موسه‌ده‌ق تۆڤى
دێ ب ڤان مانشێتێن سه‌ره‌كى و لاوه‌كیێن رۆژناما (ئه‌ڤرۆ) قوناغا پشتى 16 ئۆكتۆبه‌را 2017ێ ده‌سپێكه‌ین.
• نێچیرڤان بارزانى: هه‌كه‌ به‌غدا 17% بهنێریت دێ داهاتان راده‌ست كه‌ین 2226- 7/11/2017
• به‌غدا دێ لژنه‌كێ ل دۆر لیستا فه‌رمانبه‌ران هنێریته‌ هه‌رێمێ 2237- 22/11
• نێچیرڤان بارزانى: مه‌ به‌رده‌وام بزاڤكرینه‌ ناكۆكیان ب دیالۆكێ چاره‌بكه‌ین 2238- 23/11
• عه‌بادى ب ده‌سپێكرنا دانوستاندنا ل گه‌ل هه‌رێمێ رازى دبیت 2259- 27/12
• عه‌بادى: پابه‌ندین ب دانا مووچێن فه‌رمانبه‌رێن كوردستانێ 2262- 3/1/2018
• نێچیرڤان بارزانى: هه‌كه‌ به‌غدا د هنارتنا مووچه‌ى یا رژدبیت هه‌موو ئاسانكارییان دێ كه‌ین 2266- 9/1/2018
• د. ڤیان جاف: به‌غدا ل رۆژێن بهێت دێ مووچێ هه‌یڤا دوازده‌ بۆ هه‌رێمێ هنێریت 2265- 18/1
• عه‌بادى بۆ نێچیرڤان بارزانى: مووچێ فه‌رمانبه‌رێن هه‌رێمێ دێ هنێرین 2274- 21/1
• لیسته‌كا دى یا مووچه‌ى بۆ به‌غدا هاته‌هنارتن 2279- 28/1
• لیستا ناڤێن 402 هزار مووچه‌خۆرێن كوردستانێ بۆ به‌غدا دێ هێته‌ هنارتن 2289- 11/2
• هه‌یڤا ئادارێ مووچێ په‌روه‌رده‌ و ساخله‌میێ دێ هێته‌خه‌رجكرن 2285- 5/2
• ژێده‌ره‌كێ نێزیك ژ عه‌بادى: ل نێزیك رێكه‌فتنا هه‌ولێر و به‌غدا دێ هێته‌ راگه‌هاندن 2296- 20/2/2018
• عه‌بادى هه‌كه‌ مه‌رجێن مه‌ بجه نه‌ئینن پێنج سالێن دى فرۆكخانان ناڤه‌كه‌ین 2298- 22/2/2018

ئه‌ڤ مانشێته‌ یێن رۆژناما (ئه‌ڤرۆ) نه‌، به‌لێ هه‌ر رۆژنامه‌كا دى، كه‌ناله‌كێ ئاسمانى یان لۆكال یان ئیزگه‌یه‌كێ رادیۆیێ بگرى رۆژانه‌ چه‌ندین مانشێت و نووچه‌یێن ب ڤى ره‌نگى به‌رچاڤ و گوهێن مه‌ دكه‌ڤن، هه‌رهه‌موو ژى ده‌ربرینێ ژ وى سه‌روبه‌رێ ئابووریێ دژوار دكه‌ن یێ خه‌لكێ باشوورێ كوردستانێ تێدا دژین، د هه‌مان ده‌مدا روویه‌كێ راسته‌قینه‌یێ په‌یوه‌ندیێن ناڤبه‌را كوردستانێ و به‌غدا و سه‌ره‌ده‌رییا حكومه‌تا عیراقێ دگه‌ل دگه‌ل خه‌لكێ كوردستانێ نیشادده‌ن، ئه‌و حكومه‌تا دبێژیت: من دڤێت ده‌سته‌لاتێ حكومه‌تا مه‌ركه‌زى بزڤرینمه‌ڤه‌ هه‌موو هه‌رێما كوردستانێ، ب كورتى مژارێن ژێرى ژ ڤان مانشێتان و سه‌روبه‌رێ نهایێ ناڤبه‌را به‌غدا و هه‌رێمێ دیار دبن:
• سه‌روبه‌رێ ئابوورى ل باشوورێ كوردستانێ هندێ دژواره‌ مینا كه‌سه‌كێ په‌ككه‌فتیێ تێنى و برسى لێهاتى نه‌ ئه‌و دكاریت خوه‌ بگه‌هینته‌ ئاڤه‌كێ یان پارییه‌كێ نانى و نه‌ كه‌س ژى د هه‌وارا وى دهێت و تشته‌كى دده‌تێ تێناتی و برسا وى كێمكه‌ت، له‌وما ژى ئه‌گه‌ر سیتاڤكا كه‌سه‌كى ژ دوورڤه‌ ببینیت تنێ ئه‌وێ ده‌ڤێ خوه‌ ڤه‌دكه‌ت، ئه‌گه‌ر ب هوورى ڤى سه‌روبه‌رى شرۆڤه‌ بكه‌ین دێ پرسیاره‌ك هێته‌ پێش گه‌لۆ چ سه‌روبه‌رێن ژ ڤى كاودانى دژوارتر ب سه‌رێ مه‌ نه‌هاتینه‌..؟ د به‌رسڤێدا بێژین: به‌لێ سه‌ربۆرێن خرابتر و دژوار تر ب سه‌رى مه‌ هاتینه‌ و ده‌مى ژى پتر ڤه‌كێشایه‌ به‌لێ به‌رخوه‌دانا خه‌لكێ ب هێزتر بوویه‌، ئه‌و هێزه‌ژى هانده‌ر بوویه‌ خه‌لك و سه‌ركردایه‌تییا وى خه‌لكى پتر خوه‌ راگرن و قه‌بێ دوژمنى بخوازن و ده‌ست به‌ردانێ نه‌كه‌ن..! دێ پرسیاره‌كا دى هێته‌كرن چما ئه‌و به‌رخوه‌دانه‌ نها نینه‌..؟ د به‌رسڤێدا دبێژم ژینگه‌ها نڤشێ نها تێدا مه‌زنبووى نه‌ ژینگه‌هه‌كه‌ خه‌لكه‌كێ خوه‌راگر به‌رهه‌م بینیت، نه‌ په‌روه‌رده‌یا نها ئه‌و په‌روه‌رده‌یه‌ یا وى خه‌لكى په‌روه‌رده‌ دكه‌ت، مه‌ره‌ما من ژى هه‌موو ره‌نگێن په‌روه‌رده‌یێیه‌، نه‌ سه‌ركرده‌ و به‌رپرس و مه‌زنێن نها ئه‌و دادپه‌روه‌رییه‌ ئه‌نجامدایه‌ و نه‌ ژى ئه‌و سه‌ره‌ده‌رییا باش دگه‌ل خه‌لكێ خوه‌ كریه‌ كو ئه‌و خه‌لكه‌ د رۆژا ته‌نگاڤیێدا خوه‌ راگربیت و دۆزا سه‌ره‌كى و ئارمانجێن نه‌ته‌وه‌یى ل پێشییا به‌ریكا وى و سه‌روبه‌رێ ناڤمالا وى بن. وێ ژی ژبیرنه‌كه‌ین شه‌ره‌نیخا حزبایه‌تییا به‌رته‌نگ و نه‌ره‌وا ل باشوورێ كوردستانێ و سه‌ره‌ده‌رییا سازیێن راگه‌هاندنێ دگه‌ل ئاریشا ئابوورى، هنده‌ دى خه‌لكێ مه‌ ژ دۆزا سه‌ره‌كى و ئارمانجێن نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانى دووركریه‌، وه‌ل پرانییا خه‌لكى كریه‌ بۆ وى گرنگ نه‌بیت كى ده‌سته‌لاتداریێ ل ڤى وه‌لاتى دكه‌ت، خۆیى بیت یان بیانى، چاوان سه‌ره‌ده‌ریێ دكه‌ت، سه‌ره‌ده‌رییه‌كا دیموكراسى و دادپه‌روه‌ر یان ژى سه‌ره‌ده‌رییه‌كا عه‌سكه‌رتارى و دیكتاتورى، وى چ ماف د ڤى وه‌لاتیدا هه‌بن یان نه‌بن، كوردستانى بیت یان عیراقى، هه‌ر هه‌موو بۆ وى نه‌گرنگن تنێ به‌ریكا وى گرنگه‌.
• كاره‌ساتا هێژ خرابتر شه‌رنیخا حزبایه‌تى ب سه‌رێ ڤى وه‌لاتى ئیناى حزب یا ئاماده‌بیت هه‌موو دیرۆكا خوه‌یا خه‌باتێ و كوردایه‌تیێ بكه‌ته‌ قوربانى هندێ تنێ حزبا به‌رامبه‌رى خوه‌ یان بێژین هه‌ڤركا خوه‌ بشكێنیت یان ژ ناڤببه‌ت، ئه‌ڤه‌ د كاره‌ساتا 16 ئۆكتۆبه‌رێدا روودا ده‌مێ خه‌باتا سه‌دسالییا هه‌موو خه‌لكێ كوردستانێ كریه‌ قوربانى بۆ شكاندنا ئالیێ به‌رامبه‌ر.
• سه‌روبه‌رێ مه‌ ب كورتى ئاماژه‌ پێكرى سه‌ركردایه‌تییا هه‌رێما كوردستانێ ناچاركریه‌ سه‌خمه‌رات پاراستنا ئه‌وا مایى ژ كوردستانێ و ده‌سكه‌فتێن نه‌ته‌وه‌یى ب هه‌موو ره‌نگان ده‌ستبه‌ردانێ بۆ حكومه‌تا به‌غدا بكه‌ت، ل دووڤ هه‌موو مه‌رج و داخوازى و مهانه‌یێن بێ مانایێن وێ بهێت، ده‌سبه‌ردان گه‌هشتییه‌ ئاسته‌كى بێنا خه‌لكه‌كێ خودان باوه‌ر ب دۆزا نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانى ته‌نگ ببیت بێژیت: ئێدى ده‌ستداهێلان بۆ حكومه‌تا به‌غدا به‌سه‌.
• د به‌رامبه‌ردا حوكمه‌تا به‌غدا و سه‌رۆكوه‌زیران حه‌یده‌ر عه‌بادى، ب دروستى نوونه‌راتییا هزرا شوفینیییا عه‌ره‌بى و مه‌زهه‌بییا به‌رته‌نگ دكه‌ت، ده‌ربرینێ ژ وێ بۆچوونا عه‌ره‌بی دكه‌ت كو د هه‌رده‌لیڤه‌كێدا ته‌رازییا هێزێ د به‌رژه‌وه‌ندییا واندا بیت باوه‌ریێ ب مافێن نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانیێن كوردان و هیچ پێكهاته‌كا دى نائینن، ئه‌ڤ حكومه‌ته‌ نیڤسه‌ركه‌تنا خوه‌یا به‌رچاڤ ب هاریكارییا كوردان و هه‌ڤپه‌یمانییا ناڤده‌وله‌تى ل سه‌ر رێكخراوا تیرۆریستییا داعش و خرڤه‌بوونا چه‌كه‌كێ مه‌زن ل به‌رده‌ستێن خوه‌ و روودانا خیانه‌تكارییا 16 ئۆكتۆبه‌رێ ب ده‌لیڤه‌ دبینیت هنده‌دى دژایه‌تییا خه‌لكێ كوردستانێ بكه‌ت و ئه‌گه‌ر ده‌لیڤا خوه‌ ببینیت كوردستانێ بزڤرینته‌ڤه‌ سه‌رده‌مێ حوكمێ زاتیێ سه‌دامى و ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژى ب كریار ئه‌نجامدا به‌لێ خوه‌راگرییا پێشمه‌رگێن كوردستانێ ل پردێ، مه‌خموور، سحێلا و مه‌حموودیێ ئه‌ڤ حكومه‌ته‌ ژ هێرشا له‌شكه‌رى و داگیركرنێ بێ هیڤى كر، چ د ده‌ستاندا نه‌ما ژبلى شه‌رێ ئابوورى و گرتنا سنووران و فرۆكه‌خانه‌یان و دوورپێچێن زه‌مینى و ئه‌سمانى و یا به‌رده‌وامه‌ د ڤێ پلانێدا و هه‌تا نڤیسینا ڤان په‌یڤان ژ خرابیێ پێڤه‌تر ژێ ناهێته‌ چاڤه‌رێكرن.
• پرسیار ئه‌وه‌ گه‌لۆ هه‌تا كه‌نگى خوه‌ ل به‌ر ڤێ دوژمنكاریێ بگرین..؟ هه‌تا كه‌نگى خوه‌ ل به‌ر ڤان زێده‌گاڤییان بگرین یێن رۆژانه‌ به‌رامبه‌رى هه‌ستا مرۆڤێ كورد دهێنه‌كرن ده‌مێ ئه‌وا دبَیژنێ لیژنێن ووردبینیێ سه‌ره‌دانا ڤێ وه‌زاره‌تێ و ڤێ رێڤه‌به‌ریێ دكه‌ن و بێى كو هیچ ئه‌نجامه‌ك هه‌بیت..؟ هه‌تا كه‌نگى خوه‌ ل به‌ر نه‌وه‌یى و ژڤان و په‌یمانێن نه‌راستێن عه‌بادى بگرین..؟ ئه‌رێ هیڤییه‌ك مایه‌ كو حكومه‌تا به‌غدا رۆژه‌كێ ژ رۆژان ل دووڤ ئه‌وێ دبێژنێ ده‌ستوورێ عیراقێ سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل مه‌ بكه‌ت..؟ داوى كۆمبوونا جڤاتا نوونه‌رێن عیراقێ ل دۆر بۆدجه‌یا 2018ێ ئه‌و راستییه‌ ب گوهێن مه‌ دادا كو تشته‌ك ل عیراقێ ب ناڤێ (ته‌وافق) نه‌مایه‌ ئه‌وا وان دڤێت دێ ل سه‌ر مه‌ سه‌پینن، ب رێكا جڤاتا نوونه‌ران نه‌ سه‌پینن دێ ب رێكا له‌شكه‌رى سه‌پینن ئه‌گه‌ر دشیاندا بیت.
• ب كورتى مه‌ وه‌ك خه‌لكێ كوردستانێ نه‌ جه ل عیراقێ مایه‌ و نه‌ ژى مه‌ سه‌نگه‌ك ل به‌غدا و سازیێن مه‌ركه‌زى مایه‌ به‌رگرییه‌كێ ژ مافێن مه‌ بكه‌ت، د ئه‌نجامدا دێ بێژم تنێ یا مه‌ ماى بزڤرینه‌ڤه‌ وێ بریارێ یا خه‌لكێ كوردستانێ ل 25 ئه‌یلوولا 2017ێ د ریفراندۆمێدا داى، ئه‌و ژى ب دو مه‌رجان دێ بجههێت چاكسازییه‌كا سه‌رانسه‌رى ل كوردستانێ و یه‌كگرتنه‌كا ته‌باییا كوردان، نیشانێن هه‌ردویان ژى د ڤان رۆژاندا دیاربوون ده‌مێ په‌رله‌مانێ كوردستانێ بریار ل سه‌ر پرۆژێ چاكسازییێ داى و ده‌مێ فراكسیۆنێن كوردستانى ل به‌غدا هه‌لویسته‌كێ هه‌ڤگرتى و قاره‌مانانه‌ به‌رامبه‌رى پرۆژى بۆدجه‌یا عیراقێ بۆ سالا 2018ێ داى، ئه‌ز دبێژم پێگیرییا حزب و هێزێن كوردستانێ د ناڤ حكومه‌تێ و ده‌رڤه‌ى حكومه‌تا هه‌رێمێدا ب چاكسازیێ و هه‌ڤگرتنێ دێ هه‌موو پلانێن داگیركه‌ران ژ ناڤبه‌ت و ئه‌و باوه‌رییا خه‌لكێ ب حزبێن كوردستانێ ژ ده‌ستداى و ئه‌و به‌رخوه‌دانا د قوناغێن جودایێن دیرۆكێدا خه‌لكێ ڤى وه‌لاتى نیشاداى دێ زڤریته‌ڤه‌.

موسه‌ده‌ق تۆڤى

ژ داویا سه‌دسالیا نۆزدێ ڤه‌ ب كوردیكرنا به‌رنامێن خواندنێ و دادگه‌ه و داموده‌زگه‌هێن فه‌رمى یه‌ك ژ داخوازێن به‌راهیێ یێن بزاڤا نه‌ته‌وه‌یا كوردى بوویه‌، هندى په‌یوه‌ندى ب باشوورێ كوردستانێ ڤه‌ هه‌ى ئه‌ڤ مژاره‌ ژ داخوازێ بوویه‌ قانوون و چه‌ندین به‌لگه‌نامه‌یێن فه‌رمى ل به‌رده‌ستن كو ژ دامه‌زراندنا حوكمه‌تا شاهینى (مه‌لكى) یا عیراقێ ل ته‌باخا 1921هه‌تا نها هه‌ر حوكمه‌ته‌كێ یان سیسته‌مه‌كى ده‌سته‌لاتدارى كربیت حاشا ژ ڤى مافى خه‌لكێ كوردستانێ نه‌كریه‌ به‌لكى داكوكى ل سه‌ر كریه‌، ژ سالا 1921 ـ 1931 چه‌ندین جاران حوكمه‌تا عیراقێ یا وى سه‌رده‌مى ئه‌ڤ مافه‌ په‌ژراندیه‌، ل دووڤ قانوونا زمانێن خوه‌جهى یێن عیراقێ ژماره‌ (74) سالا 1931ى ڤى مافى روویه‌كێ قانوونى ب خۆڤه‌ گرتیه‌ و ل دووڤ هه‌مان قانوونێ ژ هه‌موو وان ده‌ڤه‌ران گرتیه‌ یێن پرانیا خه‌لكێ وى كورد بن، هه‌ر ب ڤى ره‌نگى ژى چه‌ندین قانوون و ده‌ستوورێن عیراقى هه‌تا دگه‌هیته‌ ده‌ستوورێ سالا 2005 پرانیا عیراقیان ده‌نگ ل سه‌رداى.
ب كورتى ئه‌ڤه‌ مافه‌كێ ره‌وا و قانوونیێ كوردانه‌، ئه‌گه‌ر به‌رى سه‌رهلدانا 1991 رێگرى ل به‌ر ڤى مافى هه‌بن، ئه‌ڤه‌ پشتى سه‌رهلدانێ و دامه‌زراندنا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ چ ئاسته‌نگ ل به‌رامبه‌رى بجهئینانا ڤێ مافى نه‌ماینه‌، به‌لێ هه‌كه‌ ئه‌م كورد ئاسته‌نگ بین به‌رامبه‌رى ڤێ مافى خوه‌ یان رێگریى ل بجهئینانا وى بكه‌ین وى ده‌مى ئه‌ڤه‌ كاره‌ساتا مه‌زنه‌، ب مخابنی ڤه‌ ئه‌ڤ كاره‌ساته‌ ل كته‌كا ده‌زگه‌ه و سازیێن پارێزگه‌ها دهۆكێ یا به‌رده‌وامه‌، ئه‌گه‌ر ل ده‌ه سالێن به‌راهیێ یێن سه‌رهلدانێ ره‌نگه‌ پاكانه‌ك بۆ ڤێ چه‌ندێ هه‌بیت، ئه‌ز دبێژم پشتى 27 سالان ژ سه‌رهلدانێ و چه‌سپاندنا خواندنا كوردى ل هه‌موو قوناغان چ پاكانه‌ بۆ ڤێ دیاردێ نینن و كه‌سه‌كێ ماف نینه‌ مهانه‌كێ یان پاكانه‌كێ بۆ ببینته‌ڤه‌.
وه‌ك نموونه‌ دێ ئاماژه‌ ب فه‌رمانگه‌هه‌كێ كه‌م كو هه‌تا نها زمانێ كوردى تنێ ب ئاخفتنێ ل وێ فه‌رمانگه‌هێ هه‌یه‌ و ب فه‌رمى ل سه‌ر كاغه‌زێ سه‌ره‌ده‌رى ب زمانێ عه‌ره‌بى دهێته‌كرن، ئانكو عه‌ره‌بى زمانێ فه‌رمییه‌. به‌ری چه‌ند رۆژه‌كان ب مه‌ره‌ما ده‌رئینانا ناسنامه‌كێ ل شوینا ناسناما خوه‌یا بارێ شارستانێ یا به‌رزه‌بووى من سه‌ره‌دانا پشكا به‌رزه‌بوویان ل كۆمه‌لگه‌هێ دادوه‌ریێ دهۆكێ كر، ئاڤاهییه‌كێ باش و سه‌رده‌میانه‌، سیسته‌مه‌كێ رێكوپێكێ برێڤه‌برنێ، سه‌رده‌ریه‌كا باش دگه‌ل خه‌لكێ، به‌لێ ب مخابنیڤه‌ زمانێ كوردی ل پشكا به‌رزه‌بوویان یێ به‌رزه‌بوو، هه‌تا ب داویهاتنا مامه‌لێ و ره‌وانه‌كرنا وێ بۆ فه‌رمانگه‌ها بارێ شارستانى پتر ژ 10 نڤیساران كه‌تنه‌ د ده‌ستێن من دا، هه‌رئێكێ كۆمه‌كا تێبینى و په‌راوێزان ل سه‌ر هاتبوونه‌ نڤیسین، به‌لێ هه‌ر هه‌موو ب زمانێ عه‌ره‌بى بوون دا بێژى تویێ ل فه‌رمانگه‌هه‌كا ناسڕیێ یان كه‌ربه‌لا.
یا سه‌یر ئه‌وه‌یه‌ هه‌رهه‌موو فه‌رمانبه‌ر كورد بوون، پرانیا وان ژى گه‌نج بوون یێن پشتى سه‌رهلدانێ هاتینه‌سه‌ردنیایێ یان پێگه‌هشتین، ئانكو ب كوردى خواندینه‌ یان پتریا خواندنا وان كوردى بوویه‌.. بۆچى نڤیسارێن خوه‌ و په‌راوێز و تێبینى یێن خوه‌ ب كوردى نانڤیسن… ؟ ئه‌ڤه‌ به‌رسڤه‌ ل جه‌م وان و فه‌رمانگه‌ه و به‌رپرسێن كۆمه‌لگه‌هێ دادوه‌ریێ دهۆكێ یه‌، ئه‌گه‌ر بێژن مه‌ كته‌كا دادوه‌ران یان فه‌رمانبه‌ران هه‌نه‌ ژ خوارێ هاتینه‌ یان كوردى باش نزانن، ئه‌ڤه‌ مهانه‌كا نه‌ دجهێ خوه‌دایه‌.. ئه‌گه‌ر بێژن مه‌ ده‌قێن كوردى نینن، هه‌ر نه‌ د جهێ خوه‌دایه‌، چنكو هه‌رهه‌موو ئیدیوم و په‌یڤێن وێ فه‌رمانگه‌هێ په‌یڤێن ب ساناهى بوو و ل شوونا وان مه‌ ب كوردى هه‌نه‌، ئه‌گه‌ر بێژن مه‌ ب كوردى نه‌خواندییه‌ یان ئه‌م نزانین و ئه‌ڤه‌ ژى نه‌ جهێ باوه‌ریێ یه‌ و خه‌لكه‌ك ل ڤێ پارێزگه‌هێ هه‌یه‌ یێ ئاماده‌یه‌ هه‌موو نڤیسار و نموونه‌ و پێدڤیێن وان د ده‌مێ هه‌فتیه‌كێدا ب كوردى دانته‌ به‌ر ده‌ستێن وان. كورت و كرمانجى یا پێدڤیه‌ پشكا به‌رزه‌بوویان ل كۆمه‌لگه‌هێ دادوه‌ریێ دهۆكێ ل زمانێ كوردى یێ به‌رزه‌بووى بگه‌ریێت و دانته‌ڤه‌ جهێ وى یێ سروشتى.

موسه‌ده‌ق تۆڤى
گومان تێدا نینه‌ قه‌یرانه‌ك مه‌زن و دژوار به‌رۆكا خه‌لكێ باشوورێ كوردستانێ گرتییه‌، قه‌یرانه‌ك هه‌مه‌ لایه‌نه‌، سیاسى، ئابوورى، كارگێرى…هتد، ئه‌گه‌ر ل ئه‌گه‌رێن قه‌یرانێ بگه‌رین ب ده‌هان ئه‌گه‌ر دهێنه‌ پێش، هه‌رهه‌موو ژى ئه‌گه‌رێ ڤێ قه‌یرانێ نه‌، لێ نه‌ ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كینه‌، هه‌رهه‌موو به‌رهه‌مێ ده‌مینه‌، لێ نه‌ به‌رهه‌مێ قوناغه‌ك دیاركرینه‌، هه‌رئێكێ د قوناغه‌كێدا سه‌رێ خوه‌ هه‌لدایه‌ و به‌رۆكا مه‌ گرتییه‌. لێ ئه‌ز د وێ باوه‌رێدا مه‌ ئه‌گه‌رێ سه‌ركیێ ڤان قه‌یرانان و هه‌موو ئاریشه‌ و ئازاران گرێدانا كوردستانێ یه‌ دگه‌ل عیراقا عه‌ره‌بى پشتى شه‌رێ جیهانیێ یه‌كه‌م، به‌رهه‌مێ وێ قوناغێ یه‌ كو ب داویهاتنا شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ ل چریا ئێكێ 1918ێ هه‌تا داویئینانا ئه‌وا دگۆتنێ ئاریشا مووسلێ ل داوییا 1925ێ و گرێدانا ویلایه‌تا مووسلێ یا ئوسمانى كو هه‌موو باشوورێ كوردستانێ ب خوه‌ڤه‌ دگرت ب عیراقێڤه‌.
ل ڤێرێ قه‌یرانان ده‌سپێكر، ده‌مێ ملله‌ت خوه‌دى ده‌سته‌لات نه‌بى ل وه‌لاتێ خوه‌، هه‌یى و نه‌یێن وه‌لاتى د ده‌ستێن خه‌لكه‌ك دیتر دابن، حوكمدارێن عیراقێ ده‌ست ب گۆهارتنا رووخسارێ نه‌ته‌وه‌ییێ وه‌لاتێ مه‌ كر، ئه‌م ژ خواندنێ ب زمانێ دایكا خوه‌ دووركرین، ئه‌م ژ خێر و سامانێن وه‌لاتێ خوه‌ بێ به‌هر كرین، نه‌ تنێ سامانێ مه‌ هاته‌دزین، به‌لكى ب وى سامانى چه‌كێن كوشنده‌ هاتنه‌كرین و به‌رێ وان دامه‌ و جینوسایدا مه‌ پێ هاته‌كرن، بۆ راستییا ڤێ گۆتنێ بنێرنه‌ ژێده‌رێن دیرۆكى و جوگرافى یێن بێ لایه‌ن ببینن به‌رى گرێدانا ب زۆرى یا باشوورێ كوردستانێ ب عیراقا عه‌ره‌بیڤه‌ سنوورێن ده‌ڤه‌رێن كوردنشین و عه‌ره‌بنشین ل كیڤه‌ بوون و نها ل كیڤه‌نه‌..؟
كورت و كرمانجى ئه‌ڤا ب درێژییا سه‌دسالێن چوویى و هه‌تا گه‌هشتییه‌ قوناغا 25 ئه‌یلوولێ و رۆژا ریفراندۆما باشوورێ كوردستانێ ب سه‌رێ خه‌لكێ كوردستانێ هاتى و پشتى ریفراندۆمێ ژى ب سه‌رێ مه‌ دهێت و به‌لكى هێژ دژوارتر لێ هاتییه‌ به‌رهه‌مێ گرێدانا وه‌لاتێ مه‌ یه‌ ب وه‌لاته‌كێ دیتر ڤه‌، ل 25ێ ئه‌یلوولێ مه‌ دڤیا ئه‌و سه‌روه‌رییا سه‌دسال بوو ژ مه‌ هاتییه‌دزین بزڤرینینه‌ڤه‌، ئه‌م خوه‌دى وه‌لات و سامانێن خوه‌بین، داویێ ب وان قه‌یران و دژوارییان بینین یێن سه‌دسالان ئه‌م تێدا دژیاین، مه‌ رێكه‌كا ئاشتیخوازانه‌ گرته‌ به‌ر و ب شێوازه‌كێ هه‌ڤچه‌رخ و ل سه‌ر بنه‌مایێن مافێ مرۆڤى و مافێ ده‌سنیشانكرنا چاره‌نڤیسێ خوه‌ مه‌ داخوازا مافێ خوه‌ كر، نه‌ مه‌ زێده‌گاڤى ل سه‌ر مافێ كه‌سه‌كى كر و نه‌ مه‌ خاكێ خه‌لكه‌كێ دیتر داگیركر، مه‌ به‌رسڤا داگیركه‌ران ب هاریكارییا هنده‌ك ده‌ستێن خیانه‌تكارێن ناڤخۆیى دیت، مه‌ دیت چاوان سه‌ره‌ده‌رى دگه‌ل مه‌ كر و چاوان یێ دكه‌ن، مه‌رج و گه‌ف و هه‌ره‌شه‌یێن رۆژانه‌یێن حكومه‌تا به‌غدا ل به‌رچاڤن.
به‌لێ مخابن هه‌موو ئه‌ڤ مژاره‌ مه‌ ژبیركریه‌، ژ ئه‌گه‌رێ به‌دكارگێرییا حكومه‌تا هه‌رێمێ و نه‌ دادپه‌روه‌رییا وێ و شه‌ره‌نیخا نه‌ ره‌وایا حزبێن كوردستانى دگه‌ل هه‌ڤدو و دروستبوونا مافیا و چه‌ته‌یێن تالانكه‌ر یێن چ جاران تێر نابن ل ژێر سیبه‌را ڤێ حكومه‌تێ و شه‌ره‌نیخا نه‌ره‌وا، د هه‌مان ده‌مدا دوورپێچێن ئابووریێن حكومه‌تێن به‌غدا ل سه‌ر كوردستانێ و برینا بۆدجه‌یا هه‌رێمێ هه‌ر ژ سه‌رده‌مێ سه‌دامى هه‌تا دگه‌هیته‌ سه‌رده‌مێ مالكى و عه‌بادى، مه‌ هه‌موویان ل باشوورێ كوردستانێ مژارا سه‌ره‌كى كو دۆزا ره‌وایا خه‌لكێ كوردستانێ یه‌ ب هه‌موو ره‌هه‌ندێن وێ ڤه‌ ژبیركریه‌، تنێ هزرا مه‌ یا ل مژارا مووچه‌یان، مووچه‌ هات یان نه‌هات، كى دێ ده‌ت، دێ چه‌ندێ ده‌ن و چه‌ندێ ژێ برن، مژارا سه‌رزمانێ مه‌زنترین كه‌سایه‌تى ل ده‌سته‌لاتێ هه‌رێمێ و ل ئه‌وێن خوه‌ ب ئۆپۆزۆسیۆن دزانن و ئه‌وێن پێیه‌ك ل ناڤ ده‌سته‌لاتى و پێیه‌ك ل ناڤ به‌رهه‌لستكاریێ، مژارا سه‌ره‌كییا سازیێن راگه‌هاندنێ و میدیا جڤاكى، ل دیوانخانه‌ و فه‌رمانگه‌ه و ناڤمالان… تنێ مووچه‌یه‌ و بژێوى خه‌لك بوویه‌ به‌نیشتێ خوشێ ناڤ ده‌ڤێ وان.
مووچه‌ و دابینكرنا ژیارا خه‌لكى مافه‌كێ ره‌وایه‌ و دڤێت هه‌ر حكومه‌ته‌ك خوه‌ لێ بكه‌ته‌ خودان، به‌لێ ب مخابنیڤه‌ دبێژم مه‌ دۆزا سه‌ره‌كى، مه‌ سه‌ربه‌خۆییا وه‌لاتى و رزگاربوون ژ ژێرده‌ستییا سه‌دسالان ژبیرا خوه‌ بریه‌ڤه‌ و هه‌موو هزر و بیر و خه‌ما مه‌ مایه‌ د دان و نه‌دان و رێژه‌یا مووچه‌یاندا و نێزیكه‌ دێ دۆزا سه‌ره‌كى كه‌ینه‌ قوربانى مووچه‌یان و ئه‌ز دبینم ده‌سته‌لات ل به‌غدا د ڤێ چه‌ندێدا سه‌ركه‌تى بوو و ب تۆمكێ مووچه‌یان دۆزا مه‌یا نه‌ته‌وه‌یى و وه‌لاتینى ژبیرا مه‌ بره‌ڤه‌.. وى ده‌مى ئه‌و دزانیت دێ چاوان و به‌رامبه‌ر چ مووچه‌یان ده‌ته‌ مه‌.. ل داویێ ژ بیرا خوه‌ نه‌به‌ین سه‌دام حوسێنى ژى مووچه‌ ددان و هه‌موو سه‌رێن هه‌یڤان ددان.

موسه‌ده‌ق تۆڤى
ژ 25 ئه‌یلوولا چوویى رۆژا ریفراندۆمێ (كو ئه‌ز باشتر دزانم ب دووه‌مین سه‌رهلدانا باشوورێ كوردستانێ بێته‌ناڤكرن) ڤه‌، روودان ل كوردستانێ و پرانیا رۆژهه‌لاتێ ناڤین بله‌ز برێڤه‌دچن، ب چه‌ند ده‌مژمێره‌كان كاودان سه‌روبن دبن، جار د به‌رژه‌وه‌ندیا ڤى ئالیدا جار د به‌رژه‌وه‌ندیا ئالیێ دیدا. هندى په‌یوه‌ندی ب كوردستانێ ڤه‌ هه‌ى ژ وێ رۆژێڤه‌ سه‌روبه‌ره‌ك ئالۆز، پڕ ئاسته‌نگ و دژوارى، مه‌ترسیه‌كا كۆژه‌ك ب سه‌ر وه‌لاتێ مه‌ را دبۆریت، ژ هه‌موو ئالییانڤه‌ دوورپێچداینه‌، هه‌موو ل مه‌ بوونه‌ دوژمن، ئه‌وێن مه‌ ب دوستێن خوه‌ دزانین ژبه‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كى بیت، یان هه‌لسه‌نگاندنا مه‌ بۆ هه‌ڤالینییا وان ل سه‌ر بنیاته‌ك شاش بوو، ده‌ركه‌تن هه‌ڤالهێل، به‌رۆكا مه‌یا ناڤخۆیى 100% نه‌ د به‌رژه‌وه‌ندیا مه‌دا، پڕى ناكۆكى و شه‌ره‌نیخا نه‌ره‌وایه‌، زێده‌بارى سه‌روبه‌ره‌كێ ئابووریێ لاواز و بێ پلان، ژ ئه‌نجامێ به‌رنامه‌ك سه‌رنه‌كه‌تى و بێ بنه‌ما، ڤان هه‌موو ئه‌گه‌ران كاره‌ك كریه‌ ئالیێ به‌رامبه‌ر كو حوكمه‌تا به‌غدایه‌ ب هه‌موو ره‌نگان گڤاشێ بێخیته‌ سه‌ر مه‌، دوژمناتییه‌كا روو ب روو و دوور ژ ده‌ستوورى و مافێن مرۆڤى و مافێن پێكهاته‌یێن ڤى وه‌لاتى و ب عه‌قلییه‌ته‌كا له‌شكرتارى و خوه‌ ب سه‌ركه‌فتى زان و بۆچوونه‌كا ره‌گه‌زپه‌رستى و مه‌زهه‌بیه‌كا توندره‌و دگه‌ل مه‌ بكه‌ت و پێ دانیته‌ سه‌ر هه‌موو وان بنه‌مایێن ژ سالا 1921ێڤه‌ عیراق ل سه‌ر هاتییه‌دامه‌زراندن.
ئارمانجێ سه‌ره‌كیێ ده‌سته‌لاتداریا به‌غدا ژ ڤێ دوژمناتیێ نه‌هێلانا یه‌كجاریا سه‌روه‌ریا كوردستانێ یه‌، چ سه‌روه‌ریا ئابوورى بیت یان یا له‌شكرى و كارگێریى بیت، ب ره‌نگه‌كى مرۆڤێ كورد و جڤاكێ كوردستانى ل ڤى وه‌لاتى به‌ركه‌كێ دۆمینێ بیت هه‌رگاڤا ده‌سته‌لاتى ڤیا ژ ڤێ خانێ راكه‌ت دانیته‌ خانا دى، ڤى كه‌سى ژ ڤى جهى ڤه‌گوهێزیته‌ جهێ دى، ڤى گوندى ڤالا كه‌ت و خه‌لكه‌كێ دى ل شوونێ ئاكنجیكه‌ت، روخسارى ئه‌نتیێ ڤى باژێرى ب روخساره‌كێ دیتر بگوهۆریت، مووچه‌ى ژ ڤى جوینى ببریت و بۆدجه‌یێ ژ ڤى باژێرى ببریت و ل یێ دى كێم كه‌ت، كورت و كرمانجى مرۆڤێ كوردستانێ ل عیراقى مرۆڤه‌كێ بێ ده‌سته‌لات و بێ ماف بیت تنێ بخۆت و ڤه‌خۆت و ده‌ست ب سه‌رێ خوه‌ڤه‌ بگریت. دبیت پرسیار بێته‌كرن گه‌لۆ ئه‌و كیژ سه‌روه‌ریه‌ یا مه‌ هه‌ى و حوكمه‌تا به‌غدا دڤێت ژ مه‌ بستینیت.. ئه‌رێ به‌ریا نها مه‌ ئه‌و سه‌روه‌ریه‌ هه‌بوونه‌..؟؟ مه‌ره‌م سه‌روه‌ریێن ئابوورى و له‌شكه‌رینه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌م خودان سه‌روه‌ریا خوه‌یا ئابوورى بین و مه‌ له‌شكره‌ك هه‌بیت وێ سه‌روه‌ریێ بپارێزیت، وى ده‌مى سیسته‌مێ ده‌سته‌لاتى ل كوردستانێ و په‌یوه‌ندیا مه‌ ل گه‌ل به‌غدا هه‌رچیه‌ك بیت بلا ببیت ئۆتۆنۆمى بیت یان فیدرال یان.. سه‌ر و مال و خاك و وه‌لات دێ د پاراستی بن. ژ 1921 ێڤه‌ هه‌تا 25 ئیلۆنا چوویى د پتریا ده‌ماندا ب ره‌نگه‌كى ژ ره‌نگان زێده‌ یان كێم ئه‌ڤ سه‌روه‌ریه‌ ل كوردستانێ هه‌بوو، د ناڤبه‌را 1921 ـ 1961 ێ دا ژ ئه‌نجامێ سیسته‌مێ عه‌شیره‌تى و ده‌ره‌به‌گیى زال و هنده‌ك جاران ژى ل ژێر باندۆرا بزاڤ و شۆرشێن كوردى ل پرانییا ده‌ڤه‌رێن ده‌رڤه‌ى باژێران هه‌تا ئاسته‌كێ مه‌زن ئه‌و سه‌روه‌رییا ئابوورى هه‌بوو و هه‌ر وى سیسته‌مى ب خوه‌ژى پارێزڤانى لێ دكر و وێ سه‌روه‌ریى ل باژێران ژى باندۆره‌ك هه‌بوو.
پشتى ده‌سپێكرنا شۆرشێ ل ئیلۆنا 1961 هه‌تا پیلانا 6 ئادارا 1975 ئه‌ڤ سه‌ره‌وه‌ریه‌ ب ره‌نگه‌كێ به‌رفره‌هتر هه‌بوو، ل ده‌ڤه‌رێن ژێرده‌سته‌لاتێ شۆرشێ هه‌ردو سه‌روه‌ریێن ئابوورى و له‌شكرى د پاراستى بوون و باندۆرا خوه‌ ل سه‌ر باژێران ژى هه‌بوو، خالا ناكۆكیێ ژى د هه‌ر دانوستاندنه‌كێ دا ل گه‌ل حوكمه‌تێن به‌غدا ژبلى چاره‌نڤیسى هنده‌ك ده‌ڤه‌ر و باژێرێن كوردستانێ مژارا سه‌روه‌ریا له‌شكرى بوو كو پاراستنا سه‌روه‌ریا ئابوورى دكه‌ت، پشتى پیلانا جه‌زائیرێ ل ئادارا 1975ێ چ سه‌روه‌رى نه‌مانه‌ ل كوردستانێ، سه‌روه‌ریا ئێكانه‌ و بێ هه‌ڤرك حوكمه‌تا به‌عسى بوو، ئه‌وا دڤیا دكر، ده‌ست ب عه‌ره‌بكرنێ و به‌عسیكرنى كر، روخسارێ نه‌ته‌وه‌یێ پرانییا كوردستانێ وه‌كى وێ ڤیاى گوهارت، ل هنده‌ك ده‌ڤه‌ران كو ب درێژیا دیرۆكێ عه‌ره‌ب لێ نه‌بووینه‌ یان كته‌كا كێم لێ بووینه‌ د دوسى سالاندا رێژا وان گه‌هانده‌ پتر ژ نیڤێ، ل سالا 1977 رێژا عه‌ره‌بان ل قه‌زا شنگالى گه‌هانده‌ 89,54% به‌رامبه‌رى 9,54% بۆ كوردان، ل ناحیا ئه‌لقوش كو ژ پێكهاته‌یێن نه‌ته‌وه‌یى ئایینى یێن جودا پێكدهات رێژا عه‌ره‌بان ل سالا 1977ێ گه‌هانده‌ 95,4% و نموونه‌ ژ ڤى ره‌نگى زۆرن، ب كورتى ل جیهانه‌كا وه‌ك رۆژهه‌لاتێ ناڤین و ب عه‌قلیه‌ته‌كا ل ڤان وه‌لاتان ده‌سته‌لاتدار، نه‌مانا سه‌روه‌ریا له‌شكرى نه‌مانا هه‌موو سه‌روه‌ریان ب دووڤ خوه‌ڤه‌ دئینیت، د هه‌مان ده‌م دا سه‌روه‌ریا ئابوورى پشته‌ڤان و ب هێزكه‌را سه‌روه‌ریا له‌شكرى یه‌.
پشتى سه‌رهلدانا 1991 هه‌ردو سه‌روه‌رى ل پرانیا كوردستانێ زڤرینه‌ڤه‌ و ل ژێر ڤان سه‌روه‌ریان كوردستانه‌كا نوو ئاڤابوو و پێنگاڤێن مه‌زن به‌ر ب پێش هاڤێتن، لێ حوكمه‌تا به‌غدا هه‌رده‌م ل هیڤیا وێ رۆژێ بوو سه‌روه‌ریێن كوردستانێ نه‌هێلیت و بزڤرینته‌ڤه‌ قوناغا ناڤبه‌را 1975 ـ 1991، ئه‌ڤ ب دروستى پشتى 25 ئیلۆنێ هاته‌سه‌لماندن، حوكمه‌تا به‌غدا ب هه‌موو چه‌كێن ئابوورى شه‌ر دژى كوردستانێ راگه‌هاند، ده‌روازه‌یێن سنوورى و فرۆكه‌خانه‌ گرتن، رێك ل به‌ر هه‌رهاریكارییه‌كێ گرت، پێشتر ژى دوورپێچا ئابوورى و برینا بۆدجه‌یى ل سه‌ر هه‌رێمێ سه‌پاندبوو، ل به‌ر بوو ب برسیكرنێ به‌رخوه‌دانا باشوورێ كوردستانێ و ئه‌و ده‌سكه‌فتێن ژ سالا 1991 ێڤه‌ ده‌ستڤه‌هاتین ژناڤببه‌ت، لێ بوونا هنده‌ك ژێده‌رێن ئابووریێن كێم هه‌تا ئاسته‌كێ باش كوردستان ژ وێ پلانێ پاراست، له‌وما به‌غدا په‌نابره‌ به‌ر پلانا له‌شكرى و ڤیا ب هێزێ به‌رخوه‌دانێ نه‌هێلیت و وان ده‌سكه‌فتان ژناڤببه‌ت، هه‌ر چه‌نده‌ ژ ئه‌نجامێ پیلانا 16 ئۆكتۆبه‌رێ هنده‌ك مه‌ره‌مێن خوه‌ بجهئینان، لێ ژبه‌ر بوونا سه‌روه‌ریا له‌شكرى ئانكو هێزێن پێشمه‌رگه‌یێن كوردستانێ هه‌رزوو پلانا حوكمه‌تا به‌غدا ل سنووره‌كێ دیاركرى راوه‌ستاند و وێ سه‌روه‌ریا له‌شكرى نه‌ تنێ به‌غدا به‌لكى جڤاكێ ناڤده‌وله‌تى و هنده‌ك ژ دۆستێن كوردان ژى هشیاركرنه‌ڤه‌ كو پێداچوونه‌كێ ب هه‌لویستێن خوه‌دا بكه‌ن یێن پشتى ریفراندۆما 25 ئیلۆنێ به‌رامبه‌رى كوردستانێ گرتینه‌ به‌ر.
ب كورتى سیسته‌م ل باشوورێ كوردستانێ چ سیسته‌مه‌ك بیت و دستوورێ عیراقى چ بیت و چاوا په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را به‌غدا كوردستانێ هاتبنه‌ ده‌سنیشانكرن، هه‌كه‌ كوردستانێ هه‌ردو سه‌روه‌ریێن ئابوورى و له‌شكرى نه‌بن دێ هه‌رده‌م ل ژێر گه‌فێن دوباره‌داگیركرنێ و هه‌لوه‌شاندنێ و برسیكرن و ژناڤبرنێ بین.

د هه‌ر بۆیه‌ره‌كا دیرۆكیدا هن كه‌سایه‌تى هن باژێر و ده‌ڤه‌ر دهێنه‌پێش و بله‌ز جهه‌ك دیار بۆ خوه‌ د وێ دیرۆكێدا دگرن، بۆ ده‌مێن درێژ ب وێ بۆیه‌رێڤه‌ دهێنه‌گریدان و دبنه‌ هێمایێن دیرۆكى بۆ وى وه‌لاتى یان وى جڤاكى، د دیرۆكا كوردستانێ یا هه‌ڤچه‌رخدا نموونه‌یێن ب ڤى ره‌نگى هه‌نه‌، ل نیڤا یه‌كه‌ما سه‌دسالییا بیستێ باژێرێ ئامه‌د (دیاربه‌كر) ب سه‌نته‌رێ بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا باكوورێ كوردستانێ دهاته‌نیاسین، د هه‌مان سه‌دسالیێدا سلێمانیێ ب خه‌بات و به‌رخوه‌دانا خوه‌ به‌رامبه‌رى داگیركه‌ران ب (شارى هه‌ڵمه‌ت و قوربانى) دهاته‌نیاسین، د سالێن چلاندا ل رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ د بۆیه‌رێن دامه‌زراندنا كۆمارێ كوردستانێ یێ سالا 1946ێدا باژێرێ مه‌هاباد ب پایته‌ختێ كوردستانێ و باژێرێ پێشه‌وا قازى محه‌مه‌د هاته‌ناڤكرن و هه‌تا نها ژى ب وى ناڤى دهێته‌نیاسین، ژ ده‌سپێكا شۆرشا ئه‌یلوولا 1961ێڤه‌ هه‌ولێر به‌ربژار بوو ببیته‌ پایته‌ختێ باشوورێ كوردستانێ و ب كریار ژى ئه‌ڤ چه‌نده‌ هاته‌ئه‌نجامدان چ ل سه‌ر ده‌مێ حوكمێ ئۆتۆنۆمیێ كارتۆنى و چ ژى پشتى سه‌رهلدانا 1991 و هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ و دامه‌زراندنا حوكمه‌تا هه‌رێمێ، د كاره‌ساتا كیمیابارانا هه‌له‌بجه‌دا ئه‌ڤ باژێره‌ ب هه‌له‌بجه‌ى شه‌هید یان هیرۆشیما كوردستانێ هاته‌ناڤكرن، د روودانا سه‌رهلدانا بهارا 1991ێدا باژێرێ رانیه‌ سه‌رفرازیا (ده‌روازه‌ى راپه‌رین) ده‌ست خوه‌ڤه‌ ئینا.
د دوا بۆیه‌ردا، د داوى پێنگاڤا خه‌لكێ كوردستانێدا بۆ ده‌ستڤه‌ئینانا ئارمانجێ هه‌ره‌ مه‌زنێ بزاڤا نه‌ته‌وایه‌تییا كوردیدا و بجهئینانا خه‌ونا مه‌زنا خێزان و زارۆكێن شه‌هیدان، د سه‌رهلدانا خه‌لكێ باشوورێ كوردستانێدا بۆ دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا سه‌ربه‌خۆدا، ئه‌و سه‌رهلدانا ل 7ێ حزیرانا چوویى ده‌سپێكرى ده‌مێ سه‌ركردایه‌تییا كوردستانێ بریارا گشتپرسیێ (ریفراندۆمێ) بۆ سه‌رخوه‌بوونا كوردستانێ داى و ل 25 ڤێ مه‌هێ (ئه‌یلوولێ) ب ئه‌نجامدانا گشتپرسیێ گه‌هشتییه‌ قووناغا سه‌ره‌كى كو پرانییا هه‌ره‌ مه‌زنا خه‌لكێ باشوورێ كوردستانێ ب به‌لێ ده‌نگ بۆ سه‌ربه‌خۆیێ داى، ده‌ڤه‌را به‌هدینان (پارێزگه‌ها دهۆكێ و ده‌ڤه‌رێن نوو رزگاركریێن پێشتر سه‌ر ب پارێزگه‌ها نه‌ینه‌وا ڤه‌) به‌رى هه‌ر ده‌ڤه‌ر و باژێر و جهه‌كێ دی هاته‌پێش و خوه‌ ل بریارا گشتپرسیێ كره‌ خودان، گشتپرسى نه‌ تنێ مێڤانا مالێن وان بوو به‌لكى مێڤانا ناڤ دلێ وان بوو، د ده‌مێ پتر ژ سێ هه‌یڤاندا گشتپرسى (ریفراندۆم) په‌یڤا سه‌ره‌كییا سه‌ر زارێ هه‌ر وه‌لاتییه‌كێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ بوو، ل به‌رۆكێن به‌راهیێ یێن شه‌رێ به‌رگریێ ژ تیرورێ، ل ناڤ مال و فه‌رمانگه‌ه و جهێن كارى، ل مزگه‌فت و دێر و په‌رسته‌گه‌هان، هه‌ر وه‌لاتیه‌كى كار بۆ وێ رۆژێ دكر، به‌رهه‌ڤى بۆ وێ رۆژێ دكرن، نه‌ساخ و پیران دوعادكرن خودێۆ تو هند ژیێ مه‌ درێژكه‌ى پشكداریێ د وێ رۆژێدا بكه‌ین، گه‌نجێن ژیێ وان كێمتر ژ هه‌ژده‌سالان تنێ خه‌ما وان ئه‌و بوو وان مافێ ده‌نگدانێ نینه‌، لێ ب هه‌ست و هه‌یه‌جانا خۆ ب مۆرالا خوه‌یا بلند خوه‌ ل پێشییا ده‌نگده‌ران ددیت، رێ ل به‌ر وان خۆشدكر، هاندان و ناڤتێدانا وان دكر، پیر په‌ككه‌فتى ئاسته‌نگدار دكرنه‌ پشتا خوه‌ و دبرنه‌ به‌ر سندوقێن ده‌نگدانێ. زارۆكێن هێژ ژیێ وان بچویكتر پتر ژ یێن دى چاڤێ وان ل وێ رۆژێ بوون ئه‌گه‌ر وان مافێ ده‌نگدانێ نه‌بیت لێ وێ رۆژێ د توومارا مێژووا ژیێ خوه‌دا بنڤیسن و تلا خوه‌ ب وى حوبرێ پیروز بخه‌ملینن.
ب ڤى ره‌نگى به‌هدینان پێشوازى ل گشتپرسیێ كر، گشتپرسى هه‌مبێزكر، د ده‌مێ ئه‌نجامدانێدا ب شانازیڤه‌ د ناڤ گشت باژێر و ده‌ڤه‌رێن دیترێن باشوورێ كوردستانێدا به‌هدینان رێژا هه‌ره‌بلندا پشكداریێ و ده‌نگدانێ ب به‌لێ تۆماركر، شانازییا وێ چه‌ندێ بۆ خوه‌ تۆماركر كو ته‌بایى باژێر و باژێركێن وێ رێژا پتر ژ 90% یا پشكداریێ و ده‌نگدانێ تۆمار كر، پارسه‌نگا ته‌رازییا پشكداریێ ئه‌وا ل هنده‌ك ده‌ڤه‌ر و باژێران خوه‌ ل كێمیێ داى ب پشكدارى و ده‌نگێن به‌هدینان د به‌رژه‌وه‌ندییا سه‌رخوه‌بوونێدا بلندكره‌ڤه‌.
به‌لێ به‌هدینان پێشوازى ل گشتپرسیێ كر و ژ دل هه‌مبێز كر و ب باوه‌رییه‌كا موكمڤه‌ ئه‌نجامدا و ئه‌نجامێن هه‌ره‌باش ده‌ستڤه‌ئینان، له‌وما هه‌ژییه‌ بێژینێ: به‌هدینا تو هه‌ژى ب پایته‌ختێ سه‌رهلدانا ده‌وله‌تا كوردستانێ بێیه‌ ناڤكرن، لێ ئه‌ڤ سه‌ركه‌تنا دیرۆكى پیرۆزه‌ ل هه‌موو كوردستانێ.

ل 31 چریا ئێكێ 1918ێ شه‌رى جیهانیێ ئێكێ د ناڤبه‌را ده‌وله‌تا ئوسمانى و هێزێن هه‌ڤپه‌یماندا ب داویهات، وى ده‌مى هێزێن له‌شكرێ ئینگلیزى ده‌ست ب سه‌ر پرانییا عیراقا نها دا گرتبوو ل سه‌ر سنوورێن ژێریێن باشوورێ كوردستانێ (ویلایه‌تا مووسل)ێ بوون، ب داویهاتنا مه‌ها چریا دووێ بێ شه‌ر ده‌ست ب سه‌ر سه‌رانسه‌رى باشوورێ كوردستانێدا گرت. ل ڤێرێ قوناغه‌كا نوو د ژیانا خه‌لكێ ڤى وه‌لاتیدا ده‌سپێكر، هه‌روه‌ك پلان بۆ هاتینه‌دارێتن باشوورێ كوردستانێ دانه‌ ل گه‌ل وێ ده‌وله‌تێ یا وان ل به‌ر بوو ب ناڤێ عیراق دامه‌زرینن، ل ته‌باخا 1921ێ حكومه‌تا شاهییا عیراقێ راگه‌هاندن، هه‌تا داوییا 1925ێ به‌رهه‌لستكارییا كوردان بۆ ژێرده‌ستییا حوكمه‌تا نوو بێ ده‌نگكرن، د ئه‌نجامێ چه‌ند پێكهاتنه‌كێن هه‌رێمى و ناڤده‌وله‌تیدا و بێى به‌رچاڤوه‌رگرتنا بۆچوونا پرانییا خه‌لكێ ڤان ده‌ڤه‌ران ب ره‌نگه‌كێ فه‌رمى و ب بریاره‌كا كۆمه‌لا ملله‌تان (عصبه‌ الامم) باشوورێ كوردستانێ دانه‌ د گه‌ل ده‌وله‌تا عیراقێ.

ئه‌ڤه‌ 99 سالا ب سه‌ر ڤێ كاره‌ساتێ را بۆرین، من ب كاره‌سات ناڤكر، چنكو ژ وێ سالێ و هه‌تا نها ڤى وه‌لاتى ب هه‌موو پێكهاتێن خۆڤه‌ چار سالێن ته‌نا بێى شه‌ر و هێرشێن حوكمدارێن به‌غدا بۆ سه‌ركوردستانێ و بزاڤێن قركرنا خه‌لكێ وێ و گۆهارتنا رووخسارێ وێ یێ نه‌ته‌وه‌یى ب خۆڤه‌ نه‌دیتینه‌. چ كاره‌ساته‌ك ژ ڤێ كاره‌ساتێ مه‌زنتره‌ ب درێژییا سه‌د سالان خه‌لكه‌ك ل به‌ر گه‌فێن ژناڤبرنێ بژیت…؟ د ڤان 99 سالاندا ب سه‌دان هزار ژ ڤى خه‌لكى هاتینه‌قركرن و روخسارێ نه‌ته‌وه‌یێ ب هزاران كیلۆمه‌ترێن چارگوشه‌ ژ خاكێ وى هاتیه‌ گوهارتن و خه‌لكه‌ك بیانى ل شوونا خه‌لكێ وى یێ ره‌سه‌ن هاتینه‌ئاكنجیكرن.
یا مه‌دڤێت ل ڤێرێ به‌رچاڤكه‌ین د ڤان 99 سالاندا چ ل ژێر فشارا ناڤده‌وله‌تى بیت، تایبه‌ت فشارا ده‌وله‌تا بریتانیا كو د بنیاتدا وێ ده‌وله‌تا نوویا عیراقى بۆ مه‌ره‌مێن تایبه‌تێن خوه‌ دامه‌زراندبوو، چ ل ژێر فشارا بزاڤ و شۆرشێن خه‌لكێ باشوورێ كوردستانێ بیت د هه‌ردو قوناغێن ده‌سته‌لاتدارییا شاهى و كۆمارى حكومه‌تا عیراقێ چه‌ند بریار ل دۆر هنده‌ك مافێن خه‌لكێ كوردستانێ داینه‌ و چه‌ند پێكهاتن د گه‌ل بزاڤا رزگاریخوازا خه‌لكێ كوردستانێ كرینه‌ و د ڤان هه‌موو بزاڤاندا په‌یمان دایه‌ و خۆ پێگیركرییه‌ ب دانا چه‌ندین مافێن خه‌لكێ كوردستانێ، ژ وانا: به‌یانناما مه‌ندوبێ سامى سێر پێرسى كوك یا 16گولانا 1921 ده‌مێ داخواز ژ جڤاتا وه‌زیرێن عیراقێ یا به‌روه‌خت كرى هنده‌ك پێرابوونان بگریته‌ به‌ر بۆ برێڤه‌برنا باشوورێ كوردستانى، به‌یانناما هه‌ڤپشكا ناڤبه‌را بریتانیا و عیراقێ یا 24 كانوونا یه‌كه‌م 1922كو مافێ دامه‌زراندنا ده‌وله‌ته‌كا سه‌ربه‌خوه‌ د چارچووڤێ سنوورێ عیراقێدا دایه‌ كوردان، هه‌روه‌سان بریارا حوكمه‌تا عیراقێ كو پێگیریا خوه‌ ب هنده‌ك مافێن گه‌لێ كورد دیاركرى د هه‌مان سالێدا، هه‌تا دگه‌هیته‌ ئه‌و مافێن كۆما ملله‌تان ل 8كانوونا یه‌كه‌م 1925 بۆ كوردان بریار ل سه‌رداى ده‌مێ راپۆرتا كۆموسیۆنا تایبه‌ت ب ویلایه‌تا مووسلێ په‌سه‌ندكرى و ویلایه‌تا مووسل دایه‌ دگه‌ل عیراقێ، هه‌روه‌سا قانوونا زمانێن ناڤخوه‌یى هژمار 74 سالا 1931ێ. سه‌رده‌مێ كۆمارى ژى ئه‌و مافێن ده‌ستوورێ عیراقێ یێ 27ێ تیرمه‌ها 1958ێ داینه‌ خه‌لكێ كوردستانێ، دووڤرا ژى پێكهاتنێن د ناڤبه‌را سه‌ركردایه‌تییا شۆرشا ئه‌یلوولێ و حوكمتێن به‌غدا دا هاتینه‌كرن وه‌ك پێكهاتنا 29 حزیرانا 1966 و 11 ئادارا 1970ێ و دوا جار ژى ئه‌و مافێن ده‌ستوورێ عیراقێ یى سالا 2005ێ په‌سه‌ند كرین. ڤان هه‌موو بریار و قانوون و پێكهاتنان گه‌له‌ك مافێن خه‌لكێ ب فه‌رمى په‌ژراندینه‌ و ئه‌گه‌ر ب دروستى هاتبانه‌ بجهئینان سه‌روبه‌ر د ڤان 99 سالاندا ل كوردستانێ ب تایبه‌ت و عیراقێ ب گشتى دا سه‌روبه‌ره‌ك دیتر بیت و هه‌موو كاره‌ساتێن ب سه‌رێ مه‌ هه‌موویان ئه‌نجامێ نه‌ پێگیریكرنا حوكمه‌تا عیراقى یه‌ ب ڤان مافان.
نها پرسیار ئه‌وه‌ چما ئه‌ڤ هه‌موو بریار و قانوون و پێكهاتنه‌ نه‌هاتنه‌ ب جهئینان و ژ ئه‌نجامێ بجه نه‌ئینانا وان چ بوو..؟ د به‌رسڤا پرسیارا داویێدا دێ بێژین ئه‌و كاره‌سات و قوربانى و مالوێرانیێن ب سه‌رى كوردستانێ و عیراقى هاتین ل به‌رچاڤن، د به‌رسڤا پرسیارا بۆچى نه‌هاتنه‌ بجهئینان دا دێ بێژین و دیرۆكا ڤان سالان ژى پشته‌ڤانیێ ل وێ چه‌ندێ دكه‌ت كو ئه‌ڤ بریار قانوون و پێكهاتنه‌ نه‌ بریارێن ملله‌تى ب خوه‌بوونه‌، نه‌ بریارێن كوردستانییان ب خوه‌بوونه‌، به‌لكى بریارێن ده‌سته‌لاتى یان ژى پێكهاتنا ناڤبه‌را ده‌سته‌لاتى و سه‌ركردایه‌تیا كوردستانێ بوونه‌، ده‌سته‌لاتى ژ بۆ مه‌ره‌مه‌ك سیاسى، رازیكرنا ئالییه‌ك ناڤنه‌ته‌وه‌یى، خوشكرنا به‌رپێن خوه‌ یان ل ژێر فشارا بزاڤا نه‌ته‌وه‌ییا كوردى ئه‌ڤ بریار و قانوونه‌ راگه‌هاندینه‌ و ئه‌ڤ پێكهاتنه‌ مووركرینه‌، هه‌رده‌مێ ئه‌ڤ فاكته‌ره‌ نه‌ماین و ده‌سته‌لاتى جهێ پى خوه‌ دیتى و هه‌ڤركێن وێ نه‌ماینه‌ ل مه‌یدانێ، حاشاییى ل ڤان هه‌موو بریار و قانوون و پێكهاتنان كریه‌.
د ئه‌نجامدا پێدڤیه‌ ل شوونگره‌كى بگه‌رین بۆ بریار و قانوون و پێكهاتنێن ده‌سته‌لاتى، یێن نه‌ تنێ نه‌هاتینه‌ بجهئینان و مه‌ره‌م پێ كوشتنا ده‌مى و مژوولكرنا خه‌لكى بوونه‌، به‌لكى كاره‌ساتێن مه‌زن دووڤ خۆرا ئیناینه‌، ئه‌و شوونگره‌ ژى بریارا خه‌لكێ ب خوه‌ یه‌، ئه‌و بریارا خه‌لكێ وه‌لاتى ب خوه‌ دده‌ت، ژ هه‌موو بریار و قانوون و پێكهاتنان مه‌زنتر و شه‌رعیترن و پتر ژى دێ هێنه‌ جێبه‌جێكرن، ئه‌و بریارا خه‌لكێ وه‌لاتى دده‌ت هه‌ر ئه‌و خه‌لكه‌ ب خوه‌ ژى دێ بیته‌ خودانێ وێ بریارى و دێ به‌رگریێ ژێ كه‌ت. ل ڤێرێ دێ گه‌هینه‌ وێ راستیێ بریارا سه‌ركردایه‌تیا سیاسیا كوردستانى ل سه‌ر ئه‌نجامدانا گشتپرسیێ (ریفراندۆمێ) ل 25 ئه‌یلوولا بهێت، دێ یه‌كه‌مین جار بیت خه‌لك بریارێ ل سه‌ر پاشه‌رۆژا خوه‌، مافێن خوه‌یێن نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانى بده‌ت، یه‌كه‌مین جاره‌ خه‌لكێ باشوورى كوردستانێ دبنه‌ خودان بریار، ئه‌ڤ بریاره‌ ژى كو دێ خه‌لك ل 25ێ ئه‌یلوولێ ده‌ت ژ هه‌موو بریار و قانوون و پێكهاتنێن هه‌ر حوكمه‌ته‌كێ مه‌زنتر و شه‌رعیتره‌، نه‌ كه‌سێ (خوه‌یى و بیانى) ماف هه‌یه‌ تانه‌یێ ل ڤێ بریارى بده‌ت، نه‌ كه‌سێ ماف هه‌یه‌ تیتانان ژێ بینته‌ده‌ر یان رێگریێ ل ئه‌نجامدانا وێ بكه‌ت، گره‌نتیا بجهئینانا ڤێ بریارێ ژ هه‌موو گره‌نتییان مه‌زنتره‌، چنكو خه‌لك ب خۆ خودان بریاره‌ و گره‌نتیێ وێ یه‌. ل داویێ ژى دێ بێژم 25 ئه‌یلوولا بهێت ئه‌و رۆژه‌ یا خه‌لكێ باشوورێ كوردستانێ ئه‌و بریارێ ل سه‌ر پاشه‌رۆژا خوه‌ دده‌ت، خودێ نه‌كه‌ت ئه‌گه‌ر كه‌سه‌ك یان چه‌ند كه‌سه‌ك خۆ ژ پشكداریێ د ڤێ بریارێدا بده‌نه‌ پاش ئه‌ڤه‌ خوه‌ ژ خه‌لكێ ڤى وه‌لاتى دا پاش، ئه‌ڤه‌ ژى مه‌زنترین تاوانه‌ به‌رامبه‌رى وه‌لات و خه‌لكێ وه‌لاتێ خوه‌ دكه‌ت و تنێ ئه‌و ب خۆ به‌رپرسه‌ ژ ڤێ تاوانێ نه‌ ئه‌وێن ب گوهاندا خواندى و ئه‌و خاپاندى.

ل رۆژا (15گولانێ) بیرهاتنا ده‌رچوونا یه‌كه‌مین كۆڤارا كوردى ب تیپێن لاتینى ب ناڤێ كۆڤارا هاوار (HAWAR) ب سه‌رمه‌دا د بووریت، به‌رى 85 سالان ل 15 گولانێ یه‌كه‌مین كۆڤارا كوردى ب تیپێن لاتینى ژ ئالیێ میرێ ره‌وشه‌نبیر و وه‌لاتپارێز میر جه‌لاده‌ت به‌درخان ل باژێرێ شامێ هاته‌به‌لاڤكرن. ڤێ كۆڤارێ و ڤێ رۆژێ د دیرۆكا بزاڤا نه‌ته‌وه‌یى و ره‌وشه‌نبیریا كوردی دا چه‌ندین تایبه‌تمه‌ندى هه‌نه‌، لێ یا هه‌رى گرنگ په‌یوه‌ندى ب مژارا مه‌ ڤه‌ هه‌ى كو (رۆژا زمانێ كوردى) یه‌، 15 گولانێ ده‌سپێكه‌ك نوو بوو د زمانێ كوردیدا، ئه‌و رۆژه‌ د ده‌مه‌كیدا هات كو پشتى شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ و سه‌رژنوو دابه‌شكرنا كوردستانێ ل سه‌ر چار ده‌وله‌تان، ل سه‌رانسه‌رى باكوور و رۆژئاڤا و رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ و ده‌ڤه‌را به‌هدینانا باشوورێ كوردستانێ زمانێ كوردى، چاپكرن ب كوردى، په‌روه‌رده‌ و فێركرن ب ڤى زمانێ قه‌ده‌غه‌ بوون، نه‌ تنێ ئه‌ڤه‌ به‌لكى ئه‌گه‌ر كه‌ڤنه‌ چاپكرى یان پرتووكه‌ك كوردى ب تایبه‌ت ل جهه‌كێ باكوورێ كوردستانێ د ده‌ستێ كه‌سه‌كیدا هاتبا دیتن ئه‌ڤ كه‌سه‌ دا كه‌ڤیته‌ به‌ر بگر و ڤه‌كێش و ڤه‌كۆلینان و سزایێن دژوار، ب كورتى ئه‌م دكارین بێژین ژ ده‌سپێكا سالێن بیستێ ژ سه‌دسالیا چوویى هه‌تا 15 گولانا 1932ێ زمان و ره‌وشه‌نبیریا كوردى د قووناغه‌ك هه‌ره‌ تاریك و به‌له‌نگازدا بوورى و گه‌فێن ژناڤبرن و ژناڤچوونێ ل سه‌ر زمانێ كوردى هه‌بوون، لێ ل رۆژا 15 گولانا 1932ێ ب به‌لاڤبوونا كۆڤارا هاوار (HAWAR) ئه‌ڤ گه‌فه‌ ل سه‌ر زمانێ كوردى به‌ره‌ف نه‌مانێ چوون و ژ وێ رۆژێ و هه‌تا نها زمانێ كوردى یێ د چه‌په‌رێ به‌رخوه‌دانێدا قه‌بێ داگیركه‌ران دخوازیت و نها زمانێ میر جه‌لاده‌تى كۆڤارا هاوار (HAWAR) پێ به‌لاڤه‌كرى و تیپێن لاتینى یێن میر جه‌لاده‌تى هاوار (HAWAR) پێ به‌لاڤه‌كرى یێن دبنه‌ زمان و تیپێن فه‌رمیێن پرانییا كوردستانێ و ئه‌و ده‌ڤه‌رێن ل شوونا ڤان تیپان تیپێن عه‌ره‌بى ژى بكاردئینن یێ گرنگییه‌ك تایبه‌ت دده‌نه‌ تیپێن لاتینى یێن میر جه‌لاده‌تى. نها دێ هێمه‌ سه‌ر مژارا خوه‌ و پێشنیازا خوه‌ به‌رچاڤكه‌م، ژ سالا 2006ێڤه‌ ل ناڤه‌ندێن ره‌وشه‌نبیرى و زمانڤانیێن كوردى ل باكوورێ كوردستانێ و وه‌لاتێ تركیا رۆژا 15 گولانێ وه‌ك رۆژا زمانێ كوردى هاتییه‌ ده‌سنیشانكرن، سال ل دووڤ سالێ ڤه‌ژاندنا ڤێ رۆژێ ژ باكوورێ كوردستانێ و تركیا به‌ره‌ف ناڤه‌ندێن ره‌وشه‌نبیریێن كوردى ل ئه‌ورۆپا و پارچێن دى یێن كوردستانێ به‌لاڤبوویه‌ و ل هه‌ر جهه‌كى ل دووڤ سه‌روبه‌ر و شیانێن وى جهى ب ره‌نگه‌كى ئه‌ڤ رۆژه‌ دهێته‌ساخكرن و هنده‌ك چالاكیێن په‌یوه‌ندى ب زمانێ كوردى ڤه‌ هه‌ى دهێنه‌ئه‌نجامدان، لێ ل باشوورێ كوردستانێ گه‌له‌ك ب كێمى ئه‌و ژى ل سنوورێ ده‌ڤه‌را به‌هدینان ره‌نگه‌ گرنگییه‌ك ب ڤێ رۆژێ هاتییه‌دان. له‌وما ژ به‌ر گرنگییا ڤێ رۆژێ و تایبه‌تمه‌ندییا وى ل گه‌ل پارێزگه‌ها دهۆكێ ئه‌ز پێشنیاز دكه‌م هه‌موو ده‌زگه‌ه و سازیێن په‌روه‌رده‌ و فێركرن و ره‌وشه‌نبیرى و زمانڤانى ژ زانكۆ و رێڤه‌به‌ریێن په‌روه‌ردێ و رێڤه‌به‌ریا ره‌وشه‌نبیرى و ئێكه‌تیا نڤیسه‌ران و سازیێن راگه‌هاندنێ و هه‌موو سازیێن دى یێن په‌یوه‌ندیدار ل پارێزگه‌هێ ژ ئه‌ڤرۆكه‌ ڤه‌ كار بۆ ڤه‌ژاندنا ڤێ رۆژێ ب ره‌نگه‌كێ وه‌سان بكه‌ن كو ل ئاستێ مه‌زناتى و گرنگییا ڤێ رۆژى ئانكو (رۆژا زمانێ كوردى) بیت، چه‌ندین مژار هه‌نه‌ گرنگه‌ د ڤێ رۆژێدا ڤه‌كۆلین ل سه‌ر بێنه‌كرن وه‌ك: سه‌روبه‌رێ خواندنا كوردى ل هه‌رێمێ، ئه‌و گرێك و ئاسته‌نگێن دكه‌ڤنه‌ به‌ر خواندنا كوردى، ب ئینگلیزیكرنا هنده‌ك وانه‌یان ل قووناغێن بنه‌ره‌تى، مژارا زمانێ كوردى و قووناغا شه‌شێ ئاماده‌یى، سه‌روبه‌رێ تیپێن لاتینى یێن كوردى ل باشوورێ كوردستانێ هندى په‌یوه‌ندى ب سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ ڤه‌ هه‌ى: ئه‌زموونا بكرمانجیكرنا به‌رنامێن خواندنێ، رێنڤیس و دیالێكتا ئه‌ڤ به‌رنامه‌ پێ هاتینه‌چاپكرن، كاركرن بۆ ستانداردكرنا كرمانجى، وه‌رگێرانا پرتووكێن خواندنێ بۆ كرمانجى و ئاستێ وه‌رگێرانى و چه‌ندین مژارێن دیتر. داكو بابه‌ت درێژ نه‌بیت و د سنوورێ پێشنیازه‌كا كورتدا بیت كه‌سێن په‌یوه‌ندیدار و بریار بده‌ست زوو بخوینن و بریارێ ل سه‌ر بده‌ن و كار بۆ بكه‌ن، دێ پێشنیازا خوه‌ دوباره‌كه‌مه‌ڤه‌ و بێژم: هوون هه‌مى وه‌رن پێكڤه‌ رۆژا زمانێ كوردى ل سه‌رانسه‌رى پارێزگه‌ها دهۆكێ ساخكه‌ینه‌ڤه‌ و ئه‌ركێ خوه‌ به‌رامبه‌رى زمانێ خوه‌ ئه‌نجام بده‌ین و ب وێ هیڤیێ ل پارێزگه‌هێن دى یێن باشوورێ كوردستانێ ژى گرنگى ب ڤێ رۆژێ بێته‌دان و ل داویێ دبێژم سه‌رفرازییه‌ ئه‌گه‌ر ده‌سپێكا گرنگیدانه‌كا مه‌زن ب ڤێ رۆژێ ژ دهۆكێ ده‌سپێبكه‌ت، یا مه‌ پێشنیازه‌ و هنده‌ ژ مه‌ دهێت.

پرسیاره‌ك دهێته‌كرن كه‌نگى رۆژنامه‌ڤانیێ ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان ده‌سپێكریه‌…؟ دبیت پرسیار بێته‌ كرن چما پشتى هه‌موو پارێزگه‌هێن باشوورێ كوردستانێ و گه‌له‌ك پارێزگه‌هێن عیراقێ رۆژنامه‌ڤانى گه‌هشتیه‌ پارێزگه‌ها دهۆكێ…؟ هه‌ردو پرسیار د جهێ خوه‌دانه‌ و به‌رسڤا وان ژى پێدڤى ڤه‌كۆلینه‌ك زانستى و دوور و درێژه‌، د ڤێ ده‌لڤێدا ب كورتى دێ بێژین یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا عیراقى (الزورا‌و) ل پێنجى حزیرانا 1869 هاتیه‌ به‌لاڤكرن، نێزیكترین پارێزگه‌ها عیراقێ بۆ دهۆكێ مووسله‌ كو هه‌تا سالا 1969 به‌هدینان پشكه‌ك بوو ژ ڤێ پارێزگه‌هێ، یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا وێ ب ناڤێ (الموصل) ل 25 حزیرانا 1885 هاتییه‌ به‌لاڤكرن. یه‌كه‌مین رۆژنامه‌یا كوردى ل باشوورێ كوردستانێ رۆژناما (پێشكه‌وتن)ا سلێمانیێ یه‌ ل هه‌شتى چریا دووێ 1919 هاتیه‌ به‌لاڤكرن، نێزیكترین پارێزگه‌ها باشوورێ كوردستانێ بۆ دهۆكێ هه‌ولێره‌ یه‌كه‌مین كۆڤار ل سنوورێ پارێزگه‌هێ ده‌ركه‌تى كۆڤارا (زاركرمانجى) یا سالا 1926 ێیه‌، پشتى ڤان مێژووان ب ده‌هان سالان رۆژنامه‌ڤانى ل به‌هدینان (پارێزگه‌ها دهۆكێ) په‌یدانه‌بوویه‌.
ده‌رباره‌ى ئه‌گه‌رێن ڤێ چه‌ندێ ئه‌م دبێژین: رۆژنامه‌ڤانى ئێك ژ گرنگترین ستوونێن شارستانیا هه‌ڤچه‌رخه‌، هۆنه‌ره‌كه‌ ب هۆكارێن باژێرڤانیێ ڤه‌ هاتیه‌ گرێدان، ژ ڤێ گۆتنێ دیاردبیت رۆژنامه‌ڤانى به‌رهه‌مێ شارستانیێ و باژێرانه‌، ل باژێران ژى به‌رهه‌مێ حوكمداریا سه‌ربه‌خوه‌ ئانكو ده‌وله‌تێ و شیانێن ئابوورى و ته‌كنیكى یه‌، ب درێژییا دیرۆكا رۆژنامه‌ڤانیێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان نه‌بوویه‌، نه‌ باژێر هه‌بوونه‌، نه‌ژى شارستانیه‌ت، ل هه‌ر جهه‌كى ئه‌ڤ دووه‌ هه‌بوون، ل وى جهى خواندنگه‌ه و خواندنا بلند و ته‌خا ره‌وشه‌نبیر و هزرڤان خوه‌دى شیان و شیانێن ئابوورى و ته‌كنیكى لێ هه‌نه‌، ب بوونا خالێن چوویى دێ پێدڤى ب ده‌سته‌لاته‌كێ خوه‌یى و ئازادیێ بى، ئه‌ڤه‌ رێخوشكه‌رن به‌رامبه‌رى په‌یدابوونا رۆژنامه‌ڤانیێ و هه‌موو ئه‌ڤێن چوویى ژى هه‌تا ده‌سپێكا سالێن هه‌فتییان ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ یا نها نه‌بوون.
باژێرێن مه‌ یێن نها گوندێن مه‌زن بوون، سالا 1923 ژمارا خه‌لكێ دهۆكێ تنێ 2700كه‌س بوو، ل سالا 1965 ـ 8603 كه‌س بوو ئانكو هێشتا گونده‌كێ مه‌زن بوو و ل سالا 1977 گه‌هشتیه‌ 36512 كه‌سان ئانكو د ڤێ سالێدا دهۆك باژێره‌كێ بچووك بوویه‌. سه‌روبه‌رێ باژێركێن دى یێن ده‌ڤه‌رێ ژ دهۆكێ باشتر نه‌بوویه‌. د سه‌روبه‌ره‌كێ هوساندا نه‌ ژێرخانه‌كا ره‌وشه‌نبیرى و ئابوورى و نه‌ ژى شیانین ته‌كنیكى هه‌بوونه‌، ژ ئالیێ ره‌وشه‌نبیریڤه‌ ل سالا 1945 ـ 1946 یه‌كه‌مین خواندنگه‌ها ناڤنجى ل دهۆكێ هاتیه‌ڤه‌كرن، بێ گومان د ڤى سه‌روبه‌ری دا ته‌خا ره‌وشه‌نبیر و هزرڤان ل ده‌ڤه‌رێ یا كێم بوویه‌، ئه‌و كتا كێم ژى نه‌شیاینه‌ ل ده‌ڤه‌رێ كاره‌كێ رۆژنامه‌ڤانى ئه‌نجامبده‌ن، له‌وما ژى دێ بینین كه‌سانێن خوانده‌ڤا و ره‌وشه‌نبیرێن ده‌ڤه‌رێ به‌رێ وان كه‌تیه‌ جهێن دیترێن عیراقێ و شیانێن وان ل وان جهان دیاربوونه‌.
د گه‌ل ڤێ چه‌ندێ خه‌لكێ ره‌نگه‌ ئاشنابوونه‌ك د گه‌ل رۆژنامه‌ڤانیێ هه‌بوویه‌، ژێده‌ر دیاردكه‌ن رۆژناما (الموصل) ل سالێن 1903 ـ 1905 گه‌هشتیه‌ ده‌ڤه‌رێ و ئابۆنه‌یێن وێ هاتینه‌كۆمكرن. پاشتر كه‌سه‌كى عه‌شیره‌تا رێكانى یا به‌هدینان ب ناڤێ (ركانى زاده‌: سید محمد عصمت ێه) بابه‌ته‌ك ده‌رباره‌ى گرنگییا زانست و فێربوونى و سه‌روبه‌رێ خواندنگه‌هێن كوردستانێ د ژمارا 9 كانوونا دووێ 1909 رۆژناما (كرد ـ تعاون و ترقى غزتسى) یا سته‌نبۆلێ به‌لاڤكریه‌، پاشتر كه‌سه‌كى ب ناڤێ (زاخۆیى) نڤیسینه‌ك ل ژێر ناڤێ (ژ باژارییانرا) د ژمار 19 رۆژا 9 حزیرانا 1919 كۆڤارا (ژین)ا سته‌نبۆلێ دا به‌لاڤكریه‌.
پشتى شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ به‌هدینان كه‌ته‌ د ناڤ سنوورێ لیوا (پارێزگه‌ها) مووسلێ، د وى سه‌رده‌میدا ژى چ هۆكارێن هاریكار مینا بوونا باژێران، سه‌روبه‌رێ ئابوورى و ته‌كنیكى و ره‌وشه‌نبیرى ل ده‌ڤه‌رێ نه‌بوونه‌ كو رێخوشكه‌ربن رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدا ببیت، به‌لێ ئاشناییا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ل گه‌ل رۆژنامه‌ڤانیێ زێده‌تر دبوو، رۆژناما (پێشكه‌وتن) یا سلێمانیێ ل سالا 1922ێ دگه‌هشته‌ ده‌ڤه‌را ئامێدیێ، پشتى ده‌رچوونا كۆڤارا (هاوار) یا شامێ ل 15 گولانا 1932 ئه‌ڤ كۆڤاره‌ ب به‌رفره‌هى دگه‌هشته‌ ده‌ڤه‌رێ و ژمارا پشكدارێن وێ ل ده‌سپێكا سالێن چلان ل سه‌رانسه‌رى لیوا مووسل كو پارێزگه‌ها دهۆكێ یا نها ب خوه‌ڤه‌ دگرت گه‌هشتبوو 99 كه‌سان زێده‌بارى پشكدارێن ده‌رڤه‌ى سنوورێ پارێزگه‌ها مووسلێ، هه‌ر د قوناغا سالێن سیهان ژ سه‌دسالییا بیستێ رۆژناما (ژیان)یا سلێمانیێ و سالێن چلان كۆڤارا (گه‌لاوێژ) یا به‌غدا گه‌هشتینه‌ و هنده‌ك كۆڤار و رۆژنامه‌یێن دى یێن كوردى و عه‌ره‌بى گه‌هشتینه‌ خوانده‌ڤایێن ده‌ڤه‌رێ، ئه‌ڤه‌ ژى هانده‌ر بوویه‌ ره‌وشه‌نبیرێن ده‌ڤه‌رێ خوه‌ بكێشنه‌ د مه‌یدانا رۆژنامه‌ڤانی دا، لێ ئه‌ڤ مه‌یدانه‌ ل ده‌ڤه‌رێ نه‌بوویه‌، له‌وما په‌نا برییه‌ باژێرێن دى ب تایبه‌ت به‌غدا و یه‌كه‌مین كه‌سێ د ڤى واریدا رۆژنامه‌ به‌لاڤكرین رۆژنامه‌ڤان و نڤیسكار محه‌مه‌د بریفكانى بوویه‌، ڤى كورێ دهۆكێ ل 31 ئه‌یلوولا 1948ێ رۆژنامه‌ك ل به‌غدا ب زمانێ عه‌ره‌بى ب ناڤێ (الجبل) به‌لاڤكریه‌، پشتى وێ چه‌ند رۆژنامه‌ و كۆڤارێن دیتر وه‌ك (الایام)، (التقدم- پێشكه‌وتن)، (اخبار الیوم) و (الاخبار ـ ده‌نگوباس) ب كوردى و عه‌ره‌بى به‌لاڤكرینه‌.
داویا سالێن پێنجییان و ده‌سپێكا شێستان ره‌وشه‌نبیرێن ده‌ڤه‌رێ د بزاڤا خوه‌یا رۆژنامه‌ڤانیدا پتر خوه‌ نێزیكى ده‌ڤه‌رێ و به‌لاڤكرنێ ب زمانێ كوردى كر، ئه‌وبوو جه‌رجیس فه‌تحوللاى ب هاریكاریا ئه‌نوه‌ر مایى د ناڤبه‌را 1959- 1960ێ رۆژنامه‌ك عه‌ره‌بى ـ كوردى ب ناڤێ (الحقیقه‌ ـ راستى) ل مووسلێ به‌لاڤكر، كارێ هێژ مه‌زنتر و ته‌بایى ب زمانێ كوردى كۆڤارا (رۆناهى) بوو ئه‌وا د ناڤبه‌را چریا ئێكێ 1960- ته‌باخا 1962 ژ ئالیێ حافز مسته‌فا قازى ڤه‌ ل به‌غدا هاتییه‌به‌لاڤكرن.
هه‌ژییه‌ بێژین هه‌تا ڤێ قووناغێ ژى چو رۆژنامه‌ك یان كۆڤاره‌ك ل سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ یا نها نه‌هاته‌ به‌لاڤكرن، ئه‌و ژى ژ نه‌بوونا باژێرێن مه‌زن رێخوشكرنێن شارستانى و ئابوورى و ته‌كنیكى، هه‌رچه‌نده‌ د ڤێ قووناغێدا دو ژمارێن به‌لاڤۆكه‌ك ره‌وشه‌نبیرى ب ناڤێ (الغد) ژ ئالیێ دواناڤنجیا دهۆكى ل سالا 1958ێ و ل سالێن 1963- 1964 چار ژمارێن به‌لاڤۆكه‌ك دى ب ناڤێ (الپقافه‌) ژ ئالیێ خواندنگه‌ها ئاكرێ هاتینه‌به‌لاڤكرن، به‌لێ هه‌ردو ب عه‌ربى بوونه‌ و ل مووسلێ هاتینه‌چاپكرن.
ب ده‌سپێكا شۆرشا كوردستانێ هه‌تا پێكهاتنا 11 ئادارا 1970 ب یه‌كجارى بزاڤا ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌رێ نه‌مایه‌، ب پارێزگه‌هكرنا دهۆكێ ل 27 گولانا 1969ێ و پێكهاتنا 11 ئادارا 1970 و ده‌سپێكرنا خواندنا كوردى ل به‌هدینان و دامه‌زراندنا چاپخانه‌كێ ل دهۆكێ ل گولانا 1970ێ و پێگه‌هشتنا ته‌خه‌كا ره‌وشه‌نبیرێن كوردیزان و كوردینڤیس پێنگاڤێن به‌راهیێ بۆ رۆژنامه‌ڤانیا كوردى ل ده‌ڤه‌رێ هاتنه‌ هاڤێتن ژماره‌ك ژ كۆڤارا (چیا) ل سالا 1971ێ و ژماره‌ك ژ كۆڤارا (ره‌وشه‌ن) ل سالا 1972ێ ب كوردى و هه‌فت ژمارێن به‌لاڤۆكا (هیڤى) ب كوردى و عه‌ره‌بى سالا 1973 ل دهۆكێ هاتنه‌به‌لاڤكرن و بوونه‌ به‌رێ بنیاتى بۆ رۆژنامه‌ڤانییا كوردى ل ده‌ڤه‌رێ.
ب ده‌سپێكرنا شه‌رى ل كوردستانێ ل ئادارا 1974ێ و شكه‌ستنا شۆرشا كوردستانێ ل ئادارا 1975ێ سه‌روبه‌رێ ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌رێ لاواز و ل بێ ده‌نگیێ دا و به‌رده‌وام بوو هه‌تا ده‌سپێكا سالێن هه‌شتییان، تنێ د سالێن هه‌شتییان تاكه‌ ژماره‌كا كۆڤارا (په‌یڤ) ل سالا 1980 و چار ژمارێن كۆڤارا (ده‌نگێ مه‌) ب كوردى ل دهۆكێ هاتنه‌به‌لاڤكرن، سه‌روبه‌رێ رۆژنامه‌ڤانى ل ده‌ڤه‌رێ د ڤێ سستى و لاوازیێ دا بوو هه‌تا سه‌رهلدانا 1991 شۆرشه‌كا ره‌وشه‌نبیرى ل ده‌ڤه‌رێ ده‌سپێكر، ڤێ شۆرشێ سه‌رهلدانه‌كا رۆژنامه‌ڤانى د گه‌ل خوه‌ ئینا و د ئه‌نجامدا چه‌ندین چاپخانه‌ هاتنه‌دامه‌زراندن و ب ده‌هان رۆژنامه‌ كۆڤارێن رۆژانه‌، هه‌فتییانه‌، مه‌هانه‌ و وه‌رزى د وارێن جودا دا و ب ناڤه‌رۆكێ ده‌وله‌مه‌ند و دیزیانێن نوو و چاپه‌كا پێشكه‌تى هاتنه‌به‌لاڤكرن كو هه‌ژى ڤه‌كۆلینه‌ك به‌رفره‌هتر و دووڤچوون و گرنگیدانه‌ك پترن.

د نڤیسینا خوه‌دا ل ژێر ناڤێ (ئه‌و یه‌كه‌مین پێنگاڤا ب پارێزگه‌هكرنا دهۆكێ بوو) د هژمارا رۆژا 30 كانوونا دووێ یا ڤێ رۆژنامه‌یێدا، مه‌ دیاركر ئه‌و یادداشتا (بیرئانینا) سالا 1911ێ شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانى و هژماره‌كا ماقوولێن به‌هدینان ل مالا شێخ نورمحه‌مه‌دێ بریفكى ل دهۆكێ نڤیسى و بۆ ده‌سته‌لاتدارییا بلندا ئوسمانى ل سته‌نبۆلێ بلندكرى و داخوازا چه‌ند مافه‌كێن ره‌وشه‌نبیرى په‌روه‌رده‌یى و كارگێرى بۆ پێنج قه‌زایێن (زێبار، ئاكرێ، دهۆك، ئامێدیێ و زاخۆ) كرى یه‌كه‌مین پێنگاڤا ب پارێزگه‌هكرنا دهۆكێ بوو ل دووڤ سیسته‌م و شێوازه‌كێ دگه‌ل سه‌روبه‌رێ وى سه‌رده‌مى بگونجیت. وه‌ك دیار ئه‌و پێنج قه‌زایه‌ هه‌مان سنوورێ میرگه‌ها به‌هدینان بوون و یاداشتنامێ ڤیایه‌ سه‌روه‌رییا به‌هدینان یا به‌رى حه‌فتێ ساله‌كان ب شێوازه‌كا نوو و سیسته‌مه‌كێ كارگێریێ دیتر بۆ خه‌لكێ وێ بزڤرینته‌ڤه‌. سه‌ره‌راى سه‌رنه‌كه‌تنا شۆرشا شێخ عه‌بدولسه‌لامى و بجهنه‌هاتنا وێ بزاڤێ و ده‌سپێكرنا شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ (1914- 1918)ێ و هه‌رفتنا ده‌وله‌تا ئوسمانى و سه‌رژنوو دارشتنه‌ڤا نه‌خشه‌یێ سیاسى و په‌یدابوونا ده‌وله‌تێن نوو ل ژێر سیهوانا ده‌سته‌لاتدارییا له‌شكه‌رییا بریتانى و فره‌نسى ل ده‌ڤه‌رێ و سه‌رژنوو دابه‌شكرن و بێ باهركرنا خه‌لكێ كوردستانێ ژ سه‌ره‌تاییترین مافێن ره‌وا، هزرا دانا تایبه‌تمه‌ندییه‌كێ ب وان پێنج قه‌زایان كو ب قه‌زایێن كوردى یێن لیوا مووسلێ دهاتنه‌ نیاسین یا به‌رده‌وام بوو. پشتى دامه‌زراندنا یه‌كه‌مین ده‌سته‌لاتدارییا خۆجهییا عیراقى ل 25 چریا ئێكێ 1920ێ به‌رى راگه‌هاندنا ده‌سته‌لاتێ شاهاتى (مه‌لكى) ل 21 ته‌باخا 1921ێ ئه‌ڤ ده‌سته‌لاتدارییا نوو روو برووى چه‌ند ئاریشه‌یه‌كان بوو، ئاریشا هه‌ره‌مه‌زن ژى ئاریشا سه‌ر ب كێڤه‌ییا (ته‌به‌عیه‌تا) باشوورێ كوردستانێ بوو، خه‌لكێ كوردستانێ چاڤ ل وێ رۆژێ بوون ئه‌و ژى وه‌ك ملله‌تێن دى یێن ده‌ڤه‌رێ خوه‌دى وه‌لاتێ خۆیێ سه‌ربه‌خۆ بن، هه‌ر هنده‌كان ژ ڤى خه‌لكى ب ره‌نگه‌كێ دووڤ ئاستێ خۆیێ ره‌وشه‌نبیرى و هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یى ئه‌ڤ هزره‌ دكر. ل دووڤ به‌ندێن په‌یمانا سیڤه‌ر یا ته‌باخا 1920ێ و چه‌ندین سووز و په‌یمانێن ده‌وله‌تێن هه‌ڤپه‌یمان د سالێن شه‌رێ جیهایێ ئێكێدا داینه‌ ملله‌تێن ژێر ده‌سته‌لاتى ئوسمانى كوردان ژى د ڤیا بگه‌هنه‌ سه‌ربه‌خۆییا خۆ، سه‌رانسه‌رى باشوورێ كوردستانێ كو هێژ ئێكلا نه‌ببوو كا دێ سه‌ربه‌خۆ بیت یان سه‌ر ب تركیا یان سه‌ر ب ده‌وله‌تا نوو دامه‌زراندییا عیراقێ بیت هه‌لویستێ به‌رهه‌لستكارییا ده‌وله‌تا عیراقێ و ده‌سته‌لاتدارییا بریتانى گرتبوو به‌ر. د هه‌مان ده‌مدا كار بۆ سه‌پاندنا ده‌سته‌لاتێ شاهاتى ل عیراقێ دهاته‌كرن، بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ وه‌رگرتنا رازیبوونا خه‌لكێ ویلایه‌تا مووسل كو سه‌رانسه‌رى باشوورێ كوردستانێ ڤه‌دگرت ب گرنگى هاتبوو وه‌رگرتن، له‌وما ژى ده‌سته‌لاتدارییا بریتانى ل عیراقێ دڤیا ب هه‌ر ره‌نگه‌كى بیت كوردان ب هنده‌ك ده‌سكه‌فتان رازیكه‌ت و هنده‌ك مافان بده‌ته‌ خه‌لكێ باشوورێ كوردستانێ دا كو باوه‌رییه‌كێ بۆ وان ب ده‌سته‌لاتدارییا ده‌وله‌تا عیراقێ چێكه‌ت و پشكداریێ د راپرسییا دانانا میر فه‌یسه‌لێ كورێ حسێنى وه‌ك شاهێ عیراقێ بكه‌ن. له‌وما مه‌ندوبێ سامیێ بریتانى ل عیراقێ كو ده‌سته‌لاتدارێ ئێكانه‌یێ عیراقێ بوو ل 6 گولانا 1921ێ د به‌یانه‌كێدا رادگه‌هینیت: ئه‌گه‌ر كورد ب باشتر بزانن بمیننه‌ د هه‌مبێزا حكومه‌تا عیراقێدا ئه‌وێ ئاماده‌یه‌ ڤان چاره‌سه‌رییان وه‌ك پێشنیاز بده‌ته‌ جڤاتا ده‌وله‌تێ: مه‌ندوبێ سامى سێ پێشنیاز بۆ سه‌روبه‌رێ سلێمانیێ، هه‌ولێرێ و قه‌زایێن كوردیێن مووسلێ به‌رچاڤكرینه‌، بۆ هه‌ریه‌ك ژوان كه‌توار و سه‌روبه‌رێ وێ یێ سیاسى و جڤاكى و كارگێرى به‌رچاڤوه‌رگرتییه‌. ده‌رباره‌ى ده‌ڤه‌را به‌هدینان ئانكو قه‌زایێن كوردى یێن لیوا مووسلێ ئه‌ڤ پێشنیازه‌ به‌رچاڤكرییه‌: – هندى په‌یوه‌ندى ب ده‌ڤه‌رێن كوردیێن دكه‌ڤنه‌ لیوا مووسلێ دا هه‌ى و ئه‌وێن دكه‌ڤنه‌ دناڤ سنوورێ ئینتیدابا به‌ریتانیدا، لیوایه‌ك (پارێزگه‌هه‌ك) بێته‌پێكئینان، ژ قه‌زایێن زاخۆ، ئاكرێ، دهۆك و ئامێدیێ پێكبهێت، مه‌لبه‌ندێ وێ (دهۆك) بیت، ل ژێر ده‌سته‌لاتێ هاریكارێ موته‌سه‌ریفێ بریتانی بیت، قائیمه‌قام ژى دێ بریتانى بن، كو فه‌رمانبه‌رێن كورد و عه‌ره‌بێن كوردیزان و كورد ژێ رازیبن جهێ وان بگرن، ئه‌ڤ لیوایه‌ بۆ كاروبارێن خۆیێن دارایى و دادوه‌رى دێ سه‌ر ب حكومه‌تا نیشتیمانییا به‌غدا بیت و بێ گومان دێ نوونه‌رێن خۆ هنێریته‌ جڤاتا دامه‌زرێنه‌ر (الجمعیه‌ التاسیسیه‌)، و د كاروبارێن كارگێرییا گشتیدا دێ قائیمه‌قام سه‌ره‌دانا موته‌سه‌ریفى كه‌ن، فه‌رمانبه‌رێن كارگێرى ژى ب راوێژ دگه‌ل حكومه‌تا خۆجهى دێ ژ ئالیێ مه‌ندوبێ سامى ڤه‌ هێنه‌دامه‌زراندن. – هه‌ژییه‌ بێژین د ده‌مێ راگه‌هاندنا ڤان پێشنیازاندا لیوا مووسلى ژ قه‌زایێن مووسل (مه‌لبه‌ند)، ئاكرێ، دهۆك، ئامێدیێ، زاخۆ، شنگال و ته‌له‌عفر پێكدهات، هندیكه‌ قه‌زا زێبارا سه‌رده‌مێ ئوسمانى كو د گۆتارا چووییدا مه‌ ئاماژه‌ پێ كربوو، ل داوییا ده‌سته‌لاتدارییا ئوسمانى هاتبوو هه‌لوه‌شاندن و دابوونه‌ دگه‌ل قه‌زا ئاكرى و سالا 1924ێ ب بریاره‌كا شاهێ (مه‌لكێ) عیراقێ سه‌رژنوو ژ قه‌زا زێبار یا پێكهاتى ژ ناحیێن نه‌هله‌ و بارزان هاته‌ڤه‌ دامه‌زراندن، ب ڤى ره‌نگى سنوورێ لیوا دهۆكا پێشنیازكرى هه‌مان سنوورێن نهایێن پارێزگه‌ها دهۆكێ و ده‌ڤه‌را بارزان ڤه‌دگرتن. – ب به‌راوردا پێشنیازا مه‌ندوبێ سامیێ بریتانى دگه‌ل یادداشتا شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانى یا به‌رى وێ ب ده‌ه ساله‌كان ل دهۆكێ هاتییه‌نڤیسین، دێ گه‌هینه‌ وى ئه‌نجامى پێشنیازا مه‌ندوبێ سامى هه‌مان ئه‌و به‌نده‌ ڤه‌گرتینه‌ یێن د یادداشتا شێخ عه‌بدولسه‌لامیدا هاتین كو تایبه‌تمه‌ندییا ده‌ڤه‌را به‌هدینان ژ ئالیێ زمانى و پێكهاتا جوگرافى و نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى به‌رچاڤ بێته‌وه‌رگرتن و ل دووڤ وێ تایبه‌تمه‌ندیێ ژى خوه‌دى مافێن خۆ بیت و ڤێ تایبه‌تمه‌ندیێ دامه‌زراندنا دامه‌زراندنا لیوا (پارێزگه‌ها) دهۆكێ د هه‌موو ده‌م و بۆیه‌ر و بزاڤاندا پێدڤى دكر هه‌تا ئه‌ڤ پێدڤیاتییه‌ ل 27 گولانا 1969ێ بجههاتى. چه‌ند تێبینى: – بۆ نڤیسینا ڤان گۆتاران چه‌ند ژێده‌ر ل به‌رده‌ستن ژبه‌ر كێمییا جهى مه‌ ئاما

به‌رده‌ستن ژبه‌ر كێمییا جهى مه‌ ئاماژه‌ پێ نه‌كرییه‌. – مه‌ندوبێ سامى: نوینه‌رێ هه‌ره‌ بلندێ بریتانیا و حوكمدارێ ئێكانه‌یێ عیراقێ بوو. – هه‌تا سالا 1969ێ په‌یڤا لیوا بۆ پارێزگه‌هێ و مه‌ته‌سه‌ریف بۆ پارێزگارى دهاتنه‌ بكارئینان.

راستیا بیروباوه‌ریا بارزانیان بناسه‌! زنجیره‌ ڤه‌كولینه‌كا محه‌مه‌د عامر دێرشه‌وى یه‌ وه‌ك راستڤه‌كرنه‌ك بۆ فه‌رید ئه‌سه‌سه‌ردى و په‌رتووكا وى “اصول العقائد البارزانیه‌” ل سه‌ر به‌رپه‌رێن ڤێ رۆژنامه‌یێ دهێنه‌به‌لاڤكرن. یێ ب هویرى ڤه‌كولینێ بخوینیت دێ گه‌هیته‌ وێ باوه‌ریێ ڤه‌كوله‌رى خواندنه‌كا نوو ل سه‌ر په‌رتووكا ناڤبرى كریه‌ و چه‌ندین ده‌رگه‌هێن نوو ل به‌ر خوه‌دیێ په‌رتووكێ و خوانده‌ڤانان ڤه‌كرینه‌ و د وان ده‌رگه‌هاندا مرۆڤ دكاریت بگه‌هته‌ چه‌ند واره‌كێن دى یێن هێشتا د ڤه‌شارتى. یه‌ك ژ وان ده‌رگه‌هێن ڤه‌كوله‌رى ڤه‌كرین یادداشتا (بیرئانینا) شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانى و ماقویلێن ده‌ڤه‌را به‌هدینانه‌ بۆ ده‌سته‌لاتدارییا بلندا ئوسمانى (باب العالی) ل سته‌نبۆلێ د هژمارا رۆژا 10/1/2017ێ رۆژنامه‌یێدا، یادداشت ژ حه‌فت داخوازییان پێكهاتییه‌ مافێن ره‌وایێن خه‌لكێ پێنج قه‌زایێن كوردى یێن لیوا مووسلێ نه‌، د ڤێ نڤیسینێدا دێ هه‌رحه‌فت داخوازییان به‌رچاڤكه‌ین و خواندنه‌كا نوو بۆ كه‌ین، پێدڤییه‌ ده‌م و جهێ ئه‌و داخوازییه‌ تێدا هاتینه‌نڤیسین ب گرنگ وه‌رگرین و به‌رسڤا پرسیاره‌كێ بده‌ین بۆچى ئه‌و پێنج قه‌زایه‌ و نه‌ جهه‌ك یان ده‌ڤه‌ره‌ك دیتر…؟
بۆچوونێن جودا ل سه‌ر سالا بلندكرنا وێ یاداشتێ هه‌نه‌، هنده‌كان گۆتییه‌ ل سالا 1907ێ هاتییه‌نڤیسین، هنده‌كێن دى ئاماژه‌ ب سالێن 1908 و 1909ێ كرییه‌، پترژى داكوكى ل سالا 1911ێ هاتییه‌كرن، ب هه‌رره‌نگه‌كێ هه‌بیت نڤیسینا وێ پشتى شۆرشا ده‌ستوورى یا ئوسمانییه‌ یا ل 23 تیرمه‌ها 1908ێ رووداى و ڤێ شۆرشێ مزگینییا ئازادى و دادپه‌روه‌ریێ و وه‌كهه‌ڤیێ دایه‌ پێكهاتێن ژێر ده‌سته‌لاتێ ئوسمانى.
ئه‌و پێنج قه‌زایێن كوردى یێن د یادداشتێدا هاتین قه‌زایێن كوردى یێن لیوا مووسلێ یا ویلایه‌تا (مووسل) یا وى سه‌رده‌مى (زێبار، ئاكرێ، دهۆك، ئامێدیێ و زاخۆ) بوون، كو ژ نه‌مانا میرگه‌ها به‌هدینان ل سالا 1842ێ هه‌تا دامه‌زراندنا پارێزگه‌ها دهۆكێ ل 1969ێ ب قه‌زایێن كوردییێن مووسلێ دهاتنه‌نیاسین، دڤێت بێژین پشتى دامه‌زراندنا ویلایه‌تا مووسل ل سالا 1876ێڤه‌ ئه‌ڤ ویلایه‌ته‌ ژ سێ لیوایان لیوا مووسلێ سه‌نته‌رێ وێ ل باژێرێ مووسلێ و لیوا شه‌هره‌زوور سه‌نته‌رێ وێ ل كه‌ركووكێ و لیوا سلێمانیێ سه‌نته‌رێ وێ ل سلێمانیێ بوو. هندیكه‌ لیوا مووسله‌ ژ وێ سالى به‌ره‌ف ژوور ژ قه‌زایێن مه‌لبه‌ندێ مووسل، زێبار، ئاكرێ، دهۆك، ئامێدیێ و زاخۆ و شنگال پێكدهات، هه‌رقه‌زایه‌ك ژى ژ چه‌ند ناحیه‌ك بوو، ژ وێ سالێ هه‌تا 1900ێ هنده‌ك گۆهرین كه‌تینه‌ سنوورێ ڤان قه‌زایان، چه‌ند ساله‌كان قه‌زا ئامێدیێ داینه‌ دگه‌ل ویلایه‌تا وانێ، ناحییه‌یا عه‌شائیرولسه‌بعه‌ (به‌رده‌ره‌شا نها) جار سه‌ر ب قه‌زا مووسلێ یا مه‌لبه‌ندى و جار سه‌ر ب قه‌زا ئاكرێ بوویه‌، هه‌ر ب ڤى ره‌نگى ناحیا سندى – گولى یا زاخۆ جار سه‌ر ب لیوا هه‌كارى یا ویلایه‌تا وانێ و جار ژى سه‌ر ب زاخۆ بوویه‌، هندیكه‌ قه‌زا زێبار بوو، جار وه‌ك ناحیه‌ سه‌ر ب قه‌زا ئاكرێ و جار ژى سه‌ر ب قه‌زا راواندزێ و جار قه‌زایه‌كا سه‌ربه‌خۆ بوویه‌، به‌لێ ل سالا 1900 به‌ره‌ف ژوور پێكهاتا كارگێرییا لیوا مووسل د قه‌زا مووسل یا مه‌لبه‌ندى و قه‌زایێن (ئاكرێ، زێبار، دهۆك، زاخۆ، ئامێدیێ و شنگال) دا بنه‌جهبوویه‌، ئانكو د سه‌رده‌مێ نڤیسینا یادداشتێدا ئه‌و پێنج قه‌زایێن كوردى (ئاكرێ، زێبار، دهۆك، زاخۆ، ئامێدیێ) بوون، هندیكه‌ سنورێ قه‌زایێن (دهۆك، زاخۆ، ئامێدیێ) هه‌مان سنوورێ وانێ جوگرافیێ پشتى دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا عیراقێ بوو، هندیكه‌ سنوورێ قه‌زا ئاكرێ بوو د ناڤبه‌را 1876 ـ 1914ێدا چه‌ند گۆرینه‌ك ب سه‌ردا هاتینه‌، ل سالا 1890 قه‌زایێ تنێ ناحیا (عه‌شائیرولسه‌بعه‌) هه‌بوو، د ناڤبه‌را 1890 ـ 1912ێدا ناحیا (عه‌شائیرولسه‌بعه‌) ژ قه‌زا ئاكرێ هاتییه‌ڤه‌قه‌تاندن و داینه‌ دگه‌ل قه‌زا مووسلێ، له‌وما سالناما 1330مش/1912ز تنێ ئاماژه‌ ب دو ناحیێن قه‌زا ئاكرێ ناحیا سورچى و زێبار كرییه‌. هندیكه‌ قه‌زا زێباره‌ ل نیڤا دووێ ژ سه‌دسالییا نوزدێ زێبار ناحیه‌كا سه‌ر ب ئاكرێ بوو، ل كانوونا ئێكێ 1878ێ ب ره‌زامه‌ندییا سولتانێ ئوسمانى بوویه‌ قه‌زایه‌كا سه‌ر ب لیوا مووسلێ، ژ ناحێن زێبار و شێروان پێكهاتییه‌، هه‌تا وى ده‌مى شێروان دو به‌ش بوو: شێروانا ژوورى سه‌ر ب قه‌زا ره‌واندزێ و شێروانا ژێرى سه‌ر ب قه‌زا ئاكرێ یا مووسلێ بوو، ئه‌ڤ قه‌زایه‌ ل سالا 1912ێ هاتییه‌هه‌لوه‌شاندن، ناحیا زێبار كو مه‌لبه‌ندێ وێ ل گوندێ بیرا كه‌پرا بوو داینه‌ دگه‌ل قه‌زا ئاكرێ و ناحیێن شێروان و مزوورى ژوورى داینه‌ڤه‌ دگه‌ل قه‌زا ره‌واندزێ، ب ڤى ره‌نگى سنوورێ قه‌زا زێبار دگه‌هشته‌ سنوورێ قه‌زا ره‌واندزى. ب ڤێ پێداچوونێ دیاردبیت ئه‌و سنوورێن داخوازناما شێخ عه‌بدولسه‌لامى و هه‌ڤالێن وى ژێ دگرت هه‌موو سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ یا نها و ده‌ڤه‌را نها ب ده‌ڤه‌را بارزان ئانكو قه‌زا مێرگه‌سوورێ بوو.
ل ڤێرێ ئه‌گه‌ر چه‌ند ده‌هسالییه‌كان بزڤرینه‌ پاش بۆ سه‌رده‌مێ میرگه‌ها به‌هدینان ئه‌وا ل سالا 1842ێ ژیێ وێ ب داویهاتى دێ بینین: ژ ده‌سپێكا سه‌دسالییا شازدێ زایینیڤه‌ میرگه‌ها به‌هدینان سنووره‌كێ ناسكرى هه‌بوویه‌ كو: ب ره‌نگێ خیچه‌كا ئاشوپى بوو ژ ئه‌سكى مووسل به‌ره‌ف رۆژهه‌لاتى درێژدبوو د چیایێ مه‌قلوب را ده‌ربازدبوو هه‌تا دگه‌هشته‌ لێڤارێن رووبارێ گۆملى، ئه‌ڤ خیچا ئاشوپى به‌هدینان ژ ویلایه‌تا مووسلێ جودا دكر. ل ژێریێ رۆژهه‌لاتى ژى رووبارێ زێیێ مه‌زن (زێى بادینان) مینا خیچه‌كا ئاشوپى سنوورێ ناڤبه‌را وێ و میرگه‌ها سۆران بوو، ئه‌ڤ خیچه‌ به‌ره‌ف باكوورى درێژ دبوو د ده‌ڤه‌را برادوست را ده‌رباز دبوو هه‌تا ل رۆژهه‌لاتى دگه‌هشته‌ سنوورێ ئیرانێ. ژ ئالیێ باكوورێ رۆژهه‌لاتیڤه‌ دگه‌هشته‌ میرگه‌ها شه‌مدینا و ل باكوورى ژى دگه‌هشته‌ میرگه‌ها هه‌كارى، زنجیرا چیایێن ئوره‌مارێ كو ب چیایێن تیارى دهێنه‌نیاسین سنوورێ ناڤبه‌را هه‌ردو میرگه‌هان بوو. هندیكه‌ سنوورێ وێ یێ ژووریێ رۆژئاڤا و رۆژئاڤایه‌ دگه‌هشته‌ میرگه‌ها بۆتان، خالا پێشیابورێ و رووبارێ هیزل و چیایێ شه‌رنه‌خێ رووبارێ دیجله‌ سنوورێ سروشتیێ ناڤبه‌را وانه‌.
ب به‌راورده‌كا سنوورێن یادداشتا سالا 1911ێ ژێدگرت دگه‌ل سنوورێن ژ سه‌دسالییا شازدێڤه‌ میرگه‌ها به‌هدینان پێكدئینا، دێ گه‌هینه‌ وێ باوه‌ریى هه‌مان سنوور بوون دگه‌ل گۆهرینێن كێم د سنوورێ ناحیه‌كێ دوان یان چه‌ند گونده‌كاندا، د ئه‌نجامدا ئه‌م دكارین به‌رسڤا پرسیارا خۆیا به‌راهیێدا بۆچى ئه‌و پێنج قه‌زایه‌…؟ بێژین ژبه‌ركو ئه‌و پێنج قه‌زایه‌ هه‌مان سنوورێ میرگه‌ها به‌هدینان بوویه‌ و یاداشتنامێ ڤیایه‌ سه‌روه‌رییا میرگه‌ها به‌هدینان یا به‌رى حه‌فتێ ساله‌كان ب شێوازه‌كا نوو و سیسته‌مه‌كێ كارگێریێ دیتر بۆ خه‌لكێ وێ بزڤرینته‌ڤه‌، د ڤان پێنج یه‌كه‌یێن كارگێریدا كو (زێبار، ئاكرێ، دهۆك، ئامێدیێ و زاخۆ) بوون. ڤێ سه‌روه‌ریێ خۆ د وان حه‌فت داخوازاندا دیار دكر، د سێ یێن به‌راهیێدا زمانێ كوردى زمانێ ره‌سمى و فێركرنێ یێ وان پێنج قه‌زا بیت، قائیمه‌قام و رێڤه‌به‌رێن ناحیان و فه‌رمانبه‌ر ژ وان بن یێن زمانێ كوردى دزانن، هه‌رپێنج قه‌زا دهه‌رسێ ژ ڤان خالاندا هه‌ڤپشكن یه‌ك زمان و یه‌ك دیالێكت هه‌یه‌، د دو خالێن دیتردا داكوكى ل سه‌ر وێ چه‌ندێ هاتییه‌كرن كو سه‌ره‌ده‌رى ل دووڤ شه‌ریعه‌تێ ئیسلامێ و مه‌زهه‌بێ ئیمامێ شافعى بێته‌كرن ل ڤێرێ ژى هه‌رپێنج قه‌زا هه‌ڤپشكن موسلمانن (دگه‌ل بوونا كه‌مینه‌یێن ئایینى) و ژ یه‌ك مه‌زهه‌بن كو مه‌زهه‌بێ ئیمامێ شافعییه‌، ب ڤێ خالێ ژ ده‌وله‌تا ئوسمانى كو مه‌زهه‌بێ ره‌سمى حه‌نه‌فى بوو و مه‌لبه‌ندێ ویلایه‌تا مووسلێ كو حه‌نه‌فى مه‌زهبن دهێنه‌ جوداكرن، دو خالێن دیترێن داخوازێن ئابوورینه‌ و داكوكیێ دكه‌ن كو باج و خویك ل دووڤ شه‌ریعه‌تى بێنه‌وه‌رگرتن و یێن ده‌رڤه‌ى وى نه‌مینن و ئه‌و باج و خویكه‌ بمیننه‌ د هندرێ وان قه‌زایاندا بۆ چێكرنا رێكێن وان بێنه‌ته‌رخانكرن. د هه‌رحه‌فت داخوازییاندا تایبه‌تمه‌ندییا ده‌ڤه‌را به‌هدینان به‌رچاڤ وه‌رگرتییه‌ كو ره‌نگه‌ سه‌رخۆبوونه‌ك بۆ وێ تایبه‌تمه‌ندیێ بێته‌ده‌ستڤه‌ ئینان، ئه‌ڤ سه‌رخۆبوونه‌ وى ده‌مى د وان حه‌فت خوازییاندا چه‌ند مافه‌كێن ره‌وایێن خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بوون. پاشتر وان مافان ب ره‌نگه‌كێ به‌رفره‌هتر د پرۆژێ دامه‌زراندنا لیوایه‌كێ (پارێزگه‌هه‌كێ) ژ قه‌زایێن ئاماژه‌پیكرى یێن مووسلى خۆ ددیت كو ژ ده‌سپێكا دامه‌زراندنا حكومه‌تا عیراقێ ل 1921ێ كه‌تییه‌ به‌ر دانوستاندنان یه‌ك بوویه‌ ژ داخوازێن بزاڤا رزگاریخوازا كوردى هه‌تا ل 27 گولانا 1969 ب دامه‌زراندنا پارێزگه‌ها دهۆكێ بجههاتى. ب كورتى یاداشتا شێخ عه‌بدولسه‌لامى و ماقویلێن به‌هدینان یا ل سالا 1911ێ ل مالا شێخ نور محه‌مه‌دێ بریفكى ل دهۆكێ هاتییه‌ نڤیسین یه‌كه‌مین پێنگاڤ بوو بۆ دامه‌زراندنا پارێزگه‌ها دهۆكێ.