كۆده‌تایا سپى یا سه‌دام حسێنى و به‌ختێ ره‌شێ عیراقیان
ئه‌ڤرۆ: به‌یارێ زاویته‌یى
عیراق ئه‌و ئه‌ردێ د هه‌موو دیرۆكا خوه‌دا خوین لێ هاتیه‌رێشتن و حه‌تا نها به‌رده‌وامه و نه‌راوه‌ستیایه، هه‌لبه‌ستڤانێ كورد موئه‌یه‌د ته‌یب ژى د هه‌لبه‌سته‌كا خوه‌دا دبێژیت: (شه‌ڤا وێ گورگه و رۆژا وێ كێر و سه‌ربڕین، هندى دیرۆكێ ل بیره سێ رووبارێن لێ هه‌ركین، دیجله و فورات و خوین، دیجله پیر بوو و ئێدى خوه ل سه‌ر پێن خوه ناگریت، فورات وه‌خته بۆ فره‌كا ئاڤێ بمریت، لێ خوین له‌هیه‌كا بوهاریه و تشته‌ك خوه ل به‌ر ناگریت). ئانكو هه‌موو دیرۆكا وێ شه‌ر و كوشتن و خوینرشتن بوویه.
گه‌له‌ك د دیرۆكێ دا ناچینه خار، لێ ب تنێ وان ده‌رده‌سه‌ریان دێ بێژین یێن د 100 بۆرى دا چێبوون و ب تایبه‌ت پشتى حزبا به‌عس ده‌ستهه‌لات گرتیه ده‌ست و بتایبه‌تتر پشتى سه‌دام حسێن بوویه سه‌رۆككۆمار.
سالا 1923 ئه‌و ده‌وله‌تا دبێژنێ عیراق ل سه‌ر ده‌ستێ ئینگلیزان هاته دامه‌زراندن و كه‌سه‌ك ژ ده‌رڤه‌ى سنۆران ئینا و كره شاهێ وێ كو به‌رى نها وى عیراق نه‌دیت بوو، ئه‌و ژى شاه فه‌یسه‌لێ ئێكێ بوو، هه‌ر ژ رۆژا دامه‌زراندنا وێ ده‌وله‌تى و ب زۆرى نووساندنا ڤێ پارچا كوردستانێ ب وێ ده‌وله‌تێ ڤه و تا نها ئێك سال ژى ئه‌و وه‌لات ته‌نا و رحه‌ت نه‌بوویه، هه‌ر ژ سالێن ده‌ستپێكێ ده‌ستهه‌لاتێ گه‌لێ كورد و مافێن وى پشتگوه هاڤێتن، له‌ورا كورد نه‌چار بوون ل ده‌سپێكا سالێن سیهان ده‌ست ب شۆره‌شا چه‌كدارى بكه‌ن بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا مافێن خوه، تا نها ژى ئه‌و شۆره‌ش به‌رده‌وامه و نه‌راوه‌ستیایه لێ شێوازێ شۆره‌شێ هاتیه گوهارتن.
به‌ختێ ره‌شێ عیراقیان و ب تایبه‌ت یێ كوردان ل سالا 1958 ده‌سپێكر پشتى شاه فه‌یسه‌لێ دووێ ل سه‌ر ده‌ستێ عه‌بدولكه‌ریم قاسمى هاتیه كوشتن، ئه‌و قۆناغا ئێكێ یا خرابكرنا عیراقێ بوو و ل وێرێ جۆكا خوینێ ده‌سپێكر.
كۆده‌تایا دووێ ل سه‌ر ده‌ستێ عه‌بدولسه‌لام عارفى ده‌سپێكر و عه‌بدولكه‌ریم قاسم هاته كوشتن، پاشى فرۆكا عه‌بدولسه‌لام عارفى كه‌فت و ئه‌و ژى تێدا مر و برایێ وى عه‌بدولره‌حمان عارف بوو سه‌رۆكێ عیراقێ.
ل سالا 1968 قۆناغا سه‌ره‌كى یا خراببوونا عیراقێ ده‌سپێكر پشتى حزبا به‌عس ب سه‌ركێشیا ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كرى كۆده‌تا ل سه‌ر عه‌بدولرحه‌مان عارفى كرى، كو ب كۆده‌تایا سپى دهێته نیاسین و چو كه‌س تێدا نه‌هاته كوشتن، لێ پشتى به‌عسیان ده‌ستهه‌لات گرتیه ده‌ست، ماكینا كوشتنێ ل سه‌ر ده‌ستێ سه‌دام حسێنى كه‌فته كارى و جۆكا خوینێ نه‌راوه‌ستیا.
پشتى 11 سالێن ده‌ستهه‌لاتا ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كرى كو سه‌دام حسێن جێگرێ وى بوو، قۆناغا وێرانكرن و كوشتن و جه‌نگ و تالانكرن و ئه‌نفال و سێداره‌دانان ل عیراقێ ده‌سپێكر.
مه‌ها تیرمه‌ها سالا 1979 سه‌دام حسێنى ئه‌حمه‌د حه‌سن به‌كر نه‌چار كر ده‌ست ژ كاركێشانا خوه ل سه‌ر تێله‌ڤزیۆنا فه‌رمى یا عیراقێ راگه‌هینیت و خوه وه‌كو سه‌رۆككۆمارێ عیراقێ راگه‌هاند، ل ڤێرێ ده‌رده‌سه‌ر و نه‌هامه‌تێن عیراقى و كوردان ده‌سپێكرن.
ده‌ستكه‌فتێن حزبا به‌عس
عیراق ل سه‌ر ده‌مێ ده‌ستهه‌لاتا به‌عسییان ژ سالا 1968 حه‌تا 2003 و ده‌ستكه‌فتێن وان:
حزبا به‌عس یا عه‌ره‌بی یا ئیشتیراكی ل 7ی نیسانا سالا 1947 ل سووریا ل سه‌ر ده‌ستێ میشێل عه‌فله‌قی هاتیه دامه‌زراندن. حزبا به‌عس نه‌ته‌وپه‌رستی، سۆسیالیستی بوو و لقێن خوه ل عیراق، سووریا، ئوردن، لوبنان و كوێتێ هه‌بوون
ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كر ل سالا 1963ێ بوو سكرتێرێ حزبا به‌عس یا عیراقێ
به‌عسییێن عیراقێ ل 8ی شواتا سالا 1963ێ ب سه‌ركێشییا ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كری، یه‌كه‌مین بزاڤا كۆده‌تایێ ل سه‌ر عه‌بدولكه‌ریم قاسمی كر و كۆده‌تایا وان سه‌رنه‌گرت
به‌عسیێن عیراقێ ل 17 تیرمه‌ها سالا 1963ێ كۆده‌تا ل سه‌ر عه‌بدولره‌حمان عارفی كر و ده‌ستهه‌لاتا به‌عسیان ل عیراقێ ده‌سپێكر
سالا 1970 مافێ ئۆتۆنۆمى بۆ كوردان راگه‌هاند كو ب رێككه‌فتنا 11 ئادار داهته نیاسین و ئێك ژ به‌رهه‌مێن شۆره‌شا ئیلۆنێ بوو ب سه‌ركێشیا بارزانیێ نه‌مر.
ل سالا 1975 رێككه‌فتنا 11 ئادارێ یا د گه‌ل كوردان دا ب رێككه‌فتنا جه‌زائیرێ د گه‌ل ئیرانێ دا، هه‌لوه‌شاند و جه‌نگ ل هه‌مبه‌ر كوردان راگه‌هاند
ل سالا 1979 سه‌ددام حسێنی كۆده‌تایا سپی ل سه‌ر ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كری كر.
ل سالا 1979 سه‌دام حسێنی رێككه‌فتنا جه‌زائیرێ د گه‌ل ئیرانێ دا هه‌لوه‌شاند و جه‌نگ د گه‌ل ئیرانێ دا راگه‌هاند
جه‌نگا عیراقێ د گه‌ل ئیرانێ دا هه‌شت سالان ڤه‌كێشا
د هه‌شت سالێن جه‌نگا عیراق ـ ئیرانێ دا ژێرخانه‌یا عیراقێ ژ هه‌موو ئالیان ڤه هه‌رفت. ل 31 تیرمه‌ها سالا 1983 د یه‌كه‌مین هه‌وا ئه‌نفالان دا ل دژی كوردان 8000 بارزانی هاتن هنداكرن
هه‌وا ئه‌نفالان تا سالا 1988 به‌رده‌وام بوو و 182 هه‌زار كورد تێدا هاتن شه‌هیدكرن و ونداكرن
ل دویی ته‌باخا سالا 1990 كوێت داگیر كر.
ل سالا 1991ێ هێزێن هه‌ڤپه‌یمانان ب سه‌ركێشیا ئه‌مریكا عیراق ژ كوێتێ ده‌رخست. ل سالا 1991ێ سه‌رهلدانا كورد و شیعه‌یان ل هه‌رێما كوردستانێ و باشۆرێ عیراقێ ده‌سپێكر
رژێما سه‌دامى ل هه‌مان سالا سه‌رهلدانێن كورد و شیعه‌یان سه‌ركۆت كرن و كورد ئازاره‌ى ئیرانێ و توركیا بوون.
ل سالا 1992 كوردان ئێكه‌م هه‌لبژارتن د دیرۆكا خوه‌دا كرن و حوكمه‌ت و په‌رله‌مان پێكئینان
ل سالا 2003 ئه‌مریكا و بریتانیا داوی ب ده‌ستهه‌لاتا وێ حزبێ ل عیراقی ئینا
پشتى داوى هاتنا ده‌ستهه‌لاتا به‌عسیان ل عیراقێ ده‌رده‌سه‌رى و خوین رێشتن ب داوى نه‌هات، به‌لكو ب حوكمێ دیمۆكراسیه‌تا ئه‌مریكا ل سه‌ر پشتا تانك و تۆپان ئینایه عیراقێ شیعه بووینه ده‌ستهه‌لاتدار، هه‌موو تشتێن عیراقێ وێران كرن و كورد و سوننه پشنگوه هاڤێتن و خوسات ئه‌و بتنێ ل سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ بن، لێ شێوێ حوكمرانیا وان هه‌ر تشت ل عیراقێ وێران كر و ب سه‌دان هزاران كه‌س هاتنه كوشتن و بریندار بوون و ب ملیۆنان عیراقى ئاواره و په‌نابه‌ر بوون:
ده‌ستكه‌فتێن حوكمرانیا شیعان ل عیراقێ ژ سالا 2003 تا 2018:
سالا 2005 ب حوكمێ ده‌ستوورێ عیراقى شیعه بوونه ده‌ستهه‌لاتدار
پشتى 9 سالێن حوكمرانیێ و مه‌زاختنا ب سه‌دان ملیار دۆلاران نه‌شیان ئێك خزمه‌ت ژى بۆ گه‌لێ عیراقێ بكه‌ن.
ژ سالا 2003 و تا نها حكومه‌تێن ئێك ل دووڤ ئێكێن شیعه‌یان ده‌ست ژ دژاتیا كوردان به‌رنه‌دا
سالا 2014 رێكخستنا تیرۆرستیا داعشێ باژارێ مووسلێ و سێكا عیراقێ داگیر كر
ژ سالا 2014 تا 2016 داعشێ ب سه‌دان كۆمكوژى دژى وه‌لاتیێن عیراقێ كر و ل سه‌ر هه‌موویان كۆمكوژیا سپایكه‌ر
سالا 2016 هێزێن پێشمه‌رگه‌ى و ب هه‌ماهه‌نگیا هه‌ڤپه‌یمانییا ناڤده‌وله‌تى ده‌ست ب رزگاركرنا ده‌ڤه‌رێن كوردستانى ژ ده‌ستێن داعشێ كر.
ل هه‌مان سال هێزێن عیراقى و حه‌شدا شه‌عبى ب پشته‌ڤانییا رژێما ئیرانێ ده‌ست ب رزگاركرنا ده‌ڤه‌رێن عیراقێ كر.
