ئه‌ڤرۆ:
دوهی 18 خزیرانا 2022 كو هه‌ڤده‌م بوو ل گه‌ل ده‌ربازبوونا بارزانیێ نه‌مر و هه‌ڤالێن وی ژ رووبارێ ئاراس، ب به‌رهه‌ڤبوونا سه‌رۆك بارزانی و نێچیرڤان بارزانی، سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ و مه‌سرور بارزانی، سه‌رۆكێ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ و رێواز فایه‌ق، سه‌رۆكا په‌رله‌مانێ كوردستانێ، رێوره‌سمێن ناساندنا پرۆژێ دیكیۆمێنتاریێ شۆره‌شێن بارزان هاتنه ئه‌نجامدان. د وی رێوره‌سمی دا سه‌رۆك بارزانی په‌یڤه‌ك پێشكێشكر و ئه‌ڤه ده‌قا وێ یه:
ئه‌ڤه جارا ئێكێ یه پرۆژه‌كێ ئه‌كادیمی یێ سه‌رده‌میانه ل سه‌ر خه‌باتا سێ سیمبۆلێن مه‌زن یێن بزاڤا رزگاریخوازا كوردستانێ “شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانی، شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانی، مه‌لا مسته‌فا بارزانی” پێكڤه و پشت به‌ستن ب هزاران به‌لگه‌نامه و ئه‌رشیفێ ئیرانی و عوسمانی بهێته ئه‌نجامدان. كاره‌كێ پیرۆز و گرانبه‌هایه و د رۆژه‌كا دیرۆكی دا “18 خزیرانێ” رۆژا ده‌ربازبوونا بارزانی و هه‌ڤالێن وی ژ رووبارێ ئاراس.
مخابن دیرۆكا خه‌باتا گه‌لێ مه ژئالیێ دوژمان ڤه هاتیه شێواندن، به‌رده‌وام وان خواستیه ڤێ خه‌باتا پیرۆز وه‌سا بهێته نیشادان كو خه‌باتا چه‌ند عه‌شیره‌ته‌كایه، یان چه‌ند ئالیانه و هیچ په‌یوه‌ندی ب خه‌باتا نه‌ته‌وی ڤه نینه، هه‌تا هنده‌ك جاران وه‌سا هاتنه نیشادان كور ێگر و تالانچی و ب وی شێوه‌ی نه، به‌لێ ئه‌و به‌لگه دسه‌لمینن كو خه‌باتا نه‌ته‌وێ مه ژ پێخه‌مه‌ت مافێ ره‌وا یێ نه‌ته‌وی، خه‌باته‌كا ره‌وا بوو، هیڤیدارم زانا و ڤه‌كۆله‌رێن كورد ژ نوكه و پێڤه خوه ب وه‌ستینن و ئه‌و ب خوه ل دووڤ وان به‌لگان بگه‌رهن و ئه‌و ب خوه دیرۆكا نه‌ته‌وا خوه بنڤیسن.
رێبازا بارزان، رێبازه‌كا پیرۆزه، مخابن ئه‌م ژی نه‌شیاینه وه‌كو پێدڤی وێ رێبازێ ته‌سویق بكه‌ین و بده‌ینه نیاسین بۆ خه‌لكه‌كێ دی، ل سه‌ر ده‌ستێ شێخ عه‌بدولسه‌لامێ شه‌هید و شێخ ئه‌حمه‌دێ برایێ وی، ئه‌ڤ رێبازه هاتیه دامه‌زراندن، ل سه‌ر بنه‌مایێ خودێ په‌رستی و مرۆڤدۆستیێ، رێبازه‌كه كو بۆمه دیاركر هندی بمینین شانازیێ پێ بكه‌ین، ئه‌ڤ رێبازه پێكدهێت ژ وێ چه‌ندێ كو ئایین ره‌وشته، ئایین و نیشتمان ژێك ناهێنه جوداكرن، د مرۆڤایه‌تیێدا ئه‌م هه‌موو برایێن هه‌ڤدوینه، خه‌بات دژی سته‌مكاران ئه‌ركه، پاراستنا ژینگه‌هێ، دادپه‌روه‌ریا جڤاكی، پیكڤه‌ژیانا ئایینی، به‌رفره‌هكرنا خه‌باتێ ژ سنوورێ عه‌شیره‌تێ بۆ سنوورێ نه‌ته‌وی، ئه‌ز ب خوه هه‌ست ب شانازیه‌كا مه‌زن دكه م كو قوتابیه‌كێ بچووكێ ڤێ قوتابخانا مه‌زنم.
رۆژهه‌لاتناسێ به‌ریتانی، ویدرام ل ده‌ستپێكا چه‌رخێ بیستێ هاتیه ده‌ڤه‌رێ و گه‌له‌ك كه‌س دیتینه، ژوان چوویه خزمه‌تا شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانی، د په‌رتۆكا خوه دا باس دكه‌ت كو باسێ گه‌له‌ك تشتان كریه، به‌لێ ئه‌وا گه‌له‌ك جهێ سه‌رنجێ دبێژیت، داخواز ژ من كر ئاسانكاریان بۆ بكه‌م تاكو سه‌ره‌دانا له‌نده‌ن بكه‌ت، هه‌روه‌سا دبێژیت من پرسیار ژێ كر یا شێخ بۆچی تو دێ هێیه له‌نده‌ن، ته چ كار هه‌یه؟ گۆت دخوازم ل گه‌ل شاه جۆرج باسێ سه‌ربخوه‌یا كوردستانێ بكه‌م.
شێخ عه‌بدولسه‌لام گه‌له‌ك به‌ری ده‌مێ خوه بوو، چ ژ وان چاكسازیێن ئه‌نجامداین، چ ژ بیروچۆچوونێن وی ل دۆر پرسا نه‌ته‌وی و ئایینی، تاكو گه‌هشتیه وی راده‌ی كو هزر د وێ چه‌ندێ دا بكه‌ت، ده‌وله‌ته‌كا فیدرالی د ناڤبه‌را كورد و ئه‌رمه‌ن و ئاشووریان بهێته دامه‌زراندن، ب وێ ئارمانجێ سه‌ره‌دانا رووسا وی سه‌رده‌می كربوو و ل گه‌ل ئه‌درانیك، پاشایێ ئه‌رمه‌نی و مارشومۆنی، پاشایێ ئاشووری، مه وه‌سا دزانی كو ل تبلیسی پایته‌ختا جۆرجیا نوكه نوونه‌رێ قه‌یسه‌رێ رووسیا دیتیه، به‌لێ وه‌زیرێ ده‌رڤه‌یێ رووسیا، لاڤرۆڤ به‌ری دو سالان ده‌مێ هاتیه هه‌ولێرێ، ئه‌و چه‌نده بۆ من راستڤه‌كر و گوت نه‌خێر قه‌یسه‌ر ب خوه ل وێرێ بوو و قه‌یسه‌ر یێ دیتی و گوت ئه‌ڤه یا د ئه‌رشیفێ مه دا.
د زڤرینێ دا هنده‌ك خاینێن كورد خیانه‌ت كر و شێخ عه‌بدولسه‌لام راده‌ستی عوسمانیان كر و ل سالا ١٩١٤ ل مووسل هاته سێداره‌دان و شه‌هیدبوو. وی پرۆژه‌ی ژی سه‌رنه‌گرت چونكه شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ ب سه‌ردا هات، شۆره‌شا ئۆكتۆبه‌رێ و نه‌فیر عاما ئه‌رمه‌نیان ب سه‌ردا هات و ره‌وش هه‌موو هاته گوهۆرین، به‌لێ شێخ ئه‌حمه‌دێ برایێ وی جهێ وی گرت و نه‌هێلا هیچ ڤالاهیه‌ك دروست ببیت، وی ژی ئه‌وا دشیان دا ئه‌نجامدا، باشترین په‌یوه‌ندی ل گه‌ل سه‌ركردێن دی یێن كوردستانێ هه‌بوو، ل گه‌ل شێخ سه‌عیدێ پیران، ل گه‌ل شێخ مه‌حموودێ حه‌فید، ل گه‌ل گه‌له‌ك سه‌ركردێن دی.
شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانی زاهده‌ك بوو، ئه‌وێن گه‌هشتینه خزمه‌تا وی دزانن چه‌ند یێ مه‌زن بوو، هه‌تا وه‌غه‌كری ژی ده‌ست نه‌كریه پاره‌ی،12 سالان قه‌ید و زنجیر ب ده‌ست و پیێن وی ڤه بوون ل زیندانێن به‌غدا و به‌سرا، چه‌ندین داخوازی ژێ كرن، نوری سه‌عید، به‌ریتانیان، بۆ وێ چه‌ندێ نامه‌كێ بنڤێسیت و داخوازا لێبۆرینێ بكه‌ت، گوت ئه‌ز داخوازا لێبۆرینێ ژ خودێ دكه‌م، من چ نه‌كریه بۆ وێ چه‌ندێ داخوازا لێبۆرینێ ژ هه‌وه بكه‌م. د زیندانێ دا مه هه‌تا شۆره‌شا 14 ته‌مووزێ، ل ٢٠ ته‌مووزا ١٩٥٨ ژ زیندانێ هاته ده‌رڤه، ئه‌ز د زیندانێ ڤه‌بووم و ل بیرا منه وی ده‌می كو ئه‌م چووین بۆ پێشوازیا وی.
مه‌لا مسته‌فا پێشمه‌رگێ وێ رێبازێ یه، مه‌لا مسته‌فا قوتابیێ وانه، وی ژی هه‌موو ژیانا خوه ته‌رخانكر بۆ خزمه‌تا نه‌ته‌وێ خوه، ب راستی هه‌ر ئه‌و كاروانێ ده‌ربازكرنا ئاراس و 53 رۆژ د رێ دا و چه‌ند جاران تووشی شه‌ری بووین، ئه‌ڤه ب خوه قه‌هره‌مانیه‌كا بێ وێنه‌یه بۆ وی و هه‌ڤالێن وی.
بۆ جارا ئێكێ بارزان ل سالا ١٨٩٢ ل سه‌ر ده‌ستێ له‌شكرێ عوسمانی هاته سوتن، تاكو ژناڤچوونا رژێما به‌عش 16 جاران بارزان و ده‌ڤه‌را بارزان هاتیه وێرانكرن و سوتن، چ ب ده‌ستێ له‌شكرێ وان ده‌وله‌تان، چ ب ده‌ستێ جاش و نۆكه‌رێن وان، به‌لێ هه‌موو جاره‌كێ ژی ته‌حه‌دی هاتیه كرن و هاتیه ئاڤه‌دانكرن، هه‌موو جاره‌كێ ژ جارا به‌ری وێ باشتر.
ئه‌و خۆراگریه ژ ئه‌گه‌رێ چه‌كی نه‌بوو، چونكه هه‌موو چه‌ك یێ كه‌ڤن بوو، به‌لێ چه‌كه‌كێ گه‌له‌ك ب هێز ئه‌وژی بیر و بازه‌ر و عه‌قیده بوو كو ب وی شه‌ر هاته كرن، ل سالا ١٩٣١ ب نه‌هه‌قی دو فوج كو ئێك یا له‌شكرێ ئیراقێ و ئێك یا له‌شكرێ به‌ریتانی هێرش ل سه‌ر ده‌ڤه‌ران بارزان كر و داخوازكر شێخ خوه ته‌سلیم بكه‌ت، به‌لێ شێخی قه‌بوول نه‌كر و شه‌ر هاته كرن و هه‌ردو فیوجان شكه‌ستن خوار، پشتی وێ چه‌ندێ هێزا ئه‌سمانی یێ به‌ریتانی گوند تۆپبارانكرن و زێده‌تر گوندێ بارزان ئارمانج بوو، بۆ جارا ئێكێ بوو بۆمپا ته‌وقیتكری بهێته هاڤێتن، دو سێ بۆمبێن ته‌وقیتكری ل گوندێ بارزان دان، پتریاخه‌لكێ وی سه‌رده‌می نه‌دزانی فرۆكه چیه تاكو بزانن بۆمبێن ته‌وقیتكری چنه، گه‌له‌ك ژن و زارۆك ل ده‌وروبه‌رێن بۆمبێ كۆمڤه‌بوون، جاره‌كێ ل نیڤا شه‌ڤێ په‌قی و نێزیكی جیله‌كێ زارۆیان ژناڤچوون.
نموونه‌كا دێ ژی ل سه‌ر وێ په‌روه‌ردا بارزانیان ل سه‌ر ده‌ستێ وان مه‌زنان هاتینه په‌روه‌ده‌كرن، شه‌ر هه‌تا سالا ١٩٣٢ به‌رده‌وامبوو و ل دووماهیێ نه‌چار بوون بچن بۆ توركیا، شڤانه‌ك ل نێزیك گوندێ بارزان ده‌سته‌سه‌ركر و ئینا ده‌ف دو ئه‌فسه‌ران كو ئێك به‌ریتانی بوو و یێ دی ئه‌ره‌ب بوو، وان پرسیار ژێ كر شێخ ل كیرێ یه؟ گۆت بۆ هه‌وه نابێژم. گوتێ باشه تو دزانی شێخ ل كیرێ یه؟ گوت به‌لێ دزانم، باشه بۆچی نابێژیه مه؟ گوت خیانه‌ته و ئه‌ز خیانه‌تێ ناكه‌م. گوتی بێژه تاكو ته ئازاد بكه‌ین؟ گوت ئه‌ز دره‌وێ ناكه‌م. دزانم، به‌لێ نابێژمه هه‌وه. گوتێ ماده‌م تو زه‌لامه‌كێ ب ڤی شێوه‌ی، هه‌ره و تو یێ ئازادی.
چیرۆكه‌كا دی یا هه‌ی دبیت گه‌له‌ك كه‌س بێژن بۆچی بارزانی ده‌رسوكا سوور گرێدده‌ن، دخوازم وێ ژی بۆ هه‌وه رۆهن بكه‌م، ل وی سه‌رده‌می ل ١٩٣١ – ١٩٣٢پشتی بارزانی مشه‌خت بووین و چووین بۆ توركیا، بێگومان ئه‌وێن گیانه‌وه‌رێن سواربوونێ هه‌ین شیان بچن و ئه‌وێن نه‌ی ژی ل ده‌ڤه‌رێ مان، حوكمێ عورفی هاته راگه‌هاندن، وی ده‌می “مشكی” ل هه‌موو كوردستانێ هه‌بوو، كو سێ ره‌نگ ژێ هه‌بوون خه‌مری و كه‌سك و ره‌ش، ل بارزان ژی وه‌كو هه‌موو ددا گرێدده‌ت، پاشی ده‌رسوك هاته بازاری، شێخ ئه‌حمه‌دی ده‌رسوكا سوور گرێدا، ژ خوه‌شتڤیا وی هه‌موو موریدێن وی و خه‌لكێ بارزان ده‌رسوكا سوور گرێدا، ئێك ژ مادێن حوكمێ عورفی كو هاتیه راگه‌هاندن، ده‌رسوكا سوور قه‌ده‌غه‌یه و هه‌ر كه‌سه‌كێ گرێده‌ت تاكو ئاستێ سێداره‌دانێ دڤێت بهێته سزادان.
رۆژه‌كێ مه‌فره‌زه‌كا پۆلیسان ل نێزیك گوندێ بارزان سنێله‌كی دبینن كو ده‌رسوكا سوور گرێدایه، ب وێ ده‌رسوكێ د خه‌ندقینن و لاشێ وی رادكێشن بۆ “بلێ” كو ئه‌و سه‌نته‌رێ حوكمه‌تێ بوو “قایمقامیه‌ت” بوو، پشتی وێ روودانێ ژن و زارۆیان هێرشی باره‌گه‌هێ حوكمه‌تێ كر، ب ره‌شاشان لێده‌ن و گه‌له‌ك ژێ بریندار بوون، ل رۆژا پاشتر 12 رهسپیێن ده‌ڤه‌را بارزان ئینان و ل به‌رچاڤێن هه‌موو خه‌لكی سێداره‌دان، ژ وی سه‌رده‌می بوویه شمبولا ته‌حه‌دیێ و ئه‌وێ ده‌رسوكا سوور گرێنه‌ده‌ت، ئانكو یێ ته‌سلیمی دوژمنی بووی، ئه‌ڤه‌یه چیرۆكا ده‌رسوكا سوور.
ئه‌م شانازیێ ب وێ دیرۆكا پر سه‌روه‌ری دكه‌ین و شانازیێ ب وێ چه‌ندێ دكه‌ین كو چ جاران رێ نه‌هاته دان خه‌باتا مه یا ره‌وا و ناكۆكیا مه ل گه‌ل رژێمان ببیته ناكۆكی د ناڤبه‌را ملله‌تان دا، ب دیتنا من ئه‌ڤه گه‌له‌ك یا مه‌زنه و پیرۆزه و پێدڤیه ل سه‌ر بچین.
به‌لگه‌نامێن وان زنجیرا په‌رتۆكان ل سه‌ر زارێ ده‌ستهه‌لاتێن وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ ئه‌وێن هاتینه به‌رچاڤكرن، دیاردكه‌ت كو بزاڤ و شۆره‌شێن بارزان بزاڤا به‌رخوه‌دانێ و ره‌تكرنا سته‌مێ و بده‌ستڤه‌ئینانا دادپه‌روه‌ریێ و پاراستنا جڤاكی و ژیانا پێكهاتان بوو، نه‌كو بزاڤه‌كا عه‌شائیری یا ناوچه‌گه‌ری بوو، ب درێژاهیا دیرۆكێ سته‌مه‌كا مه‌زن ل نه‌ته‌وێ مه هاتیه كرن، مه ژی گه‌له‌ك سته‌م یا ل خوه كری.
ئه‌م یێن تووشی چه‌ندین بێ سووزیێ و بێ وه‌فاییێ بووین ل به‌رامبه‌ر خوه، د خوشباوه‌ر بووین، ب دو ئاخڤتنێن خوه‌ش مه باوه‌ری ب هه‌موو تشته‌كی دكر، مخابن، ئه‌وا نوكه ئه‌م دزانین، خوازی مه پێشتر زانیبا، خوازی به‌ری ٢٠٠٣ مه زانیبا. مخابن هه‌تا نوكه ژی فه‌رهه‌نگا هه‌ڤدوو قه‌بوولكرنێ، كێمكرنا كوردان، باوه‌ری نه‌بوون ب مافێن وان، مخابن ئه‌ڤ فه‌رهه‌نگه یا زاله.
ره‌وشا نوكه ژی وه‌كو دبینن ده‌ڤه‌ر هه‌موو یا تووشی قه‌یرانه‌كا مه‌زن بوی، ل گه‌له‌ك جهان هێشتا شه‌ر و پێكدادانه، تیرۆر هێشتا گه‌فه‌كا گه‌له‌ك رژده، ئه‌وێن ب دیتنا وان تیرۆر یا ب دووماهی هاتی، من وی ده‌می ژی دزانی تیرۆر ب دووماهی نه‌هاتیه و نوكه ژی و هه‌تا ده‌مه‌كێ زۆر ژی ب دووماهی ناهێت.
ل ئیراقێ هه‌لبژارتن ل ئوكتۆبه‌را بۆری هاتنه ئه‌نجامدان، مخابن نه‌هێلا ئه‌نجامێن وان هه‌لبژارتنان وه‌كو خوه ب رێڤه‌بچن، هوون هه‌موو دزانن چاوان بوو و چ بوو، نوكه ژی ئیراق یا د قه‌یرانه‌كێ دا، ئه‌وا دشیانێن مه‌دا بیت دێ بزاڤێ كه‌ین هاریكاریا براده‌رێن خوه كه‌ین ژ وێ قه‌یرانێ ده‌رگه‌ڤین، چونكه د به‌رژه‌وه‌ندیا هه‌رێما كوردستانێ ژی دایه، به‌لێ ل هه‌وه ناڤه‌شێرم كو قه‌یران یا كووره.
سه‌باره‌ت هه‌رێمێ وبه‌غدا، مه وه‌سا هزردكر پشتی په‌سه‌ندكرنا دستوورێ ئیراقێ ل سالا ٢٠٠٥، ئێدی ئه‌ڤه دێ بیته نیشانده‌ر بۆ مه هه‌موویان، ماف ئه‌ركێ هه‌موو ئالیه‌كی دێ نیشان ده‌ت و هه‌كه پێگیری پێ بهێته كرن دێ هه‌موو كێشه هێنه چاره‌سه‌ركرن، وی ده‌می ژی من گوت ئه‌ڤ دستووره یێ بێ كیماسێ نینه، به‌لێ دستووره‌كێ گه‌له‌ك باشه، هه‌كه هه‌مبه‌ركرنێ بكه‌ین ل گه‌ل ده‌وروبه‌رێ خوه ژی دستووره‌كێ گه‌له‌ك رێكوپێكه، مخابن نه پێگیری پێ هاته كرن و نه رێز ژی لێ هاته گرتن.
نوكه ژی ئه‌ز ناخوازم بچمه دناڤ هه‌موو هوورده‌كاریان دا، به‌لێ هه‌كه به‌غدا یا رژد بیت و ئیراده و نیه‌تا رێككه‌فتنێ هه‌بیت، دستوور دادڤان بیت د ناڤبه‌را به‌غدا و هه‌رێمێ دا بۆ وێ چه‌ندێ هه‌موو كێشه بهێنه چاره‌سه‌ركرن، به‌لێ ده‌مێ دستوور دهێته پشت گوه هاڤێتن و ب میزاجی بریارێن نه قانوونی بده‌ن و ئه‌و مافێن دستووری ب خه‌لكێ كوردستانێ داین ژێ وه‌رگرن، ئه‌ڤه جهێ قبوولكرنێ نینه.
جاره‌كادی ژی دووپات دكه‌م ل سه‌ر وێ چه‌ندێ كو پێدڤیه ئه‌و گرفتێن هه‌ین ب لێكتێگه‌هشتنێ و دانوستاندنێ بهێنه چاره‌سه‌ركرن، هه‌كه هنده‌ك كه‌س هه‌بن هزرێ د زۆریێ و چه‌كی و گه‌فان بكه‌ن، خه‌لكێ ژ وان ب هێزتر و ب شیانتر خوه تاقیكریه، ئه‌ڤه سه‌د ساله ژ وێرانیێ زێده‌تر چ بده‌ستڤه هاتیه؟ ژ نوكه و وێڤه ژی ژ وێ چه‌ندێ باشتر نابیت. شه‌ر خرابترین تشته، نابیت هزر د شه‌ری دا بهێته كرن، به‌لێ ژ شه‌ری خرابتر، ته‌سلیم بوونه، ئه‌م ته‌سلیم نابین.
گه‌له‌ك جاران گوه ل گه‌فان دبین، گه‌فان ل مه دكه‌ن ب وێ چه‌ندێ كو دێ ڤێ كه‌ین، د ناڤم ه دا ژی هنده‌كان دلێ وان پێخوه‌شه و دبێژن چه‌ند رۆژه‌ك ژ ژیێ ڤێ هه‌رێمێ یێن ماین، ئه‌ڤ هه‌رێمه ب خوینا شه‌هیدان یا دروست بووی، ب خوینا رۆلێن شه‌هیدان ژی دێ هێته پاراستن.
ل دووماهیێ ئه‌ز گه‌له‌ك پشته‌ڤانیێ ل وێ پێشنیازێ دكه‌م كو سه‌نته‌ره‌كێ بهێته دروستكرن بۆ ئه‌رشیف و به‌لگه‌نامێن نیشتمانی و حوكمه‌تا هه‌رێمێ گرنگیه‌كا مه‌زن پێ بده‌ت.
نيشاندان