شیرەتكارەكێ سەرۆكێ حوكمەتا هەرێما كوردستانێ راگەهاند، ئیراق ل سەر بنەمایەكێ ساخلەم نەهاتیە ئاڤاكرن و بوویە ئەگەرێ پەیدابوونا ئاریشەیێن بەردەوام هەروەسا دبێژیت، دەستێوەردانێن دەرەكی د رەوشا ئیراقێدا یێن هەین و هەكە پارێزگارێ كەركووكێ بۆ كوردان نەبیت مەترسیێن مەزن بۆ گۆهۆڕینا دیموگرافیا كەركووكێ و ب عەرەب كرنا دەڤەرێن كوردستانی و كەركووكێ یێن هەین.
دژوار فایق، شیرەتكارێ سەرۆكێ حوكمەتا هەرێما كوردستانێ بۆ رۆژنامەیا (ئەڤرۆ) گۆت « ئیراق ل سەر بنەمایەكێ ساخلەم نەهاتیە ئاڤاكرن، لەوڕاژی بەردەوام ئاریشە ل ئیراقێ یێن هەین و پێكهاتەیێن د ناڤا ئیراقێدا هەست ب ئارامیێ ناكەن، پشتی سالا 2005ێ مادەیێ 140 ێ دناڤا دستوورێ ئیراقێدا هاتییە جهگیركرن بەلێ نەهاتییە بجهئینان، ئەڤە د دەمەكی دایە پێدڤیە بۆ چارەسەركرنا ئاریشەیێن ئەردی و دەڤەرێن ناكۆكی ل سەر ئەو مادەیێ دستووری بهێتە بجهئینان، ئەڤرۆ ئەم دبینین ئاریشەیا كوردان ل ئیراقێ نەهاتیە چارەسەركرن، ئەڤەژی بۆیە ئەگەر بەردەوام ئاریشە هەبن، دەستهەلاتدارێن ئیراقێ باوەری ب مافێن كوردان نینە و دەستێوەردانێن دەرەكی ژی ل ئیراقێ یێن هەین، ژ بەر كو كورد ل وەلاتێن جیران ژی یێن هەین و ئەو وەلات ناخوازن ئاریشەیا كوردان ل ئیراقێ بهێتە چارەسەركرن و كورد بگەهنە مافێن خوە، وەلاتێن هەرێمی وەسا هزر دكەن هەكە مافێن كوردان بهێنەدان و هەرێما كوردستانێ بهێز بكەڤیت دێ كاریگەری ل سەر ئەوان هەبیت، بەلێ ب دیتنا من پێدڤییە وەلاتێن جیران ژی دگەل بحهئینانا مافێن كوردان بن ل هەرێما كوردستانێ، چونكە هەكە كورد ب رێكا دانوستاندنان مافێن خوە بدەستڤە بینن، ئەوژی دشێن ب رێكا ئاشتیێ ئاریشەیێن خوە چارەسەر بكەن، هەتا مادەیێ 140 نەهێتە بجهئینان و ئاریشەیا كوردان ل باشوورێ كوردستانێ نەهێتە چارەسەركرن، ل وەلاتێن جیرانژی دێ ئاریشە هەبن، چەندین سالە وەلاتێن كورد تێدا دراڤەكێ مەزن د مەزێخن بۆ ژناڤبرنا كوردان بەلێ كورد نەهاتینە ژناڤبرن». شیرەتكارێ سەرۆكێ حوكمەتا هەرێما كوردستانێ ئاماژەكر» ب دیتنامن پێدڤی بوو بەری سالا 2005ێ كورد رازینەبان كو چارەنڤیسێ دەڤەرێن كوردستانێ بهێتە گرێدان ب مادەیێ 140 ڤە بەلكو بەرۆڤاژی پێدڤی بوو كوردان پێداگیری كربا و پشكداری پڕۆسەیا سیاسی ل ئیراقێ نەكربا هەتا دەڤەرێن كوردستانی ڤەگەڕن سەر هەرێما كوردستانێ، كوردان وی دەمی هزر نەدكر ئیراق یا پێگیر نابیت ب دستووری، هەروەكو سەرۆك بارزانی دبێژیت كەركووك باژێڕەكێ ئیراقییە، بەلێ ناسنامەیا كەركووكێ كوردستانییە، هەتا دستوور مابیت مادەیێ 140 و هەموو ئەو مادەیێن گرێدای هەرێما كوردستانێ دێ هەر مینن و نامرن، بەلێ نوكە ژ بەر رەوشا دادگەها فیدرالی تێدا دەباز دبیت نەشێین سكالایێ تۆمار بكەین بۆ بجهئینانا مادەیێ 140».
دژوار فایەق پتر گۆت» كەركووك پارێزگەهەكا كوردستانیسە و پێدڤیسە پارێزگارێ كەركووكێ كورد بیت، چونكە پترییا خەلكێ كەركووكێ كوردن و پێكهاتەیێن دی ژی یێن تێدا هەین، مەترسی یا هەی هەكە پارێزگارێ كەركووكێ كورد نەبیت دێ دەستكارییا دیموگرافییا كەركووكێ هێتەكرن، بەرۆڤاژی هەكە پارێزگارێ كەركووكێ كورد بیت و جڤاتا پارێزگەهێ یا كارا بیت چو مەترسی ل سەر كەركووكێ نابن، پڕۆسەیا ب ئەرەبكرنێ ل سالا 1930ێ دەستپێكریە و هەتا نوكە ژی یا بەردەوامە ب چەندین قۆناغان كەركووك هاتیە ب ئەرەبكرن، كورد نوكە د ناڤا فەرمانگەهێن كەركووكێ دا رێژەیەكا گەلەك كێمن و كوردان ماف یێ هەی 50%ێ فەرمانبەر كوردبن و نوكە رێژەیەكا ئەوان گەلەك یا كێمە و ئەرد ل سەر خەلكێ دەرڤەی كەركووكێ دهێتە بەلاڤكرن، گەلەك یا گرنگە لەز بهێتەكرن پارێزگارەكێ كورد بهێتە هەلبژارتن و مافێن خەلكێ كەركووكێ ب كورد و نەتەوەیێن دی ژی بهێتە پاراستن».

ب، سه‌رجان مەحمود:

نڤیسەرەکێ ناڤدار یێ تورکیا دیار دکەت، سەرۆک کۆمارێ تورکیا پشتی هەلبژارتنێن باژێرڤانیان ژ رەوشا نها یا تورکیا رازی نینە، ژ بەر ڤێ یەکێ ژی ئەردۆغانی دڤێت هندەک گوهۆڕینێن مەزن بکەت، ئێک ژ وان ژی بابەتێ چاوانیا چارەسەرکرنا پرسا کوردی یە.

موراد سابونجی نڤیسەر و ڤەکۆلەرێ ناڤدار یێ تورکیا راگەهاند، پشتی هەلبژارتنێن باژێرڤانیان قۆناغەکا نوو ل تورکیا دەستپێکریە، ئەردۆغان ژ ئەنجامێ هەلبژارتنان رازی نینە، چونکی جارا ئێکێ یە پارتا ئەردۆغان د هەلبژارتنان دا وەسا تووشی شکەستنێ دبیت، ئەردۆغان بەردەوام ل گەل شیرەتکار و کەسێن نێزیکی خوە دانوستاندنان دکەت و ژ بەر ڤێ یەکێ ژی نە دوورە ئەردۆغان دەست ب هندەک گوهۆڕینێن مەزن بکەت، چونکی بۆ ئەردۆغانی ژی هاتیە سەلماندن هەکە هندەک گوهۆڕینێن مەزن نەکەت و ژ بۆ چارەسەرکرنا پرسێن نها یێن تورکیا کار نەکەت، دێ رەوشا وی و دەستهەلاتا وی گەلەک خرابتر لێ هێت.
ناڤهاتی هه‌روه‌سا راگه‌هاند ژی کو به‌ری هه‌لبژارتنان له‌یلا زانا و سه‌لاحەدین ده‌میرتاش د ده‌ربارێ چارەسەر‌کرنا پرسا کوردی دا داخۆیانیێن گرنگ دان و داخواز ژ ئەردۆغانی کرن کو دەست ب قۆناغەکا نوو یا ئاشتیێ بکەت و گۆت: (له‌یلا زانا پشتی ده‌مه‌کێ درێژ کو ژ چالاکیێن سیاسی دوور کەفتبوو، ڤەگەری مەیدانێ و د ده‌ربارێ چارەسەر‌کرنا پرسا کوردی دا په‌یامێن گرنگ دان و ئاشکرا‌ کر کو پێدڤیا وه‌لات ب قۆناغه‌کا نوو یا ئاشتیێ هه‌یه، لەیلا زانا هەروەسا دیار کر ل تورکیا تنێ ئەردۆغان دشێت دەست ب قۆناغەکا نوو یا ئاشتیێ بکەت، پشتی هەلبژارتنان ژی کورد ل تورکیا چاڤەرێی دەستپێکرنا قۆناغەکا نوو یا ئاشتیێ نە، ل تورکیا ب گشتی نها گەلەک کەس وەسا دبینن دڤێت ئەردۆغان ب جهێ شەڕی و ئۆپەراسیۆنێن سەربازی کار بۆ چارەسەرکرنا پرسا کوردی بکەت، چونکی بێی چارەسەرکرنا پرسا کوردی قەیرانا ئابووری دێ ل تورکیا بەردەوام بیت).
ڤەکۆلەرێ ناڤدار یێ تورکیا ئەو یەک ژی دیار کر، نها پێدڤیا ئەردۆغانی و ئاکپارتیێ ب کوردان هەیە، هەکە ئەردۆغانی بڤێت دستوورەکێ نوو بۆ تورکیا بەرهەڤ بکەت یان ژی هندەک گوهۆڕینان بکەت دێ پێدڤی ب پشتەڤانیا کوردان بیت، براستی ژی نها رەوش ل تورکیا وەکو بەرێ نینە، چەند رێ ل پێشیا ئەردۆغانی دا هەنە، بەری هەر تشتەکێ دڤێت ئەردۆغان خوە ژ پارتا بزاڤا نەتەوەپەرست یا تورکیا دوور بکەت، چونکی د هەلبژارتنێن باژێرڤانیان دا پارتێن نەتەوەپەرست ل تورکیا تووشی شکەستنەکا مەزن هاتن و ئەو یەک ژی سەلماند خەلکێ تورکیا ب گشتی ژ گۆتارا توند یا نەوتەوەپەرستان بێزار بووینە، خەلکی ئاشتی و ژیانەکا خوەش دڤیت، ژ بۆ ڤێ یەکێ ژی دڤێت ئەردۆغان پرۆژێ خوە بۆ ئاشتیێ و چارەسەرکرنا پرسا کوردی ل تورکیا ئاشکرا بکەت.

سەرۆك مەسعود بارزانی دوهی ئێكشەمبی 14/4/2024 ل سالڤەگەرا 36 یا ئەنفالێ پەیامەك بەلاڤكر و تێدا دبێژیت: راستە ئەنجامدەرێن تاوانا ئەنفالێ و تاوانێن دی تووشی شكەستنێ بوون و كەفتنە زبلدانا دیرۆكێ، بەلێ شوینەوارێن ئەوێ جینۆساید و ستەما ل دژی گەلێ مە هاتینە كرن هەر یێن ماین و برینێن گەلێ مە نەهاتینە ساخكرن.
هەر د پەیاما خوەدا سەرۆك بارزانی دبێژیت: مخابن هێشتا دەنگ رەنگێ شۆڤینی بۆ دژایەتیكرنا كوردان د ناڤ دەولەتا ئیراقێدا دهێتە دیتن. ئەركێ سەر ملێ دەرزگەهێن فەرمی یێن دەولەتا ئیراقێ یە كو كار بۆ قەرەبووكرنا ئەنفال وئەوێ جینۆساید و ستەمێ بكەن كو ل بەرانبەر گەلێ كوردستانێدا هاتینە ئەنجامدان و پێدڤییە رێك ل هەموو جۆرە بزاڤ و سیاسەتەكا شووم بگرن كو بۆچوونەكا شۆڤینی و نكولیكار دنێرینە مافێن گەلێ كوردستانێ.

دەقێ پەیاما سەرۆك بارزانی:

هەوا ئەنفالێ ئێك ژ تاوانێن هەرە مەزن یێن رژێما بەرێ ل ئیراقێ كو ب ئارمانجا نەهێلان و ژناڤبرن و قڕكرنا مرۆڤێ كورد هاتییە ئەنجامدان. د ئەوێ كۆمكوژیێ و جینۆسایدێدا كو ژ چەند قۆناغان و ب شێوەیەكێ رێكخستی هەموو دەڤەرێن كوردستانێ ڤەگرتی، 182 هزار وەلاتیێن بێتاوانێن كوردستانێ بێسەروشوین و شەهید بوون. دگەلدا ئەوێ چەندێ ژی دا كیمیابارانكرنا كوردستانێ و وێرانكرنا هزاران گوندان و پلانا ب ئەرەربكرن و ڤەگوهاستنا ب زۆری و تێكدانا ژێرخانەیا ئابۆری و دیموگرافی و جڤاكی و دەروونێ كوردستانێ پشكەكا دی یا ئەوان تاوانان بوون كو ب شێوەیەكێ رێكخستی و ئارمانجدار ژ ئالیێ رژێما ئیراقێ بەرانبەر گەلێ هاتییە ئەنجامدان.
راستە ئەنجامدەرێن تاوانا ئانفالێ و تاوانێن دی تووشی شكەستنێ بوون و كەفتنە زبلدانا دیرۆكێ بەلێ شوینەوارێن ئەوێ جینۆساید و ستەما ل دژی گەلێ مە هاتینە ئەنجامدان هەر یێن ماین و برینێن گەلێ مە ساخ نەبووینە. سەرەرای ئەوێ ستەما مەزنا ل گەلێ مە هاتییە كرن مخابن هێشتا دەنگ و رەنگێ شۆڤینی بۆ دژایەتیكرنا كوردان د ناڤ دەولەتا ئیراقێدا دهێتە دیتن. ئەركێ سەر ملێ دەزگەهێن فەرمی یێن دەولەتا ئیراقێیە كو كاری بۆ قەرەبوویا ئەنفال و ئەو جینۆساید و ستەمێ بكەن كو ل بەرانبەر گەلێ كوردستانێدا هاتینە ئەنجامدان و پێدڤییە رێك ل هەموو جۆرە بزاڤ و سیاسەتەكا شوم بگرن كو ب بۆچوونەكا شۆڤینی و نكولیكار دنێرنە مافێن گەلێ كوردستانێ.
ل سالڤەگەرا 36 یا تاوانا ئەنفالێ مە رێز بۆ قوربانیدان و خۆڕاگرییا كەسوكارێن ئەنفالێ و شەهیدان یا هەی و سلاڤ ل گیانێ پاقژ یێ شەهیدێن ئەنفالێ و هەموو شەهیدێن رێكا ئازادییا كوردستانێ.

سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ ل سالڤەگەرا 36 یا ئەنفالێ راگەهاند: داخوازییا مە ژ حوكمەتا فیدرالییا ئیراقێ دووپات دكەین بۆ بجهگەهاندنا دادوەریێ و ئەركێ خوە بجهبینیت و قوربانییان ژ هەموو روویەكیڤە قەرەبوو بكەت.
دوهی ئێكشەمبی 14/4/2024 سالڤەگەرا 36 یا هەوا ئەنفالێ بوو، د ئەوێ سالڤەگەرێدا نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ پەیامەك بەلاڤكر.
نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ د پەیاما خوە دا دبێژیت» بیرئینانا خەمگین یا 36 سالییا هەوا ئەنفالێ و زێدەتر ژ 182 هزار زارۆ و ئافرەت و زەلام و گەنجێن ئەنفالكرییێن كوردستانێ دكەین كو ل ئێك ژ مەزنترین تاوان و جینۆسایدا دیرۆكێدا ل سالا 1988 ل سەر دەستێ رژێما ئەوی سەردەمی یا بەغدا هاتینە شەهیدكرن و ئەنجامێن وێ هەتا نوكە و تاكو پاشەڕژەكا درێژ، دێ بەردەوام بن، ب ئەڤێ هەلكەفتێ ب رێز ڤە بیرییا ئەوان دكەین و سەرێ رێزێ ل پێشبەری گیانێ وان یێ پاقژ د چەمینین».
تاوانا ئەنفالێ ب هەشت قۆناغان دا ئێك ل دووڤ ئێك ل 22 شوباتا 1988 دەستپێكر و هەتا 6 ئەیلوولا 1988 بەردەوام بوو. قۆناغا سیێ كو ل رۆژا 14 نیسانا 1988 بوو، ژ ئەگەرێ وێ چەندێ پترییا قوربانییان هەبوو و مەزنترین كۆمكوژی تێدا هاتە كرن، هەمبەركرن ل گەل قۆناغێن دی، لەوما ب رۆژا ئەنفالێ هاتە دیاركرن.
د پشكەكا دی یا پەیاما خوەدا، سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ دبێژیت» د دەمەكیدا دادگەها بلند یا تاوانان ل ئیراقێ ئەم تاوانە ب جینۆساید دایە نیاسین، داخوازییا خوە ژ حوكمەتا فیدرالییا ئیراقێ دوپات دكەین، بۆ بجهگەهاندنا دادوەریێ و ئەركێ خوە بجهبینیت و قوربانییان ژ هەموو روویەكیڤە قەرەبوو بكەت. هەروەسا دوپاتیێ ل خزمەتكرنا باشتر یا كەسوكارێن سەربلندێن ئەنفالكرییان د هەموو بواراندا دكەین و هەر چ دشیاناندا بیت، پێدڤییە خەمساریێ تێدا نەهێتە كرن».
سەبارەت پڕۆسەیا لێگەریانێ ل روفاتێن شەهیدێن ئەنفالێ، سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ راگەهاند» كەسوكارێن ئەزیز یێن ئەنفالكرییان پشتڕاست دكەین هەتا دووماهیێ دێ د پڕۆسەیا لێگەریانێ ل رۆفاتێن شەهیداندا و زڤرینا وان بۆ باوەشا وەلاتی بەردەوام بین. هەروەسا دوپاتیێ ل كار و بزاڤێن خوە یێن هەمەئالی دمەین بۆ ئەوێ چەندێ تاوانا ئەنفالێ ل سەر ئاستێ نێڤدەولەتی ژی ب جینۆساید بهێتە نیاسین و چو جاران تاوانەكا ب ئەوی شێوەی ل هیچ جهەكی ل جیهانێ دوبارە نەبیتە ڤە».
ل دووماهییا پەیاما خوە نێچیرڤان بارزانی دبێژیت» د ئەڤێ هەلكەفتێدا دوپاتیێ ل تەباییێ و پێكڤەكاركرنا هەموو ئالی و پێكهاتەیێن كوردستانێ دكەین كو مەرجێ پاراستن و مانا ماف و دەستكەفتان و فیدرالی و قەوارەیێ دستوریێ هەرێما كوردستانێ یە».

سەرۆكێ حوكمەتا هەرێما كوردستانێ راگەهاند: ئەنفال تاوانەكا مەزنە و برینەكە هێشتا نەهاتییە ساخكرن. هەروەسا دبێژیت: بەرپرسیارەتییا ئەخلاقی و دستوورییا حوكمەتا فیدرالییە، ب شێوەیەكێ هەژی قەرەبوویا كەسوكارێن ئەنفالكرییان و هەموو قوربانیێن دەستێ رژێما بەعس بكەت.
دوهی ئێكشەمبی 14/4/2024، مەسرور بارزانی، سەرۆكێ حوكمەتا هەرێما كوردستانێ ل سالڤەگەرا 36 یا تاوانا ئەنفالێ، د پەیامەكێدا راگەهاند» ئەڤرۆ بیرئینانا تاوانەكا مەزن و برینەكا هێشتا نەهاتییە ساخكرن دكەین، كو بەری 36 سالان، رژێما بەرێ یا ئیراێ، ژ پێخەمەت نەهێلان و قڕكرنا گەلێ كوردستانێ، هەوا جینۆساید و كۆمكوژییا ئەنفالێ ئەنجامدا».
مەسرور بارزانی ئاماژە ب ئەوێ چەندێ ژی كر» ئەنفال تاوانەكا كێم وێنەیە و ناهێتە ژبیركرن و پێدڤییە ئەو تاوان وقوربانیێن مە هەردەم ل بیرا مە بن و نەڤیێن مە بزانن كو خەلكێ كوردستانێ، چ قوربانییەكا مەزن ژ پێخەمەت مافێن خوە یێن نەتەوەیی یێن رەوا دایە».
هەروەسا ئاماژەكر كو د دەمەكیدا حوكمەتا هەرێما كوردستانێ خومەتكرنا زێدەتر یا بنەمال و كەسوكارێن ئەنفالكرییان ب ئەركێ خوە دزانیت، د هەمان دەمدا دوپات ژی دكەت كو ئەرك و بەرپرسیارەتییا ئەخلاقی و دستوورییا حوكمەتا فیدرالییە، ب شێوەیەكێ هەژی قەرەبوویا كەسوكارێن ئەنفالكرییان و هەموو قوربانیێن دەستێ رژێما بەعس بكەت».
سەرۆكێ حوكمەتا هەرێما كوردستانێ گۆت ژی» ئەوا جهێ داخێیە هەتا نوكە ژس كەس و ئالی یێن هەین دخوازن ب هزركرنەكا شۆڤینیانە و ب هەمان ئەقلییەتا ل پشت ئەنجامدانا ئەنفالێ بوو، نكۆلیێ ل مافێن رەوا و دستوویێن گەلێ كوردستانێ بكەن كو ژ ئەنجامێ خەباتا بێ وێنەیا خەلكێ كوردستانێ بدەستڤە هاتین»,
ل دووماهییا پەیاما سەرۆكێ حوكمەتا هەرێما كوردستانێ دا هاتییە» ل سالڤەگەرا هەوا ب ناڤێ ئەنفالێ، سەرێ رێزێ بۆ هەموو شەهید و ئەنفالكریێن كوردستانێ د چەمینین و هەردەم ل دەف مە د زیندینە».

بسپۆرەكێ قانوونا نێڤدەولەتی ل هەرێما كوردستانێ راگەهاند: پڕۆسەیا ئەنفالكرنا كوردستانێ ب شێوەیێ جۆرا وجۆر هاتە بجهئینان.
د. كرمانج ئوسمان، پسپۆرێ قانوونا نێڤدەولەتی ل هەرێما كوردستانێ گۆت» پڕۆسەیا ئەنفالكرنا خەلكێ كوردستانێ ب شێوەیێ جۆرا و جۆر بەرامبەر هەرێما كوردستانێ هاتە بجهئینان. هەوا ئەنفالێ ب هەشت قۆناغان هاتە ئەنجامدان، بەلێ هەكە تێبینی بهێتە كرن حوكمەتا ئیراقێ ب بەرنامەیەكێ داڕێشتی و پیلانگێری ئەو هەشت هەوێن ئەنفالێ ئەنجامدان».
گۆت ژی» بەرەیێن هەوا ئەنفالێ هاتبوونە بەلاڤكرن بۆ سێ بەرەیێن جوگرافی ( سلێمانیێ و هەولێرێ و دهۆكێ) هەكە تێبینیێ بكەین كو بەرهەڤی بۆ ئەوێ تاوانێ هاتبوو كرن كو ب تاوانا جینۆساید هاتییە نیاسین، ژ بەر كو هەموو پشكێن قانوونی تێدانە كو پەیوەندی ب جینۆساید نیاسینا یا هەی».
رۆهنكر ژی» پشتی دامەزراندنا حوكمەتا ئیراقی یا نوو، هەرسێ ئالیێن ئیراقی دەستهەلاتا دادوەری و پەرلەمان و حوكمەتا ئیراقێ ئەو تاوان ب جینۆساید نیاسییە، بەلێ هەتا نوكە ژ بەرپرسیارەتیێ د رەڤن، كو پەیوەندی ب قەرەبووكرنا مادی و گیانی ڤە یا هەی و نوكە دبینین ئەو دەڤەرێن گەرمیان هیچ مالەك یان ژی خانییەك نەهاتییە ئاڤاكرن، ل گەل دەڤەرێن بەهدینان و ل گەل پشكەكا مەزن یا رۆفاتێن قوربانیێن ئەنفالێ نەهاتینە زڤراندن».
كرمانج ئوسمان خویاكر ژی» پڕۆسەیا ب جینۆساید نیاسینا تاوانێن ئەنفالێ، پشكەكا گرنگە ژ پڕۆسەیا ئاشتییا نیشتمانی ب تایبەت وەكو ستاندارێ نێڤدەولەتی ل شەڕی دەرباز دبیت، پڕۆسەیەك بهێتە دەستپێكرن، ب ناڤێ بەرژوەندیێن نیشتمانی، ئانكو سەرەرای ئەوێ چەندێ كو هەموو ئەو كەسێن قوربانی ماف یێ هەی بزانن كا د پڕۆسەیا ئەنفالێدا چ روودا و كێ بڕیار دا ئەوێن تاوانبار بهێنە سزادان و رۆفاتێن خوە وەربگرن ب پڕۆسەیەكا جوان و ل سەر بنەمایێ ئایینێ ئیسلامی بشێن دوبارە ڤەشێرن و گۆرێن وان د دیار بن».
راگەهاند ژی» ئەڤە پڕۆسەیەكا گرنگە بۆ ئاشتبوونا خەلكێ كوردستانێ و ب تایبەت حوكمەتا ئیراقێ ژ بەر كو ئەو پشكەكا گرنگە ژ ئاشتبوونا نیشتمانی».
ئەنفال، كو ب جینۆسایدا كوردان هاتییە نیاسین، پڕۆسەیەكا كۆمكوژییا كوردێن باشوورێ كوردستانێ بوو ژ ئالیێ رژێما بەعس ڤە ب سەرۆكایەتییا پێنجەمین سەرۆك كۆمارا ئیراقێ، سەدام حسێنی ل دووماهییا شەڕێ ئیراقێ و ئیرانێ ب هەشت قۆناغان هاتە ئەنجامدان كو هێزێن فەیلەقا ئێك و فەیلەقا پێنج یا لەشكرێ ئیراقێ و كەتیبێن ب ناڤێ بەرگرییا نیشتمانی تێدا پشكداربوون و هەژمارا ئەوان هێزان پێكڤە د گەهشتە 200 هزار چەكداران. ل هەموو قۆناغان 182 هزار وەلاتیێن كورد یێن سڤیل هاتنە بێسەروشوینكرن و زێدەتر ژ چار هزار و 500 گوندان ژی هاتنە وێرانكرن.
قۆناغێن ئەنفالێ:
قۆناغا ئێكێ: 9 – 23/2/1988 بوو ل دەڤەرێن سەرگەلۆ و بەرگەلۆ ل سنۆرێ باژێركێ سورداش یێ سەر ب قەزا دوكان ل پارێزگەها سلێمانیێ.
قۆناغا دویێ: 22/2 هەتاكو 1/4/1988 بوو ل دەڤەرێن قەرەداغ ل پارێزگەها سلێمانیێ.
قۆناغا سیێ: 7- 20/4/1988 ل دەڤەرێن گەرمیان ل سنۆرێ پارێزگەها كەركووكێ و سنۆرێ باژێرێن حوورماتو، كەلار، كفری، دەربەندیخان، چەمچەمال و چەند جهێن دی ڤەگرت. ئەڤێ قۆناغی ب بەرفرەهی ئەو دەڤەرە ڤەگرت و قوربانیێن مەزن ژ قۆناغێن دی هاتنە جوداكرن، لەوما سالڤەگەرا ئەوێ تاوانێ ژی بۆ ئەڤێ قۆناغێ هاتە دیاركرن.
قۆناغا چاری: 3 – 8/5/1988 ل درێژییا زێی بچووك ڤەگرت هەر ژ ئاغجەلەر، گۆپتەپە، عەسكەر، دەڤەرێن شێخ بزێنی، كۆیە، خەلەكان و دوكان.
قۆناغێن پێنج، شەش و حەفت: ژ 15/5 هەتا 26/8/1988 دەڤەرێن بالیسان، شەقلاوە، هیران، نازەنین، سماقۆلی، دۆلا ئالان، رواندوز، چۆمان، زنجیرا چیایێ قەندیلی، رانیە، چارقۆڕنە، هیزۆب، چیایێ باواجی، پشكەك ژ گوندێن كۆیە، دیبەگە و پردێ ڤەگرت.
قۆناغا هەشتێ: ل 25/8 هەتا 6/9/1988 دەڤەرێن بەهدینان ڤەگرت ل ئامێدیێ، دهۆك، زاخۆ، شێخان، ئاكرێ و بارزان.
ل سالا 2007 حوكمەتا هەرێما كوردستانێ بڕیار دا رۆژا 14/4 هەموو سالەكێ ببیتە رۆژا بیرئینانا تاوانێن ئەنفالێ.

دلشاد شەهاب، پەیڤدارێ سەرۆكایەتییا هەرێما كوردستانێ ل دۆر كۆمبوونێن نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ ل بەغدا بەرێ جەژنا رەمەزانا پیرۆز دبێژیت، پرسا مووچەی پێنگاڤەكا گەلەك گرنگ چوویە پێش و مە خواستییە مووچە ژ بابەتێن دی بهێتە جوداكرن.
دلشاد شەهاب د داخۆیانییەكا رۆژنامەڤانیدا باس ل ئەوێ چەندێ ژی كر كو ئالیێن دی یێن ئیراقی پشتراستیێ ددەن كو هیچ بزاڤەك بۆ لێدان و لاوازكرنا هەرێما كوردستانێ نینە.
خۆیاكر ژی» ب گۆڕەی قانوونێ، سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ بەرپرسە ژ پاراستنا بەرژەوەندیێن هەرێما كوردستانێ و بەرپرسە ژ رێكخستنا پەیوەندییان، بەرپرسیارەتییا كەسایەتییا نێچیرڤان بارزانی ئەوە كو ل كوردستانێ و ل ئیراقێ ژی هەردەم چاڤەڕێبوونەك یا هەی كو دەمێ كێشە دگەهنە ئاستەكی كو دبنە مەترسی بۆ سەر پەیوەندییان، پێدڤییە بەرهەڤی هەبیت، وەكو چاوان ل هەرێما كوردستانێ ئەو چاڤەڕێبوونە یا هەی، ل ئیراقێ ژی ب هەمان شێوە».
دلشاد شەهاب ئاماژەكر» سەرۆكێ هەرێمێ بۆ كۆمبوونا هەڤپەیمانییا بڕێڤەبرنا دەولەتێ هاتییە داخوازكرن كو پێكهاتییە ژ ئەوان هێزێن حوكمەتا ئیراقێ پێكئینای، ئارمانجا سەرەكی یا ئەوێ سەردانێ ئەوبوو كو پشكدارییا هەرێما كوردستانێ د حوكمەتا فیدرالیدا دوپات بكەت كو ل سەر بنەمایێ رێككەفتنەكێیە كو ل هەڤپەیمانییا بڕێڤەبرنا دەولەتێ ئیمزا ل سەر هاتییە كرن».
خۆیاكر ژی» رێككەفتنا پێكئینانا حوكمەتێ ژ ئالیێ هەڤپەیمانییا بڕێڤەبرنا دەولەتێڤە، هەموو بوارێن ئابۆری، پەترۆل و غاز، لەشكری و ئەمنی، دارایی و قانووندانان رێكخستییە، ئەوێ رێككەفتنێ جۆرەك ژ شەرعیەتا قانوونی وەرگرتییە و جڤاتا نوونەران دەنگ ل سەر دایە، مافێ كوردستانێ تێدا هاتییە جهگیركرن و پشكەك ژێ نەهاتییە بجهئینان و پێدڤییە كەسەك خوە ل ئەوان بڕگەیان بكەتە خودان».
رۆهنكر ژی» راستە گەلەك باسێ مووچەی هاتە كرن و ئارمانجا سەركردایەتییا كوردستانێیە و گرفتا خەلكییە، دانوستاندنێن گەلەك ستراتیژی هاتنە كرن مە كوردان پرسیار یا هەی، سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ ب راشكاوی پرسیار ژ ئالیێن هەڤپەیمانییا بڕێڤەبرنا دەولەتێ پێكئینای كر كو بۆچی پترییا ئەو بڕگەیێن حوكمەتا ئیراقێ ل بن سیبەرا وان هاتییە پێكئینان نەهاتنە بجهئینان؟ سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ گەلەك ب راشكاوی پرسیار ژ چارچۆڤەیێ هەماهەنگییا شیعی كر كو هێزا بالادەستن ل ئیراقێ، گەلەك بلندی و نزمی د ئەوان رەوشاندا دروستبوون، دەمێ هەرێما كوردستانێ دبن گەفان دا، مە چاڤەڕێبوونەكا مەزن ژێ دكر، پرسیارا مە ئەوە كو ئایا ب بۆچوونا هەوە ئەو گۆتنا دهێتە گۆتن و كار پێ دهێتە كرن بۆ دژایەتیكرنا هەرێما كوردستانێ و فیدرالییەتا ئیراقێ چیە؟».
ئێك ژ پرسێن سەرەكی یێن سەرەدانا نێچیرڤان بارزانی بۆ بەغدا مووچە بوو، پەیڤدارێ سەرۆكایەتییا هەرێما كوردستانێ سەبارەت ئەوێ چەندێ دبێژیت» مووچە، پێنگاڤەكا گەلەك گرنگ چوویە پێش، دو خال یێن هەین كو د مووچەیێن مەهێن شوباتێ و ئادارێدا هاتنە پەیڕەوكرن، ب راستی بەر ب پێشڤەچوونەكا جۆری نە. ئێك ژ ئەوان ئەوە كو ئەو گرێدانا مووچەیێن هەرێما كوردستانێ ب خەرجیێن فعلی یێن بودجەیا ئیراقێ ڤە، نەما. داخوازا مە ئەوبوو كو مووچە ژ بابەتێن دی بهێتە جوداكرن وەكو مافێ تاك و وەلاتیبوون بهێتە سەحكرن، یا دویێ ژی ئەوە كو نەهاتییە گرێدان ب داهاتێ ناڤخوەیی و پەترۆلێ. ئەڤە ژی دو ئالییە و پێنگاڤەكا باشە، سەرۆك وەزیرێن ئیراقێ و هەڤپەیمانییا بڕێڤەبرنا دەولەتێ دوپاتیێ ل پشتەڤانییا بەردەوام ل ئەڤێ پرسێ دكەن، ل پاشەڕۆژێ ژی دڤێت پێنگاڤێن دی بهێنە هاڤێتن، ئێك ژ ئەوان تەوتینە».
ب گۆڕەی داخۆیانیێن دلشاد شەهاب، پەیڤدارێ سەرۆكایەتییا هەرێما كوردستانێ» نێچیرڤان بارزانی سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ رۆهنكرێن گەلەك پێدڤی ل دۆر پرۆسەیا (هەژمارا من) دانە ئالیێن سیاسی یێن ئیراقی، ئەو بانكێن كو هەرێما كوردستانێ هەلبژارتین بۆ ئەوێ چەندێ ب رێكا ئەوان مووچەیێن فەرمانبەرێن هەرێما كوردستانێ بهێنە بەلاڤكرن، بانكێن فەرمی و مۆلەت داینە، هەروەسا ئەو بانكە جهێ باوەرییا بانكا ناڤەندییا ئیراقێ نە، ئانكو پشتڕاستییەك یا هەی بۆ وەلاتی كو رامان ئەو نینە بانك ب ئارەزوویا خوە مووچەی بەلاڤ بكەت، سەبارەت ئەڤێ چەندی پشتڕاستییەك یا هەی. بۆ نموونە، هەكە ئەوێ پڕۆسەی ئەو پشتڕاستییە بۆ نەبا، بانكا TBI نەداهتە د ناڤ پڕۆسەیا (هەژمارا من)».
گۆت ژی» نە حوكمەتا هەرێما كوردستانێ و نە دەستهەلاتان، گەفت ل گەل ئەوێ چەندێ نینە كو بانكێن ئیراقێ و بانكێن حكومی ژی پشكداریێ بكەن، ئەوا ئەم ل سەر د هەڤڕا ئەوە كو پێرابوون نەبنە ئەگەرێ بەلاڤنەكرنا مووچەی، یا گرنگ ئەوە مووچە ب سلامەتی بگەهیتە وەلاتییان، ئەڤە ئارمانجا سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ بوو كو گەلەك دوپاتی ل سەر كریە».
دلشاد شەهاب خۆیاكر ژی» دەمی كار دگەهیتە گەفێ یان بەرنامەیەك هەبیت بۆ لاوازكرنا هەرێما كوردستانێ، دڤێت كەسەك و جهەك هەبیت بەرسڤ هەبیت، سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ ملێ خوە دایە بەر ئەوێ بەرپرسیارەتیێ و پرسیار ژ هەموو ئالییان كریە. پشتڕاستم بۆچوونێن جودا یێن هەین، بەلێ هیچ بۆچوونەك ژ دەرڤەی دستووری نینە، ب تایبەتی ژ ئەوان خالێن كو قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ یێ دستووری و قانوونییە، ئەوان ژی بەرهەڤی تێدایە پێرابوونێن پێدڤی بۆ چارەیا پرسێن هەلاویستی بگرنە بەر و قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ ماندەل ناكەن. ئالیێن سیاسی د بەرهەڤن ب چڕی دانوستاندنێن بەرهەمدار ل گەل سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ بكەن د چارچۆڤەیێ دستووری بۆ نەهێلانا گۆمانان و پێشڤەبرنا پەیوەندییان و چەسپاندنا فیدرالییەتێ ل ئیراقێ».

نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ، دوھی ل به‌غدا ل گه‌ل محه‌مه‌د شیاع سوودانی، سه‌رۆك وه‌زیرێن ئیراقا فیدرال كۆمبوو.
د کۆمبوونێ دا، دیتنێن ھەڤپشک بۆ ھەمی پرس و بابه‌تێن نیشتمانی و جێبه‌جێكرنا كارنامه‌یا حكومه‌تا فیدرال یا ئیراقێ د هه‌می واران دا ھەبوون.
هه‌ردولا دوپاتی ل پێگیریا حكومه‌تا فیدراڵ کر بۆ پێشكێشكرنا خزمه‌تگوزاری و دووڤچوونا داخوازیێن وەڵاتیان ل هه‌می ئیراقێ به هه‌رێما كوردستانێ ژی ڤە، هه‌روه‌سا هەڤڕا بوون ل سه‌ر پێدڤیا پشتەڤانیا دامودەزگەھێن فیدرالی و هه‌رێما كوردستانێ.
د کۆمبوونێ دا، داکۆکی ل گرنگیا پشتەڤانیا تەمام یا هێز و لایه‌نێن سیاسیێن ئیراقێ ل پێنگاڤێن چاكسازیێ یێن حكومه‌تا فیدرال کر. ب مەرەما پێشڤەبرنا گه‌شه‌پێدانا تەمام ل وەلاتی و دەربازکرنا كێشه‌ و ئاستەنگێن پێشبەری وارێن كارگیری و جێبه‌جێكاری.
ل دووماھیا کۆمبوونێ، د پرێس کۆنفرانسەکێ ھەڤپشک دا سوودانی ڕاگەھاند، مە د کۆمبوونێ دا باسێ ھنارتنا پەترۆلا ھەرێمێ کر و ئەم د رژدین ل سەر بەردەوامبیا ھنارتنا پارەی بۆ مووچەی و دڤێت دلیڤە ب رێکارێن بانکیکرنا مووجەی بھێتە دان.
ھەروەسا سەرۆکێ ھەرێمێ د پرێس کۆنفرانسی دا ڕاگەھاند، مە دوپاتی ل سەرئێخستنا کارنامەیا حکومەتێ کر و ھندەک رێککەفتنێن باش ل سەر ھنارتنا پەترۆلێ یێن ھاتینە کرن و گۆت: ھیڤیدارم رێککەفتنا ل سەر مووچەی یا بەردەوام بیت.

سەرۆك مەسعود بارزانی ل سەلاحەدین پێشوازی ل جینین پلاسخارت، نوونەرا تایبەت یا سكرتێرێ گشتیێ نەتەوەیێن ئێكگرتی ل ئیراقێ كر.
د دیدارەكێدا باس ل رەوشا سیاسی ل ئیراقێ و ناڤخوەییا هەرێمێ و هەلبژارتنێن پەرلەمانێ كوردستانێ هاتە كرن و جینین پلاسخارت سەرەرای ئاماژەدان ب رۆلێ سەرۆك بارزانی و پارتی د پڕۆسەیا سیاسییا ئیراقێ و هەرێما كوردستانێدا ئاماژە ژی كر كو ئاگەهدارێ ئەوێ چەندێیە كو دو سال بوو پارتی یا بەرهەڤ بوو بۆ ئەنجامدانا هەلبژارتنان د دەمێ خوە دا و نوكە ژی د نیگەرانیێن پارتی سەبارەت هەلبژارتنان دگەهن و دوپاتی ل پێدڤییا پشكدارییا پارتی د هەلبژارتناندا كر و راگەهاند كو ئەنجامدانا هەلبژارتنان بێی پارتی دێ پڕۆسەیەكا ب زەحمەت بیت.
بارەگەهێ بارزانی بەلاڤكر»د دیدارەكێدا سەرۆك بارزانی هۆكارێن هەلویستێ پارتی رۆهنكر و بەرچاڤكر كو دادگەها فیدرال ل ئیراقێ جهێ دەستهەلاتا قانووندانانێ گرتییە و بڕیارێن وێ د سیاسینە و ب شێوەیەكی نینن كو رێز ل قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ بهێتە گرتن.
هەروەسا سەرۆك بارزانی ئەوژی بەرچاڤكر كو بێ بەهكرنا پێكهاتەیان ژ نوونەرایەتیكرنا ئەوان زیانەكا گەلەك مەزن ب ئەوێ پێكڤەژیانێ دگەهینیت كو گەلێ كوردستانێ دەهان سالە ژ پێخەمەتی وێ خەبات كری و پێدڤییە مافێن پێكهاتەیان ل بەرچاڤ بهێنە وەرگرتن چونكە ئەوژی نەتەوەیێن جودا جودانە و پێدڤییە ل كوردستانێ هەست ب هەبوونا خوە بكەن. پەرلەمانەك نەتەوەیێن دی تێدا نەبن، دێ پەرلەمانەكێ لەنگ و نە تمام بیت.
هەڤدەم سەرۆك بارزانی د درێژییا ئاخڤتنێن خوە دا دوپاتی ل پێدڤییا ئەنجامدانا هەلبژارتنان كر بەلێ ئەو هەلبژارتن بن كو دەربڕینێ ژ ئیرادەیا گەلێ كوردستانێ بكەن و د ئازاد و شەفاف بن و د دوور بن ژ دەستێوەردانا دەرەكی و دیزاینا پێشوەخت یا ئەنجامان.
هەر د ئەوێ كۆمبوونێدا، سەرۆك بارزانی ئاماژە ب ئەوێ چەندێ كر كو ل هەرێما كوردستانێ، پارتی دامەزرێنەرا شەرعییەتێ و هەلبژارتنان بوو و ئەوی ب خوە ل سالا 1991 ل باژێرێ كۆیە راگەهاندبوو كو پێدڤییە ژ شەرعییەتا شۆڕەشگێری بەر ب شەرعییەتا قانوونێ بچین.
سەرۆك بارزانی رۆناهی ئێخستە سەر رەوشا ئیراقێ ژی و دوپاتكر كو» ل ئیراقێ رێككەفتن دهێنە پێشێلكرن، بۆ پێكئینانا حوكمەتا نوو یا ئیراقێ مە رێككەفتن ل گەل ئالیێن سیاسی ل دەمێ پێكئینانا هەڤپەیمانییا ئیدارەیا دەولەتێ هەبوو و هەتا نوكە هیچ خالێن ئەوێ رێككەفتنێ نەهاتینە بجهئینان. ل گەل ئەوێ چەندێ ژی ل بەغدا ب شێوەیەكێ نە دستووری دەست بۆ ژیانا خەلكێ كوردستانێ بریە و مووچە و قویتێ خەلكێ كوردستانێ وەكو چەكەك بۆ تێكدانا سەكامگیرییا هەرێما كوردستانێ و بێزاركرنا خەلكێ كوردستانێ بكارئینایە».
د درێژییا ئاخڤتنێن خوە دا سەرۆك بارزانی ب پێدڤی زانی ژ پێخەمەت ئەنجامدانا هەلبژارتنێن پاقژ و شەفاف پێدڤییە كێشەیێن تەكنیكی بهێنە چارەسەركرن و دبن چاڤدێرییا جڤاكێ نێڤدەولەتیدا بن.
د پشكەكا دی یا ئەوێ دیداری دا نوونەرا تایبەت یا سكرتێرێ گشتیێ نەتەوەیێن ئێكگرتی ل ئیراقێ دیاركر كو كێشەیا مووچەی د راپۆرتا خوە دا بۆ جڤاتا ئاسایشا نێڤدەولەتی باسكرییە و نابیت جوداهی د ناڤبەرا فەرمانبەرێن هەرێما كوردستانێ و دەڤەرێن دی یێن ئیراقێ هەبیت و دیاركر كو دێ د بزاڤاندا بیت بابەتێ مووچەی و شایستەیێن دارایی یێن خەلكێ هەرێما كوردستانێ ل گەل حوكمەتا ئیراقێ باس بكەت.
پلاسخارت پێشنیازكر بۆ بابەتێ هەلبژارتنێن هەرێما كوردستانێ، تیمەكا نەتەوەیێن ئێكگرتی هەڤكار بیت بۆ چارەسەركرنا ئەوان كێشەیێن تەكنیكی یێن پارتی تێبینی ل سەر هەین.
هەر د ئەوێ كۆمبوونێدا هەردو ئالییان دوپاتی ل ئەوێ چەندێ كر كو بۆ پاراستنا پرۆسەیا دیموكراسی و سەقامگیرییا هەرێما كوردستانێ پێدڤییە گرفتێن ل پێشبەری ئەنجامدانا هەلبژارتنان بهێنە چارەسەركرن.

سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ، نێچیرڤان بارزانی د كۆمبوونەكێدا ل گەل جینین پلاسخارت نوونەرا تایبەت یا سكرتێرێ گشتیێ نەتەوەیێن ئێكگرتی ل ئیراقێ، رەوشا سیاسی ل ئیراقێ و هەرێما كوردستانێ و پرسا هەلبژارتنێن پەرلەمانێ كوردستانێ گەنگەشەكر.
هەردو ئالی د هەڤڕا بوون ل سەر پێدڤی و گرنگییا ئەنجامدانا هەلبژارتنان ل هەرێما كوردستانێ، هەروەسا رۆناهی خستنە سەر تێبینیێن ئالیێن سیاسی و بزاڤێن هەمەئالییانە بۆ لادانا ئاستەنگێن ل پێشبەری پرۆسەیا هەلبژارتنان ل هەرێما كوردستانێ و دلنیابوون ژ پشكدارییا هەموو ئالییان د هەلبژارتناندا.
كێشەیێن هەولێر – بەغدا و دووماهی پێشهاتێن دانوستاندنێن هەردو ئالییان بۆ چارەسەركرنا وان، تەوەرەكێ دی یێن كۆمبوونێ بوو.