ ب حزبێن كوردستانێ ژ ده‌ستداى و ئه‌و به‌رخوه‌دانا د قوناغێن جودایێن دیرۆكێدا خه‌لكێ ڤى وه‌لاتى نیشاداى دێ زڤریته‌ڤه.
ل پشكا به‌رزه‌بوویان زمانێ كوردی یێ به‌رزه‌بووى
موسه‌ده‌ق تۆڤى
ژ داویا سه‌دسالیا نۆزدێ ڤه ب كوردیكرنا به‌رنامێن خواندنێ و دادگه‌ه و داموده‌زگه‌هێن فه‌رمى یه‌ك ژ داخوازێن به‌راهیێ یێن بزاڤا نه‌ته‌وه‌یا كوردى بوویه، هندى په‌یوه‌ندى ب باشوورێ كوردستانێ ڤه هه‌ى ئه‌ڤ مژاره ژ داخوازێ بوویه قانوون و چه‌ندین به‌لگه‌نامه‌یێن فه‌رمى ل به‌رده‌ستن كو ژ دامه‌زراندنا حوكمه‌تا شاهینى (مه‌لكى) یا عیراقێ ل ته‌باخا 1921هه‌تا نها هه‌ر حوكمه‌ته‌كێ یان سیسته‌مه‌كى ده‌سته‌لاتدارى كربیت حاشا ژ ڤى مافى خه‌لكێ كوردستانێ نه‌كریه به‌لكى داكوكى ل سه‌ر كریه، ژ سالا 1921 ـ 1931 چه‌ندین جاران حوكمه‌تا عیراقێ یا وى سه‌رده‌مى ئه‌ڤ مافه په‌ژراندیه، ل دووڤ قانوونا زمانێن خوه‌جهى یێن عیراقێ ژماره (74) سالا 1931ى ڤى مافى روویه‌كێ قانوونى ب خۆڤه گرتیه و ل دووڤ هه‌مان قانوونێ ژ هه‌موو وان ده‌ڤه‌ران گرتیه یێن پرانیا خه‌لكێ وى كورد بن، هه‌ر ب ڤى ره‌نگى ژى چه‌ندین قانوون و ده‌ستوورێن عیراقى هه‌تا دگه‌هیته ده‌ستوورێ سالا 2005 پرانیا عیراقیان ده‌نگ ل سه‌رداى.
ب كورتى ئه‌ڤه مافه‌كێ ره‌وا و قانوونیێ كوردانه، ئه‌گه‌ر به‌رى سه‌رهلدانا 1991 رێگرى ل به‌ر ڤى مافى هه‌بن، ئه‌ڤه پشتى سه‌رهلدانێ و دامه‌زراندنا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ چ ئاسته‌نگ ل به‌رامبه‌رى بجهئینانا ڤێ مافى نه‌ماینه، به‌لێ هه‌كه ئه‌م كورد ئاسته‌نگ بین به‌رامبه‌رى ڤێ مافى خوه یان رێگریى ل بجهئینانا وى بكه‌ین وى ده‌مى ئه‌ڤه كاره‌ساتا مه‌زنه، ب مخابنی ڤه ئه‌ڤ كاره‌ساته ل كته‌كا ده‌زگه‌ه و سازیێن پارێزگه‌ها دهۆكێ یا به‌رده‌وامه، ئه‌گه‌ر ل ده‌ه سالێن به‌راهیێ یێن سه‌رهلدانێ ره‌نگه پاكانه‌ك بۆ ڤێ چه‌ندێ هه‌بیت، ئه‌ز دبێژم پشتى 27 سالان ژ سه‌رهلدانێ و چه‌سپاندنا خواندنا كوردى ل هه‌موو قوناغان چ پاكانه بۆ ڤێ دیاردێ نینن و كه‌سه‌كێ ماف نینه مهانه‌كێ یان پاكانه‌كێ بۆ ببینته‌ڤه.
وه‌ك نموونه دێ ئاماژه ب فه‌رمانگه‌هه‌كێ كه‌م كو هه‌تا نها زمانێ كوردى تنێ ب ئاخفتنێ ل وێ فه‌رمانگه‌هێ هه‌یه و ب فه‌رمى ل سه‌ر كاغه‌زێ سه‌ره‌ده‌رى ب زمانێ عه‌ره‌بى دهێته‌كرن، ئانكو عه‌ره‌بى زمانێ فه‌رمییه. به‌ری چه‌ند رۆژه‌كان ب مه‌ره‌ما ده‌رئینانا ناسنامه‌كێ ل شوینا ناسناما خوه‌یا بارێ شارستانێ یا به‌رزه‌بووى من سه‌ره‌دانا پشكا به‌رزه‌بوویان ل كۆمه‌لگه‌هێ دادوه‌ریێ دهۆكێ كر، ئاڤاهییه‌كێ باش و سه‌رده‌میانه، سیسته‌مه‌كێ رێكوپێكێ برێڤه‌برنێ، سه‌رده‌ریه‌كا باش دگه‌ل خه‌لكێ، به‌لێ ب مخابنیڤه زمانێ كوردی ل پشكا به‌رزه‌بوویان یێ به‌رزه‌بوو، هه‌تا ب داویهاتنا مامه‌لێ و ره‌وانه‌كرنا وێ بۆ فه‌رمانگه‌ها بارێ شارستانى پتر ژ 10 نڤیساران كه‌تنه د ده‌ستێن من دا، هه‌رئێكێ كۆمه‌كا تێبینى و په‌راوێزان ل سه‌ر هاتبوونه نڤیسین، به‌لێ هه‌ر هه‌موو ب زمانێ عه‌ره‌بى بوون دا بێژى تویێ ل فه‌رمانگه‌هه‌كا ناسڕیێ یان كه‌ربه‌لا.
یا سه‌یر ئه‌وه‌یه هه‌رهه‌موو فه‌رمانبه‌ر كورد بوون، پرانیا وان ژى گه‌نج بوون یێن پشتى سه‌رهلدانێ هاتینه‌سه‌ردنیایێ یان پێگه‌هشتین، ئانكو ب كوردى خواندینه یان پتریا خواندنا وان كوردى بوویه.. بۆچى نڤیسارێن خوه و په‌راوێز و تێبینى یێن خوه ب كوردى نانڤیسن… ؟ ئه‌ڤه به‌رسڤه ل جه‌م وان و فه‌رمانگه‌ه و به‌رپرسێن كۆمه‌لگه‌هێ دادوه‌ریێ دهۆكێ یه، ئه‌گه‌ر بێژن مه كته‌كا دادوه‌ران یان فه‌رمانبه‌ران هه‌نه ژ خوارێ هاتینه یان كوردى باش نزانن، ئه‌ڤه مهانه‌كا نه دجهێ خوه‌دایه.. ئه‌گه‌ر بێژن مه ده‌قێن كوردى نینن، هه‌ر نه د جهێ خوه‌دایه، چنكو هه‌رهه‌موو ئیدیوم و په‌یڤێن وێ فه‌رمانگه‌هێ په‌یڤێن ب ساناهى بوو و ل شوونا وان مه ب كوردى هه‌نه، ئه‌گه‌ر بێژن مه ب كوردى نه‌خواندییه یان ئه‌م نزانین و ئه‌ڤه ژى نه جهێ باوه‌ریێ یه و خه‌لكه‌ك ل ڤێ پارێزگه‌هێ هه‌یه یێ ئاماده‌یه هه‌موو نڤیسار و نموونه و پێدڤیێن وان د ده‌مێ هه‌فتیه‌كێدا ب كوردى دانته به‌ر ده‌ستێن وان. كورت و كرمانجى یا پێدڤیه پشكا به‌رزه‌بوویان ل كۆمه‌لگه‌هێ دادوه‌ریێ دهۆكێ ل زمانێ كوردى یێ به‌رزه‌بووى بگه‌ریێت و دانته‌ڤه جهێ وى یێ سروشتى.
ئه‌رێ دۆزا باشوورێ كوردستانێ تنێ دۆزا مووچه‌یانه…؟
موسه‌ده‌ق تۆڤى
گومان تێدا نینه قه‌یرانه‌ك مه‌زن و دژوار به‌رۆكا خه‌لكێ باشوورێ كوردستانێ گرتییه، قه‌یرانه‌ك هه‌مه لایه‌نه، سیاسى، ئابوورى، كارگێرى…هتد، ئه‌گه‌ر ل ئه‌گه‌رێن قه‌یرانێ بگه‌رین ب ده‌هان ئه‌گه‌ر دهێنه پێش، هه‌رهه‌موو ژى ئه‌گه‌رێ ڤێ قه‌یرانێ نه، لێ نه ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كینه، هه‌رهه‌موو به‌رهه‌مێ ده‌مینه، لێ نه به‌رهه‌مێ قوناغه‌ك دیاركرینه، هه‌رئێكێ د قوناغه‌كێدا سه‌رێ خوه هه‌لدایه و به‌رۆكا مه گرتییه. لێ ئه‌ز د وێ باوه‌رێدا مه ئه‌گه‌رێ سه‌ركیێ ڤان قه‌یرانان و هه‌موو ئاریشه و ئازاران گرێدانا كوردستانێ یه دگه‌ل عیراقا عه‌ره‌بى پشتى شه‌رێ جیهانیێ یه‌كه‌م، به‌رهه‌مێ وێ قوناغێ یه كو ب داویهاتنا شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ ل چریا ئێكێ 1918ێ هه‌تا داویئینانا ئه‌وا دگۆتنێ ئاریشا مووسلێ ل داوییا 1925ێ و گرێدانا ویلایه‌تا مووسلێ یا ئوسمانى كو هه‌موو باشوورێ كوردستانێ ب خوه‌ڤه دگرت ب عیراقێڤه.
ل ڤێرێ قه‌یرانان ده‌سپێكر، ده‌مێ ملله‌ت خوه‌دى ده‌سته‌لات نه‌بى ل وه‌لاتێ خوه، هه‌یى و نه‌یێن وه‌لاتى د ده‌ستێن خه‌لكه‌ك دیتر دابن، حوكمدارێن عیراقێ ده‌ست ب گۆهارتنا رووخسارێ نه‌ته‌وه‌ییێ وه‌لاتێ مه كر، ئه‌م ژ خواندنێ ب زمانێ دایكا خوه دووركرین، ئه‌م ژ خێر و سامانێن وه‌لاتێ خوه بێ به‌هر كرین، نه تنێ سامانێ مه هاته‌دزین، به‌لكى ب وى سامانى چه‌كێن كوشنده هاتنه‌كرین و به‌رێ وان دامه و جینوسایدا مه پێ هاته‌كرن، بۆ راستییا ڤێ گۆتنێ بنێرنه ژێده‌رێن دیرۆكى و جوگرافى یێن بێ لایه‌ن ببینن به‌رى گرێدانا ب زۆرى یا باشوورێ كوردستانێ ب عیراقا عه‌ره‌بیڤه سنوورێن ده‌ڤه‌رێن كوردنشین و عه‌ره‌بنشین ل كیڤه بوون و نها ل كیڤه‌نه..؟
كورت و كرمانجى ئه‌ڤا ب درێژییا سه‌دسالێن چوویى و هه‌تا گه‌هشتییه قوناغا 25 ئه‌یلوولێ و رۆژا ریفراندۆما باشوورێ كوردستانێ ب سه‌رێ خه‌لكێ كوردستانێ هاتى و پشتى ریفراندۆمێ ژى ب سه‌رێ مه دهێت و به‌لكى هێژ دژوارتر لێ هاتییه به‌رهه‌مێ گرێدانا وه‌لاتێ مه یه ب وه‌لاته‌كێ دیتر ڤه، ل 25ێ ئه‌یلوولێ مه دڤیا ئه‌و سه‌روه‌رییا سه‌دسال بوو ژ مه هاتییه‌دزین بزڤرینینه‌ڤه، ئه‌م خوه‌دى وه‌لات و سامانێن خوه‌بین، داویێ ب وان قه‌یران و دژوارییان بینین یێن سه‌دسالان ئه‌م تێدا دژیاین، مه رێكه‌كا ئاشتیخوازانه گرته به‌ر و ب شێوازه‌كێ هه‌ڤچه‌رخ و ل سه‌ر بنه‌مایێن مافێ مرۆڤى و مافێ ده‌سنیشانكرنا چاره‌نڤیسێ خوه مه داخوازا مافێ خوه كر، نه مه زێده‌گاڤى ل سه‌ر مافێ كه‌سه‌كى كر و نه مه خاكێ خه‌لكه‌كێ دیتر داگیركر، مه به‌رسڤا داگیركه‌ران ب هاریكارییا هنده‌ك ده‌ستێن خیانه‌تكارێن ناڤخۆیى دیت، مه دیت چاوان سه‌ره‌ده‌رى دگه‌ل مه كر و چاوان یێ دكه‌ن، مه‌رج و گه‌ف و هه‌ره‌شه‌یێن رۆژانه‌یێن حكومه‌تا به‌غدا ل به‌رچاڤن.
به‌لێ مخابن هه‌موو ئه‌ڤ مژاره مه ژبیركریه، ژ ئه‌گه‌رێ به‌دكارگێرییا حكومه‌تا هه‌رێمێ و نه دادپه‌روه‌رییا وێ و شه‌ره‌نیخا نه ره‌وایا حزبێن كوردستانى دگه‌ل هه‌ڤدو و دروستبوونا مافیا و چه‌ته‌یێن تالانكه‌ر یێن چ جاران تێر نابن ل ژێر سیبه‌را ڤێ حكومه‌تێ و شه‌ره‌نیخا نه‌ره‌وا، د هه‌مان ده‌مدا دوورپێچێن ئابووریێن حكومه‌تێن به‌غدا ل سه‌ر كوردستانێ و برینا بۆدجه‌یا هه‌رێمێ هه‌ر ژ سه‌رده‌مێ سه‌دامى هه‌تا دگه‌هیته سه‌رده‌مێ مالكى و عه‌بادى، مه هه‌موویان ل باشوورێ كوردستانێ مژارا سه‌ره‌كى كو دۆزا ره‌وایا خه‌لكێ كوردستانێ یه ب هه‌موو ره‌هه‌ندێن وێ ڤه ژبیركریه، تنێ هزرا مه یا ل مژارا مووچه‌یان، مووچه هات یان نه‌هات، كى دێ ده‌ت، دێ چه‌ندێ ده‌ن و چه‌ندێ ژێ برن، مژارا سه‌رزمانێ مه‌زنترین كه‌سایه‌تى ل ده‌سته‌لاتێ هه‌رێمێ و ل ئه‌وێن خوه ب ئۆپۆزۆسیۆن دزانن و ئه‌وێن پێیه‌ك ل ناڤ ده‌سته‌لاتى و پێیه‌ك ل ناڤ به‌رهه‌لستكاریێ، مژارا سه‌ره‌كییا سازیێن راگه‌هاندنێ و میدیا جڤاكى، ل دیوانخانه و فه‌رمانگه‌ه و ناڤمالان… تنێ مووچه‌یه و بژێوى خه‌لك بوویه به‌نیشتێ خوشێ ناڤ ده‌ڤێ وان.
مووچه و دابینكرنا ژیارا خه‌لكى مافه‌كێ ره‌وایه و دڤێت هه‌ر حكومه‌ته‌ك خوه لێ بكه‌ته خودان، به‌لێ ب مخابنیڤه دبێژم مه دۆزا سه‌ره‌كى، مه سه‌ربه‌خۆییا وه‌لاتى و رزگاربوون ژ ژێرده‌ستییا سه‌دسالان ژبیرا خوه بریه‌ڤه و هه‌موو هزر و بیر و خه‌ما مه مایه د دان و نه‌دان و رێژه‌یا مووچه‌یاندا و نێزیكه دێ دۆزا سه‌ره‌كى كه‌ینه قوربانى مووچه‌یان و ئه‌ز دبینم ده‌سته‌لات ل به‌غدا د ڤێ چه‌ندێدا سه‌ركه‌تى بوو و ب تۆمكێ مووچه‌یان دۆزا مه‌یا نه‌ته‌وه‌یى و وه‌لاتینى ژبیرا مه بره‌ڤه.. وى ده‌مى ئه‌و دزانیت دێ چاوان و به‌رامبه‌ر چ مووچه‌یان ده‌ته مه.. ل داویێ ژ بیرا خوه نه‌به‌ین سه‌دام حوسێنى ژى مووچه ددان و هه‌موو سه‌رێن هه‌یڤان ددان.
گرنگیا سه‌روه‌ریا ئابوورى و له‌شكرى
موسه‌ده‌ق تۆڤى
ژ 25 ئه‌یلوولا چوویى رۆژا ریفراندۆمێ (كو ئه‌ز باشتر دزانم ب دووه‌مین سه‌رهلدانا باشوورێ كوردستانێ بێته‌ناڤكرن) ڤه، روودان ل كوردستانێ و پرانیا رۆژهه‌لاتێ ناڤین بله‌ز برێڤه‌دچن، ب چه‌ند ده‌مژمێره‌كان كاودان سه‌روبن دبن، جار د به‌رژه‌وه‌ندیا ڤى ئالیدا جار د به‌رژه‌وه‌ندیا ئالیێ دیدا. هندى په‌یوه‌ندی ب كوردستانێ ڤه هه‌ى ژ وێ رۆژێڤه سه‌روبه‌ره‌ك ئالۆز، پڕ ئاسته‌نگ و دژوارى، مه‌ترسیه‌كا كۆژه‌ك ب سه‌ر وه‌لاتێ مه را دبۆریت، ژ هه‌موو ئالییانڤه دوورپێچداینه، هه‌موو ل مه بوونه دوژمن، ئه‌وێن مه ب دوستێن خوه دزانین ژبه‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كى بیت، یان هه‌لسه‌نگاندنا مه بۆ هه‌ڤالینییا وان ل سه‌ر بنیاته‌ك شاش بوو، ده‌ركه‌تن هه‌ڤالهێل، به‌رۆكا مه‌یا ناڤخۆیى 100% نه د به‌رژه‌وه‌ندیا مه‌دا، پڕى ناكۆكى و شه‌ره‌نیخا نه‌ره‌وایه، زێده‌بارى سه‌روبه‌ره‌كێ ئابووریێ لاواز و بێ پلان، ژ ئه‌نجامێ به‌رنامه‌ك سه‌رنه‌كه‌تى و بێ بنه‌ما، ڤان هه‌موو ئه‌گه‌ران كاره‌ك كریه ئالیێ به‌رامبه‌ر كو حوكمه‌تا به‌غدایه ب هه‌موو ره‌نگان گڤاشێ بێخیته سه‌ر مه، دوژمناتییه‌كا روو ب روو و دوور ژ ده‌ستوورى و مافێن مرۆڤى و مافێن پێكهاته‌یێن ڤى وه‌لاتى و ب عه‌قلییه‌ته‌كا له‌شكرتارى و خوه ب سه‌ركه‌فتى زان و بۆچوونه‌كا ره‌گه‌زپه‌رستى و مه‌زهه‌بیه‌كا توندره‌و دگه‌ل مه بكه‌ت و پێ دانیته سه‌ر هه‌موو وان بنه‌مایێن ژ سالا 1921ێڤه عیراق ل سه‌ر هاتییه‌دامه‌زراندن.
ئارمانجێ سه‌ره‌كیێ ده‌سته‌لاتداریا به‌غدا ژ ڤێ دوژمناتیێ نه‌هێلانا یه‌كجاریا سه‌روه‌ریا كوردستانێ یه، چ سه‌روه‌ریا ئابوورى بیت یان یا له‌شكرى و كارگێریى بیت، ب ره‌نگه‌كى مرۆڤێ كورد و جڤاكێ كوردستانى ل ڤى وه‌لاتى به‌ركه‌كێ دۆمینێ بیت هه‌رگاڤا ده‌سته‌لاتى ڤیا ژ ڤێ خانێ راكه‌ت دانیته خانا دى، ڤى كه‌سى ژ ڤى جهى ڤه‌گوهێزیته جهێ دى، ڤى گوندى ڤالا كه‌ت و خه‌لكه‌كێ دى ل شوونێ ئاكنجیكه‌ت، روخسارى ئه‌نتیێ ڤى باژێرى ب روخساره‌كێ دیتر بگوهۆریت، مووچه‌ى ژ ڤى جوینى ببریت و بۆدجه‌یێ ژ ڤى باژێرى ببریت و ل یێ دى كێم كه‌ت، كورت و كرمانجى مرۆڤێ كوردستانێ ل عیراقى مرۆڤه‌كێ بێ ده‌سته‌لات و بێ ماف بیت تنێ بخۆت و ڤه‌خۆت و ده‌ست ب سه‌رێ خوه‌ڤه بگریت. دبیت پرسیار بێته‌كرن گه‌لۆ ئه‌و كیژ سه‌روه‌ریه یا مه هه‌ى و حوكمه‌تا به‌غدا دڤێت ژ مه بستینیت.. ئه‌رێ به‌ریا نها مه ئه‌و سه‌روه‌ریه هه‌بوونه..؟؟ مه‌ره‌م سه‌روه‌ریێن ئابوورى و له‌شكه‌رینه، ئه‌گه‌ر ئه‌م خودان سه‌روه‌ریا خوه‌یا ئابوورى بین و مه له‌شكره‌ك هه‌بیت وێ سه‌روه‌ریێ بپارێزیت، وى ده‌مى سیسته‌مێ ده‌سته‌لاتى ل كوردستانێ و په‌یوه‌ندیا مه ل گه‌ل به‌غدا هه‌رچیه‌ك بیت بلا ببیت ئۆتۆنۆمى بیت یان فیدرال یان.. سه‌ر و مال و خاك و وه‌لات دێ د پاراستی بن. ژ 1921 ێڤه هه‌تا 25 ئیلۆنا چوویى د پتریا ده‌ماندا ب ره‌نگه‌كى ژ ره‌نگان زێده یان كێم ئه‌ڤ سه‌روه‌ریه ل كوردستانێ هه‌بوو، د ناڤبه‌را 1921 ـ 1961 ێ دا ژ ئه‌نجامێ سیسته‌مێ عه‌شیره‌تى و ده‌ره‌به‌گیى زال و هنده‌ك جاران ژى ل ژێر باندۆرا بزاڤ و شۆرشێن كوردى ل پرانییا ده‌ڤه‌رێن ده‌رڤه‌ى باژێران هه‌تا ئاسته‌كێ مه‌زن ئه‌و سه‌روه‌رییا ئابوورى هه‌بوو و هه‌ر وى سیسته‌مى ب خوه‌ژى پارێزڤانى لێ دكر و وێ سه‌روه‌ریى ل باژێران ژى باندۆره‌ك هه‌بوو.
پشتى ده‌سپێكرنا شۆرشێ ل ئیلۆنا 1961 هه‌تا پیلانا 6 ئادارا 1975 ئه‌ڤ سه‌ره‌وه‌ریه ب ره‌نگه‌كێ به‌رفره‌هتر هه‌بوو، ل ده‌ڤه‌رێن ژێرده‌سته‌لاتێ شۆرشێ هه‌ردو سه‌روه‌ریێن ئابوورى و له‌شكرى د پاراستى بوون و باندۆرا خوه ل سه‌ر باژێران ژى هه‌بوو، خالا ناكۆكیێ ژى د هه‌ر دانوستاندنه‌كێ دا ل گه‌ل حوكمه‌تێن به‌غدا ژبلى چاره‌نڤیسى هنده‌ك ده‌ڤه‌ر و باژێرێن كوردستانێ مژارا سه‌روه‌ریا له‌شكرى بوو كو پاراستنا سه‌روه‌ریا ئابوورى دكه‌ت، پشتى پیلانا جه‌زائیرێ ل ئادارا 1975ێ چ سه‌روه‌رى نه‌مانه ل كوردستانێ، سه‌روه‌ریا ئێكانه و بێ هه‌ڤرك حوكمه‌تا به‌عسى بوو، ئه‌وا دڤیا دكر، ده‌ست ب عه‌ره‌بكرنێ و به‌عسیكرنى كر، روخسارێ نه‌ته‌وه‌یێ پرانییا كوردستانێ وه‌كى وێ ڤیاى گوهارت، ل هنده‌ك ده‌ڤه‌ران كو ب درێژیا دیرۆكێ عه‌ره‌ب لێ نه‌بووینه یان كته‌كا كێم لێ بووینه د دوسى سالاندا رێژا وان گه‌هانده پتر ژ نیڤێ، ل سالا 1977 رێژا عه‌ره‌بان ل قه‌زا شنگالى گه‌هانده 89,54% به‌رامبه‌رى 9,54% بۆ كوردان، ل ناحیا ئه‌لقوش كو ژ پێكهاته‌یێن نه‌ته‌وه‌یى ئایینى یێن جودا پێكدهات رێژا عه‌ره‌بان ل سالا 1977ێ گه‌هانده 95,4% و نموونه ژ ڤى ره‌نگى زۆرن، ب كورتى ل جیهانه‌كا وه‌ك رۆژهه‌لاتێ ناڤین و ب عه‌قلیه‌ته‌كا ل ڤان وه‌لاتان ده‌سته‌لاتدار، نه‌مانا سه‌روه‌ریا له‌شكرى نه‌مانا هه‌موو سه‌روه‌ریان ب دووڤ خوه‌ڤه دئینیت، د هه‌مان ده‌م دا سه‌روه‌ریا ئابوورى پشته‌ڤان و ب هێزكه‌را سه‌روه‌ریا له‌شكرى یه.
پشتى سه‌رهلدانا 1991 هه‌ردو سه‌روه‌رى ل پرانیا كوردستانێ زڤرینه‌ڤه و ل ژێر ڤان سه‌روه‌ریان كوردستانه‌كا نوو ئاڤابوو و پێنگاڤێن مه‌زن به‌ر ب پێش هاڤێتن، لێ حوكمه‌تا به‌غدا هه‌رده‌م ل هیڤیا وێ رۆژێ بوو سه‌روه‌ریێن كوردستانێ نه‌هێلیت و بزڤرینته‌ڤه قوناغا ناڤبه‌را 1975 ـ 1991، ئه‌ڤ ب دروستى پشتى 25 ئیلۆنێ هاته‌سه‌لماندن، حوكمه‌تا به‌غدا ب هه‌موو چه‌كێن ئابوورى شه‌ر دژى كوردستانێ راگه‌هاند، ده‌روازه‌یێن سنوورى و فرۆكه‌خانه گرتن، رێك ل به‌ر هه‌رهاریكارییه‌كێ گرت، پێشتر ژى دوورپێچا ئابوورى و برینا بۆدجه‌یى ل سه‌ر هه‌رێمێ سه‌پاندبوو، ل به‌ر بوو ب برسیكرنێ به‌رخوه‌دانا باشوورێ كوردستانێ و ئه‌و ده‌سكه‌فتێن ژ سالا 1991 ێڤه ده‌ستڤه‌هاتین ژناڤببه‌ت، لێ بوونا هنده‌ك ژێده‌رێن ئابووریێن كێم هه‌تا ئاسته‌كێ باش كوردستان ژ وێ پلانێ پاراست، له‌وما به‌غدا په‌نابره به‌ر پلانا له‌شكرى و ڤیا ب هێزێ به‌رخوه‌دانێ نه‌هێلیت و وان ده‌سكه‌فتان ژناڤببه‌ت، هه‌ر چه‌نده ژ ئه‌نجامێ پیلانا 16 ئۆكتۆبه‌رێ هنده‌ك مه‌ره‌مێن خوه بجهئینان، لێ ژبه‌ر بوونا سه‌روه‌ریا له‌شكرى ئانكو هێزێن پێشمه‌رگه‌یێن كوردستانێ هه‌رزوو پلانا حوكمه‌تا به‌غدا ل سنووره‌كێ دیاركرى راوه‌ستاند و وێ سه‌روه‌ریا له‌شكرى نه تنێ به‌غدا به‌لكى جڤاكێ ناڤده‌وله‌تى و هنده‌ك ژ دۆستێن كوردان ژى هشیاركرنه‌ڤه كو پێداچوونه‌كێ ب هه‌لویستێن خوه‌دا بكه‌ن یێن پشتى ریفراندۆما 25 ئیلۆنێ به‌رامبه‌رى كوردستانێ گرتینه به‌ر.
ب كورتى سیسته‌م ل باشوورێ كوردستانێ چ سیسته‌مه‌ك بیت و دستوورێ عیراقى چ بیت و چاوا په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را به‌غدا كوردستانێ هاتبنه ده‌سنیشانكرن، هه‌كه كوردستانێ هه‌ردو سه‌روه‌ریێن ئابوورى و له‌شكرى نه‌بن دێ هه‌رده‌م ل ژێر گه‌فێن دوباره‌داگیركرنێ و هه‌لوه‌شاندنێ و برسیكرن و ژناڤبرنێ بین.
به‌هدینا تو هه‌ژى ب پایته‌ختێ سه‌رهلدانا ده‌وله‌تا كوردستانێ بێیه ناڤكرن
د هه‌ر بۆیه‌ره‌كا دیرۆكیدا هن كه‌سایه‌تى هن باژێر و ده‌ڤه‌ر دهێنه‌پێش و بله‌ز جهه‌ك دیار بۆ خوه د وێ دیرۆكێدا دگرن، بۆ ده‌مێن درێژ ب وێ بۆیه‌رێڤه دهێنه‌گریدان و دبنه هێمایێن دیرۆكى بۆ وى وه‌لاتى یان وى جڤاكى، د دیرۆكا كوردستانێ یا هه‌ڤچه‌رخدا نموونه‌یێن ب ڤى ره‌نگى هه‌نه، ل نیڤا یه‌كه‌ما سه‌دسالییا بیستێ باژێرێ ئامه‌د (دیاربه‌كر) ب سه‌نته‌رێ بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا باكوورێ كوردستانێ دهاته‌نیاسین، د هه‌مان سه‌دسالیێدا سلێمانیێ ب خه‌بات و به‌رخوه‌دانا خوه به‌رامبه‌رى داگیركه‌ران ب (شارى هه‌ڵمه‌ت و قوربانى) دهاته‌نیاسین، د سالێن چلاندا ل رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ د بۆیه‌رێن دامه‌زراندنا كۆمارێ كوردستانێ یێ سالا 1946ێدا باژێرێ مه‌هاباد ب پایته‌ختێ كوردستانێ و باژێرێ پێشه‌وا قازى محه‌مه‌د هاته‌ناڤكرن و هه‌تا نها ژى ب وى ناڤى دهێته‌نیاسین، ژ ده‌سپێكا شۆرشا ئه‌یلوولا 1961ێڤه هه‌ولێر به‌ربژار بوو ببیته پایته‌ختێ باشوورێ كوردستانێ و ب كریار ژى ئه‌ڤ چه‌نده هاته‌ئه‌نجامدان چ ل سه‌ر ده‌مێ حوكمێ ئۆتۆنۆمیێ كارتۆنى و چ ژى پشتى سه‌رهلدانا 1991 و هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ و دامه‌زراندنا حوكمه‌تا هه‌رێمێ، د كاره‌ساتا كیمیابارانا هه‌له‌بجه‌دا ئه‌ڤ باژێره ب هه‌له‌بجه‌ى شه‌هید یان هیرۆشیما كوردستانێ هاته‌ناڤكرن، د روودانا سه‌رهلدانا بهارا 1991ێدا باژێرێ رانیه سه‌رفرازیا (ده‌روازه‌ى راپه‌رین) ده‌ست خوه‌ڤه ئینا.
د دوا بۆیه‌ردا، د داوى پێنگاڤا خه‌لكێ كوردستانێدا بۆ ده‌ستڤه‌ئینانا ئارمانجێ هه‌ره مه‌زنێ بزاڤا نه‌ته‌وایه‌تییا كوردیدا و بجهئینانا خه‌ونا مه‌زنا خێزان و زارۆكێن شه‌هیدان، د سه‌رهلدانا خه‌لكێ باشوورێ كوردستانێدا بۆ دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا سه‌ربه‌خۆدا، ئه‌و سه‌رهلدانا ل 7ێ حزیرانا چوویى ده‌سپێكرى ده‌مێ سه‌ركردایه‌تییا كوردستانێ بریارا گشتپرسیێ (ریفراندۆمێ) بۆ سه‌رخوه‌بوونا كوردستانێ داى و ل 25 ڤێ مه‌هێ (ئه‌یلوولێ) ب ئه‌نجامدانا گشتپرسیێ گه‌هشتییه قووناغا سه‌ره‌كى كو پرانییا هه‌ره مه‌زنا خه‌لكێ باشوورێ كوردستانێ ب به‌لێ ده‌نگ بۆ سه‌ربه‌خۆیێ داى، ده‌ڤه‌را به‌هدینان (پارێزگه‌ها دهۆكێ و ده‌ڤه‌رێن نوو رزگاركریێن پێشتر سه‌ر ب پارێزگه‌ها نه‌ینه‌وا ڤه) به‌رى هه‌ر ده‌ڤه‌ر و باژێر و جهه‌كێ دی هاته‌پێش و خوه ل بریارا گشتپرسیێ كره خودان، گشتپرسى نه تنێ مێڤانا مالێن وان بوو به‌لكى مێڤانا ناڤ دلێ وان بوو، د ده‌مێ پتر ژ سێ هه‌یڤاندا گشتپرسى (ریفراندۆم) په‌یڤا سه‌ره‌كییا سه‌ر زارێ هه‌ر وه‌لاتییه‌كێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ بوو، ل به‌رۆكێن به‌راهیێ یێن شه‌رێ به‌رگریێ ژ تیرورێ، ل ناڤ مال و فه‌رمانگه‌ه و جهێن كارى، ل مزگه‌فت و دێر و په‌رسته‌گه‌هان، هه‌ر وه‌لاتیه‌كى كار بۆ وێ رۆژێ دكر، به‌رهه‌ڤى بۆ وێ رۆژێ دكرن، نه‌ساخ و پیران دوعادكرن خودێۆ تو هند ژیێ مه درێژكه‌ى پشكداریێ د وێ رۆژێدا بكه‌ین، گه‌نجێن ژیێ وان كێمتر ژ هه‌ژده‌سالان تنێ خه‌ما وان ئه‌و بوو وان مافێ ده‌نگدانێ نینه، لێ ب هه‌ست و هه‌یه‌جانا خۆ ب مۆرالا خوه‌یا بلند خوه ل پێشییا ده‌نگده‌ران ددیت، رێ ل به‌ر وان خۆشدكر، هاندان و ناڤتێدانا وان دكر، پیر په‌ككه‌فتى ئاسته‌نگدار دكرنه پشتا خوه و دبرنه به‌ر سندوقێن ده‌نگدانێ. زارۆكێن هێژ ژیێ وان بچویكتر پتر ژ یێن دى چاڤێ وان ل وێ رۆژێ بوون ئه‌گه‌ر وان مافێ ده‌نگدانێ نه‌بیت لێ وێ رۆژێ د توومارا مێژووا ژیێ خوه‌دا بنڤیسن و تلا خوه ب وى حوبرێ پیروز بخه‌ملینن.
ب ڤى ره‌نگى به‌هدینان پێشوازى ل گشتپرسیێ كر، گشتپرسى هه‌مبێزكر، د ده‌مێ ئه‌نجامدانێدا ب شانازیڤه د ناڤ گشت باژێر و ده‌ڤه‌رێن دیترێن باشوورێ كوردستانێدا به‌هدینان رێژا هه‌ره‌بلندا پشكداریێ و ده‌نگدانێ ب به‌لێ تۆماركر، شانازییا وێ چه‌ندێ بۆ خوه تۆماركر كو ته‌بایى باژێر و باژێركێن وێ رێژا پتر ژ 90% یا پشكداریێ و ده‌نگدانێ تۆمار كر، پارسه‌نگا ته‌رازییا پشكداریێ ئه‌وا ل هنده‌ك ده‌ڤه‌ر و باژێران خوه ل كێمیێ داى ب پشكدارى و ده‌نگێن به‌هدینان د به‌رژه‌وه‌ندییا سه‌رخوه‌بوونێدا بلندكره‌ڤه.
به‌لێ به‌هدینان پێشوازى ل گشتپرسیێ كر و ژ دل هه‌مبێز كر و ب باوه‌رییه‌كا موكمڤه ئه‌نجامدا و ئه‌نجامێن هه‌ره‌باش ده‌ستڤه‌ئینان، له‌وما هه‌ژییه بێژینێ: به‌هدینا تو هه‌ژى ب پایته‌ختێ سه‌رهلدانا ده‌وله‌تا كوردستانێ بێیه ناڤكرن، لێ ئه‌ڤ سه‌ركه‌تنا دیرۆكى پیرۆزه ل هه‌موو كوردستانێ.
نيشاندان
WP Facebook Auto Publish Powered By : XYZScripts.com