ده‌رگه‌هێ به‌غدا
د.دیار ته‌یب
(2)
پرۆسێسا رێفراندۆما سه‌ربخوه‌یا هه‌رێما كوردستانێ د چه‌ندین بیاڤان دا وێنه‌كێ راست و دروست و ساخله‌م راگاهاند هه‌مى جیهانێ. و تێدا گرنگیا ده‌رگه‌هێ به‌غدا بۆ هه‌رێما كوردستانێ وه‌ك قه‌واره‌كێ سیاسى ب شێوه‌كێ زه‌لال دیار بوو. په‌یاما به‌غدا ل ده‌سپێكێ و د بیاڤێ دانوستاندنێن ده‌سپێكى و ل ناڤ داخۆیانیێن رۆژنامه‌ڤانى دا ئه‌و دژایه‌تیا به‌رچاڤ و توند نه‌بوو، لێ ده‌مێ بوویه راستى و بریارا یا سه‌ركردایه‌تیا مه، وى ده‌مى و پشتى چه‌ند ده‌مژمێران په‌یاما به‌غدا ب گشتى هاته گوهۆرین و گه‌له‌ك توند و هشك هاته‌نیشادان. ل هه‌مان ده‌م دا په‌یاما لایه‌نێن سیاسى ل عیراقێ كه‌ته د هه‌مان ئاراسته دا. د به‌رامبه‌ر په‌یاما به‌غدا ب نه‌قه‌بوولكرنا بریارا ریفراندۆمێ و نه قه‌بوولكرنا ئه‌نجامێن وێ و ناساندنا وێ ب تێكدان و خیانه‌تكرنا ل عیراقێ دا، په‌یاما سه‌ركردایه‌تیا كوردستانێ كو ریفراندۆم ئێك ژ شێوازێن هه‌ره پێشكه‌فتى و پر بها د بیاڤێ دیمۆكراسى و مافێ مرۆڤى دا و هێزا گه‌ل بۆ بریاردان ل سه‌ر پاشه‌رۆژا خوه ژ لایه‌كى ڤه و ژ لایه‌كى دى ڤه بریارا دان و ستاندنا ئاشتیانه ل گه‌ل به‌غدا، بۆ بجهئینانا ده‌رئه‌نجامێ پرۆسیسا ریفراندۆمێ. ب ڤێ چه‌ندێ دیار بوو كو به‌غدا دێ ب توندى دژى ڤێ پرۆسیسێ راوه‌ستیت و ئه‌و هێزا ل پشت لاواز كه‌ت و ئێخیته بن فشار و سیبه‌را خوه. ده‌رگه‌هێ به‌غدا ب ته‌مامێ هاته داخستن و ل گه‌ل ڤێ چه‌ندێ دا به‌غدا و ده‌وله‌تێن ده‌ڤه‌رێ كه‌تنه د بیاڤێ رێكه‌فتن بۆ دژایه‌تیكرن و ژ ناڤبرنا ڤێ پرۆسێسێ ب هه‌ر بوهایه‌ك بیت. رێكه‌فتنا وان ل سه‌ر نه ئه‌نجامدانا وێ ب هیچ ره‌نگه‌كى ده‌ستپێكرن ب فشارا سیاسى و راگه‌هاندنێ و پاشى ب كریارێن له‌شكرى و ترساندنێ و ل دووماهیێ بابه‌تێ فشارا ئابوورى و گرتنا هه‌مى ده‌ر گه‌هێن كو هه‌رێمێ ب دونیا یێ ڤه گرێد ده‌ت. نه‌ك ئه‌ڤه ب تنێ به‌لكو به‌غدا و هێزێن ده‌ڤه‌رێ به‌رێ خوه دا هێزێن مه‌زنێن جیهانى بۆ زێده‌كرنا فشارێ ل سه‌ر سه‌ركردایه‌تیا كوردستانێ بۆ پاشكه‌زبوون ژ ڤێ بریارێ. د ڤێ قوناغێ دا كوردان باش دزانى كو ده‌رگه‌هێ به‌غدا دێ یێ فه‌ر و ئێكلاكه‌ر بیت و ل هنده‌ك داخویانیێت سه‌ردایه‌تیا كوردستانێ دیار بو كو بریار ل سه‌ر ئه‌نجامدان و نه‌ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ دێ ب تێگه‌هشتنا به‌غدا بیت بۆ داخوازیێن كوردستانێ و بحهئینانا بڕگێن دستوورى كو هاتبوونه بنپێكرن، و ئه‌ڤ چه‌نده نه‌هاته خۆیا كرن و بریارا و په‌یاما به‌غدا نه‌هاته گوهۆرین به‌لكو توندیا خوه به‌رده‌وام كر.
سه‌ره‌راى پیرۆزیا ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ، لێ نه‌بوونا رێكه‌فتنا لایه‌نێن سیاسێن كوردستانى ل سه‌ر شێوازێ ریفراندۆمێ و نه ئاماده‌كرنا بیاڤه‌كێ باش بۆ لێك تێگه‌هشتن و هه‌ڤكاریێ، و پرت و به‌لاڤبوونا لایه‌نێن سیاسى و لێگه‌ریانا هنده‌ك ژ وان بۆ خوه نێزیكرن ژ به‌غدا و هنده‌ك هێزێن ده‌ڤه‌رى، د گه‌ل نیشادانا لاوازیا سیاسى یا هێزێن كوردستانێ و نه‌بوونا سیاسه‌ته‌كا به‌رچاڤ و ب هێز بۆ دروستكرنا لۆبیان ل ناف هێزێن جیهانى و ئێخستنا وان د ناڤ به‌رژه‌ونیا كوردستانا سه‌ربخوه ب شێوه‌كى زانستى و ئابوورى ل سه‌ر بنه‌مایێ به‌ژه‌وه‌ندیا نه‌ته‌وى، لاوازیا كوردستانێ نیشا دا.
ده‌رگه‌هێ به‌غدا
د.دیار ته‌یب
به‌غدا ل سه‌رده‌مێ ئه‌بۆ جه‌عفه‌ر ئه‌لمه‌نسۆر هاتیه ئاڤاكرن ل سالا 762 ز، و ل سالا 766 ز بدووماهى هاتیه. چار ده‌رگه‌ه هه‌نه، ده‌رگه‌هێ خوراسان یێ رۆژهه‌لاتى و ده‌رگه‌هێ كۆفه ل رۆژئاڤا و ده‌رگه‌هێ به‌سڕا ل باشۆر و ده‌رگه‌هێ شام ل باكۆر. د به‌رده‌وامیا دیرۆكا خوه‌دا به‌غدا ناڤه‌ندا بازرگانى و سیاسى و زانستى بوویه. ب ژمارا نێزیكى نه‌ه ملیۆن كه‌سان كو دبیته نێزیك 30% ژ خه‌لكێ عیراقێ ل سنۆرێ به‌غدا دژین و ژماره‌كا خه‌لكى رۆژانه سه‌ره‌دانێ وێ دكه‌ن، چ بۆ گه‌شتیارى یان كارێ فه‌رمى یان ژى تێدا كار دكه‌ن. ئه‌ڤ ژمارا بۆش یا خه‌لكى، گه‌له‌ك جاران دبیته ئارمانجا پلانێن ئابوورى و بازرگانى و وه‌به‌رهێنانێ. كوردستان ب هه‌بوونا ژێده‌رێن باش بۆ دابینكرنا خوارنێ و ئاڤێ ب رێژه‌كا باش، دێ بیته ئێك ژ سه‌رچاوه‌یێن باش بۆ دابینكرنا وان كه‌رستا بۆ به‌غدا و ته‌ڤایا عیراقێ، بیركرن ب ڤى ئاستى و دانا ستراتیجیه‌تا باش بۆ مفاوه‌رگرتن ژ ژێده‌رێن ئاڤا ڤه‌خوارنێ و چاندنێ بۆ هندێ ده‌لیڤا گه‌شا ئابوورى و په‌یداكرنا داهاته‌كێ باش و ڤه‌ژاندنا كوردستانێ و خه‌لكێ وێ، دڤێت ببیته بنه‌مایێ سه‌ره‌كى بۆ بیركرن بۆ دیتنا به‌غدا وه‌ك باشترین بازارێ كه‌لوپه‌لێن كوردستانێ. بۆ نموونه 75% ژ به‌رهه‌مێ مریشكا خومالى یا پارێزگه‌ها دهۆكێ بۆ به‌غدا دچیت و داهاتێ وێ پتره ژ 30 ملیار دیناران. ئه‌ڤه ل ده‌مه‌كى كو راپۆرت دیار دكه‌ن كو به‌غدا تنێ 25% ژ پێڤدیێن خوه دابیندكه‌ت ژ به‌رهه‌مێ خومالێ خوه.
پشتبه‌ستن ل سه‌ر پلانه‌كا باش و خۆسه‌ر بۆ گرێدانا په‌یوه‌ندیه‌كا باش یا ئابوورى و ل سه‌ر وان كه‌رستێن د شیان دا هه‌یه ل كوردستانێ بهێنه به‌رهه‌مئینان، دێ بیته ئێك ژ نیشانێن هه‌ره باش و پێشكه‌فتى بۆ تێگه‌هشتنا سه‌ركردایه‌تیا كوردستانێ بۆ دانانا باده‌كا ئابوورى وه‌ك فشار و بنه‌مایه‌ك بۆ گرێدانا په‌یوه‌ندیێن نه‌ته‌وى. ژبیرا مه نه‌چیت كو گرێداى به‌رژه‌وه‌ندیێن خه‌لكى ب رێیه‌كا ئابوورى ل گه‌ل به‌رژه‌وه‌ندیا كوردستانێ و ب ئاراسته‌كا ساخله‌م دێ ده‌رئه‌نجام گه‌له‌ك باش بن. شیانێن كوردستانێ بۆ گه‌شه‌یا ئابوورى ب رێیا به‌غدا د ئاسۆیه‌كێ باش دانه، لێ دڤێت هه‌لسه‌نگاندنا باش بۆ هه‌بیت و بشێت هه‌ڤركیا به‌رهه‌مێ ئیرانى و توركى بكه‌ت. ل هه‌مان ده‌م دا ناڤه‌نده‌كا ستراتیجى بۆ ڤێ چه‌ندێ هه‌بیت، چ ل ناڤ وه‌زاره‌تا بازرگانى، یان وه‌زاره‌تا ئابوورى بیت. ل گه‌ل مفاوه‌رگرتن ژ وه‌به‌رهێنانا بیانى و خستنا وێ د خزمه‌تا ئابوورێ كوردستانێ دا. ب دیتنا من به‌غدا ڤێ چه‌ندێ دزانیت و ژ به‌ر هندێ هه‌ول دده‌ت قه‌وارێ سیاسى و ئابوورى یێ كوردستانێ تێكده‌ت كو نه‌بیته خودان بریار و ب تایبه‌تى گه‌شه و سه‌ربخوه‌یا ئابوورى ل كوردستانێ نه‌مینت. ئه‌ڤێ چه‌ندێ دیاره وه‌لاتێن جیران ژى دزانن و قه‌د حه‌ز ناكه‌ن نه‌ته‌وا كورد جۆره‌كێ هێزى هه‌بیت، یان ژى رۆژه‌كێ ژ رۆژا ببیته هه‌ڤرك و بازارى ژێ وه‌رگریت. ئه‌ڤ چه‌نده ب گشتى دیار دكه‌ت كو سیاسه‌تا برێڤه‌برنا نه‌ته‌وى دڤێت ل سه‌ر بنه‌مایه‌كێ ئابوورى یێ ب هێز و ستراتیجى بهێته ئاڤا كرن.
ده‌رگه‌هێ به‌غدا دشێت چه‌ند رۆلێ خوه د گه‌شه‌كرنا گه‌نجان دا هه‌بیت ل هه‌رێمێ؟
به‌حسكرنا گرنگیا به‌غدا بۆ بهێزكرنا شیان و شاره‌زیا گه‌نج و وه‌رزشڤانان گه‌له‌ك ب حه‌سره‌ت و نه‌خۆشه، هه‌بوونا هه‌رێما كوردستانێ وه‌ك قه‌واره‌كێ سیاسى ل ناڤ ده‌وله‌تا عیراقێ سنۆرێن كاركرنا هه‌رێمێ و بزاڤا وێ یا گرێداى گه‌نجان و وه‌رزشڤانان سنۆرداردكه‌ت. كاركرن ب شاره‌زایى بۆ مفا وه‌رگرتن ژ ڤى بنه‌مایێ و ب شێوه‌كێ ساخله‌م ل سه‌ر بنیاتێ نه‌ته‌وى و به‌رژه‌وندیا نشتیمانێ كوردستانێ گه‌له‌ك یا فه‌ره و دێ بیته پیڤه‌ره‌ك بۆ زانینا هێز و تێگه‌هشتنا سه‌ركردایه‌تى و گه‌لێ كوردستانێ. ئه‌ڤرۆ پتر ژ 204 وه‌لات هه‌نه پشكه‌كن ژ لیژنا ئولۆمپى یا جیهانى، ئه‌وا تنێ سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل قه‌وارێن سیاسى یێن سه‌ربخوه كاردكه‌ت. كوردستان نه‌پشكه‌ك ژ ڤێ رێكخستنێ . هه‌ر چه‌نده گه‌له‌ك ئه‌ندامێن ڤێ لیژنێ نه وه‌لاتێن سه‌ربخۆنه، لێ ره‌وشا وان هاتیه قه‌بوولكرن، من نه‌ڤێت به‌حس ل هندێ بكه‌م كا مه ل كوردستانێ چه‌ند ده‌لیڤه هه‌بوو ژبۆ بوون ب ئه‌ندام د ڤێ رێكخستنێ دا و كا مه ستراتیجیه‌ك هه‌بوو یان نه؟
واقع ئه‌وه كو دڤێت هه‌بوونا كوردان یا ب هێز بیت د ناڤ ده‌زگه‌هێ وه‌رزشى یێ عیراقى دا و ب تایبه‌تى ل ناڤ ئیدارا لیژنا ئولۆمپى و ئێكه‌تیێن وه‌رزشى. دبیت هنده‌ك بێژن كو مه كه‌س هه‌نه د ناڤ ڤان ده‌زگه‌هان دا! لێ پرسیار ئه‌وه ڤه‌ند ئه‌ڤ كه‌سه كه‌تنه د ناڤ بازنه‌كێ كوردستانێ دا و شیانه ببنه فشار و ئامرازه‌ك بۆ بهێزكرنا هه‌بوونا كوردان. ل ناڤ هه‌لبژارتنێن ئێك ژ ئێكه‌تیێن عیراقى دا و ژ به‌ر هه‌بوونا كه‌سه‌كێ كورد د ناڤ لیژنا ئولومپى و ئه‌یده‌وندیا وێ و فشارا وێ شیا كه‌سه‌كى ل سه‌ر وێ ئێكه‌تیێ زێده‌كه‌ت. ئه‌ڤه نموونه‌كا بجووك ژ شیانێن كوردان بوو ژۆ بكارئینانا فشارێ بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا جهه‌كى ل ناڤ خودان بریاران. به‌حسێ هه‌بوون و هێزا كوردان د ناڤ وه‌رزشا عیراقێ دا، ب هێز تشته‌كێ دیار لێ ئه‌و هێز د هه‌بوونا وان وه‌رزشڤانا یه ل گۆرپانه‌یێن جیهانى و ئاڤاكرنا كه‌سێن زیره‌ك و خودان شیان و په‌یوه‌ندیێن جیهانى گه‌له‌ك بۆ مه گرنگه ژ بۆ دانانا به‌رێ بیاتێ دروست بۆ وه‌رزشا كودستانێ و ئه‌ڤ چه‌نده دبیته بنه‌مایه‌كێ ب هێز بۆ به‌رده‌وامبوون و هه‌بوونا ب هێز یا كوردان ل ناڤ گشت وه‌رزشا عیراقێ دا. لێ جاره‌كا دى دێ بێژم دڤێت ناڤه‌ندا ئاراسته‌كرن و مفا وه‌رگرتن ژ ڤێ ده‌لیڤێ و ب رێیا كه‌سێن كورد، دڤێت ناڤه‌ندا ب هێز ل كوردستانێ هه‌بیت و پشته‌ڤانیه‌كا باش یا سیاسى و دارایى بۆ بهێته به‌رده‌ستكرن و باشه په‌رله‌مانێ كوردستانێ هنده‌ك پیته‌ىی ب ڤى بابه‌تى بده‌ت. ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ هه‌میێ، دیاره كو وه‌رزش په‌یامه‌كا سیاسى و جڤاكى دگه‌هینیت و گه‌له‌ك جاران دبیته ئامرازه‌ك بۆ فشار یان ده‌ستكه‌فتێن نشتیمانى.
د.دیار ته‌یب
