گه‌لۆ دۆزا كوردستانێ ژ دۆزا ئه‌ڤغانستانێ یا جودایه؟
زاگرۆس به‌روارى
پشتی بیست، سالان جاره‌كا دی، ته‌ڤگه‌ڕا تاڵیبان یا ئه‌ڤغانی ئه‌وا هشكباوه‌ر، و ل سه‌ر پڕه‌نسیپێن دیمۆكراسیێ وه‌كو گه‌فه‌كا به‌رده‌وام دهێته پێناسه‌كرن، ب تایبه‌ت ل سه‌ر مافێن، نیڤا جڤاكێ ئه‌و ژی ژنن!
ب ڕێیا په‌یمانه‌كا نهێنی، د ناڤبه‌را ئه‌مریكا و ته‌ڤگه‌ڕا تاڵیبان دا، شیان ل 15ته‌باخا (2021) پڕانیا ئاخا وه‌لاتی كابۆل ژی د ناڤدا، بێ به‌رگریا له‌شكرێ حوكمه‌ت و سیسته‌مێ نوی یا ئه‌ڤعانستانی، ئه‌و هێز و ده‌ستهه‌لاتا ژلایێ دارایی ڤه، دراڤ و لۆجستیی ڤه، پشته‌ڤانیا وی وه‌لاتی دكڕن، كو پڕانی ژبۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن ئه‌مریكا بوون. ل دژی ڕێكخراوا تیڕۆرستی یا ئه‌لقائیده، ب سه‌رۆكاتیا ئۆسامه بنلادنی..
پێنگاڤا ئه‌مریكا یا ژ بۆ وی وه‌لاتی ئاڤێتی، نه بڕێكا ئۆپۆزسیۆنه‌كا ب هێز و سیكۆله‌ر بوویه، ژ بۆ گوهه‌رتنا سیسته‌مێ ده‌ستهه‌لاتێ و ئاڤاكرنا سیسته‌مه‌كێ ده‌مۆكراتیك، لێ ئه‌مریكا ب به‌هانه‌یا جیهانه‌كا ئارام، هێڕش بره سه‌ر بنگه‌هێن تیڕۆرستان و سه‌رۆكێ ڕێكخراوا تیڕۆڕستی و تیڕۆر حه‌تا ئاسته‌كی ژناڤبڕن. هه‌لبه‌ت ده‌ما ئه‌مریكا چووینه وی وه‌لاتی، چ ئۆپۆزسیۆنا راسته‌قینه یا سیكۆله‌ر و كاڕا، و یا خوه‌دی باندۆر و پرۆژێ ژ نووڤه ئاڤاكرنا ئه‌ڤغانستانێ نه‌بوون، هه‌موو ب شیانێن هه‌ڤپه‌یمانیا ناتۆ ب پێشه‌نگیا ئه‌مریكا بوون.
لێ یا هه‌ی چه‌ند كه‌ساتیه‌كێن هاڤی ژ وه‌لاتی و جڤاكا ئه‌ڤغانستانی هه‌بوون، ئه‌وژی ل وه‌لاتێن ئه‌ورۆپی و ئه‌مریكا دژیان، ته‌نێ ب ڕێیا هنده‌ك داخوه‌یانیان، دژاتیا ده‌ستهه‌لاتا تاڵیبان دكرن. واته ل ژێر بۆردومانا باله‌فڕ و ل سه‌ر پشتا تانك و زریپۆش و چه‌كێن پێشكه‌فتی یێن، ئه‌مریكا ل كابۆلێ، چوونه سه‌ر ته‌ختێ ده‌ستهه‌لاتێ، لێ سه‌ره‌رای ڤێ پشته‌ڤانیا هنده، مه‌زن، و هه‌مه‌لایانه ژی، ئه‌ڤ كه‌سه نه‌شیان ئه‌زمۆنه‌كا ده‌مۆكراتیك و پێشكه‌فتی، پێشكێشی جڤاكێ بكه‌ن، و وه‌كو سیسته‌م ل وه‌لاتی بچه‌سپینن! كو باوه‌ریا جڤاكێ ب وان بێت.
ئه‌وان ب خوه ژی ژ گه‌نده‌لیێ و دزینا سه‌روه‌ت و سامانێ وه‌لاتی پێڤه‌تر، چ ل وه‌لاتێ ئه‌ڤغانستانێ زێده‌نه‌كرن.
هه‌لبه‌ت ته‌ڤگه‌ڕا تاڵیبان شیا، جاره‌كا دی د سه‌رهلدانا خوه‌دا، سه‌ركه‌فتی ب مینیت و ڤێجارێ شاشیێن خوه یێن به‌رێ بكه‌ته ئه‌زموون، و سۆدێ ژێ وه‌رگریت و ب ستایله‌ك جودا بهێته د قادێ دا ڕكێڤێ ده‌ستهه‌لاتێ بگریت.
ئه‌ڤێ بۆیه‌رێ گه‌له‌ك ڕاستیێن، دیمۆكراسی و دادپه‌روه‌ریێ، كرنه خه‌ون و بلقێن سه‌رئاڤێ، ب تایبه‌ت ل ناڤ وان، ملله‌ت و جڤاكێن ژێر ده‌ست و حه‌تا نوكه نه‌گه‌هشتینه ئازادیێن خوه، د ڤی واری دا تایبه‌ت جڤاك و ده‌ستهه‌لاتداریا كوردستانێ، ژی هه‌ست ب ڤێ چه‌ندێ كرن كو دبیت رۆژه‌كێ ژ رۆژان، ئه‌مریكا ئیراق و كوردستانێ ژی وه‌كو ئه‌ڤغانستانێ بجهبهێلن. ئه‌ڤ چه‌نده نه‌گومانن، به‌لكو راستیه، گه‌لێ كوردستانێ مافداره ژ ڤێ مه‌ترسیێ، چونكو ل سالا (1975) وه‌لاتێ ئه‌مریكا ب خوه پشكداریا د رێككه‌فتنا جه‌زائیرێ دا یا كری، و یا بوویه پشكه‌كا سه‌ره‌كی، حه‌تا دوژمن و داگیركه‌ر شیاین شۆرشا كوردی ژناڤببه‌ن. و ل سالێن (1988) ل به‌ر چاڤێن ئه‌مریكا كورد و كوردستان هاتنه ئه‌نفالكرن، لێ چ ده‌نگ ژێ ده‌رنه‌كه‌فت، پشتی شه‌رێن كه‌نداڤێ، ل سالا (1991) ب داخۆیانیه‌كا سه‌رۆكێ وێ ده‌مێ یێ ئه‌مریكا. ده‌ما گۆتی: ئه‌م پشته‌ڤانیاچ سه‌رهلدانێن ناڤخوه‌یا ئیراقێ ناكه‌ین! ئه‌وبوو ب ملیۆنان ژ خه‌لكێ كوردستانێ ئاواره‌ی سه‌رسنۆرێن وه‌لاتێن هه‌ڤسوی بوون. د پرۆسه‌سا ڕیفراندۆمێ دا و ب تایبه‌تی پشتی بۆیه‌رێن (16) ئۆكتۆبه‌رێ ل سالا (2017) ب ته‌مامی ده‌ست ژ كوردان به‌ردابوو.
هه‌لبه‌ت حه‌تا سالا (2023) ل ئیراق و رۆژهه‌لاتا ناڤین و ب تایبه‌تی، ل كوردستانێ دا، دێ گه‌له‌ك گوهارتن دروست بن.
ئیراق ل سالا (2003) ب به‌هانه‌یا رژێما گۆربه‌گۆر گه‌فه‌ك مه‌زنه ل سه‌ر ئاسایش و ئێمناهیا جیهان و رۆژهه‌لاتا ناڤین، ب پێشه‌نگیا ئه‌مریكا هێزێن هه‌ڤپه‌یمانیا ناڤنه‌ته‌وه‌یی هێرشه‌كا ژ ناڤبرنێ كره سه‌ر، رژێمێ و ناڤێ هێرشێ كره، شه‌رێ ڕزگاریا گه‌لانێن ئیراقێ، ژ سته‌ما رژێما ئیراقێ و سه‌دامێ خوینمێژ، و دیكتاتۆر.
د هێرشه‌كا هه‌مه‌لایانه و یا گه‌له‌ك دژوار و شه‌ره‌كێ بێ به‌رامبه‌ر دا، گه‌هشتنه پایته‌ختێ ئیراقێ، ڕزگاری و ئازادیێ خوه ب سه‌ر به‌غدا و ئیراقێ را كێشا، سیسته‌مێ برێڤه‌برنێ هاته گوهه‌رتن. لێ ب دیتنا هنده‌ك شۆفینی و ره‌گه‌زپه‌رستان ئیراق هاتیه داگیركرن.
هه‌لبه‌ت حه‌تا سالا (2023) دێ بیته (20) سال، ل ژێر هنده‌ك گڤاشتنێن ناڤخویی و ژبه‌ر هندێ هه‌ر نوكه حوكمه‌تا ئیراقێ ل گه‌ل ئه‌مه‌ریكا یا د ناڤا رێككه‌فتنه‌كێ دا،كو له‌شكرێ ئه‌مه‌ریكا حه‌تا داویا ڤێ، سالێ له‌شكرێن شه‌ركه‌ر، ڤه‌كێشیت ده‌رڤه‌یی ئیراقێ، ب ته‌نێ هێزه‌كا بسپۆران بمینیت، ژبۆ په‌روه‌رده‌كرنا له‌شكرێن ئیراق و كوردستانێ.
هه‌ر ئه‌ڤ لایه‌نه ژی نینه، لایه‌نێ، دیپلۆماسی ژی یێن به‌رده‌وامه، ب تایبه‌ت ل هه‌رێما كوردستانێ، یا مه‌زنترین كونسلی ل سه‌ر ئاستێ رۆژهه‌لاتا ناڤین ل هه‌ولێرا پایته‌ختا كوردستانێ، دروست دكه‌ت. ناڤێ قۆنسلیێ ی، لێ كارێن بالیۆزخانه‌یێ د ناڤدا دهێنه‌كرن. چاوا كوردستان، ژ مه‌ترسیا، گه‌فێن ناڤخوه‌یی، و یا ده‌ره‌كی ڕزگار بوویه؟ د چه‌ند خاله‌كاندا، دێ ئاماژێ پێكه‌م.
ئێك:كوردستانێ د چارچۆڤێ ده‌ستوورێ ئیراقی دا، سه‌رۆك هه‌رێم و حوكمه‌ت و په‌رله‌مان و له‌شكر و سازیێن دی و هتد… دێ هه‌بن و یێن هه‌ین. ئه‌ڤ سازیێن مه ئاماژه پێكرین، حه‌تا چ ئاست د سه‌ركه‌فتی بن، ئان د خزمه‌تا گه‌ل و وه‌لاتی دا بن. ئه‌و مژاره‌كا دییه و دێ پاشی ئاماژه‌كا به‌رفره‌هتر پێكه‌م.
دو: ژ به‌ر هنده‌ك سه‌ده‌مێن، وه‌كو بێدادی و گه‌نده‌لیا د سیسته‌مێ برێڤه‌برنا وه‌لاتی دا،د ڤی واریدا گه‌له‌ك ره‌خنه ل ده‌ستهه‌لات و حه‌تا ل ئۆپۆزسیۆنێ ژی د هێنه كرن.كو ئه‌ڤ چه‌نده د سیسته‌مێن دیمۆكراتیك دا مافه‌كێ ره‌وا یه و ئه‌ز ب خوه ژی گه‌له‌ك نۆرمال دبینم. لێ ل گۆره‌ی هنده‌ك راپرسیان، و ب دیتنا هنده‌ك چاڤدێران ژی و د پراكتیكێ ژی دا دیار دبیت (PKK) یا شیای ژ هنده‌ك ڤاله‌هیان و لایه‌نێن، دی وه‌كو هێزه‌كا كوردی، یێن شیاین زنجیره‌كا مه‌زن یا چیایێن باشوورێ كوردستانێ كونترۆل بكه‌ن.
به‌لكو ل جهێ ده‌ست ژ وێ چه‌ندێ به‌رده‌ن و وان ده‌ڤه‌ران راده‌ستی ده‌ستهه‌لاتا هه‌رێما كوردستانێ بكه‌ن، ده‌ستێ خوه یێ درێژی ناڤ كاروبارێن برێڤه‌برنا باژێران ژی كریه، بۆ میناك ل شنگالێ، مه‌خموور،كه‌ركووكێ، سلێمانی و شاره‌داریا بنارێ قه‌ندیلی، و هتد… ب ڤان كارێن خوه یێن شیاین زێده‌تر، ریهوریشالێن خوه كوورتر، د ناڤ جڤاكێ دا ب تایبه‌ت ل ڤان ده‌ڤه‌ران ببه‌ن.
سێ:ئارامی و تێكدان ژ لایێ وه‌لاتێن به‌رژه‌وه‌ندپه‌رست و هه‌ڤسویان و ب تایبه‌تی وه‌لاتێن داگیركه‌رێن كوردستانێ، دهاتنه پالپشتیكرن، د ڤی واری دا شه‌رێن تیرۆرستێن داعش و حه‌شدا شه‌عبیا ره‌گه‌زپه‌رست ل به‌رچاڤن.
چار: ب پشته‌ڤانیا هه‌ڤپه‌یمانیا دژی داعش و ئیراده‌یا گه‌لێ مه و هێزا پێشمه‌رگێ كوردستانێ، كو ب داخوه‌یانیه‌كێ سه‌رۆك بارزانی ژی ئاماژه ب ڤێ خالێ كریه، شیان، ئه‌ڤسانه‌یا تیرۆرستێن داعش بشكێنن و حه‌تا ئاسته‌كی ل كوردستانێ ژناڤببه‌ن. پێنچ:دۆزا كوردستانێ دۆزا وه‌لات و سه‌رخوه‌بوونێ یه، دۆزا ملله‌ته‌كێ ژێر ده‌سته، نه‌دۆزا ده‌ستهه‌لاتێ ب تنێ یه، كا دێ سیسته‌مێ برێڤه‌برنێ سیكۆله‌ری بیت؟ ئان ئیسلامی بیت.؟ بۆچی؟ دبێژم: مه‌ترسیا ل سه‌ر كوردستانێ، ئه‌وا دهاته چاڤه‌رێكرن و هنده‌ك ژ لایه‌ن و ته‌ڤگه‌ڕان، گۆڤه‌ند ژ بۆ پێشوازیا وێ دكرن. بێی دودلی دبێژم: پشتی هاتنا له‌شكرێ توركیا و گوهارتنێن ل سلێمانیێ و ب تایبه‌ت یێن ناڤا یه‌كێتی ئه‌ز ب ڤان گوهارتنێن گشتی ڤه گرێدده‌م.
بۆ نموونه یه‌كێتی هاته ڤه د گۆره‌پانا خه‌باتا خوه یا راسته‌قینه دا،كو ل سه‌ر ئاستێ هه‌رێما كوردستانێ دگه‌ل لایه‌نێن سه‌ركه‌فتی، و پارتیا دیمۆكراتا كوردستانێ د هه‌ماهه‌نگیه‌كا راست دا بیت، و یاریكه‌ره‌كا خوه‌دی رۆل بیت. د چاره‌سه‌ریا پرسێن هه‌رێمی دا. ژ خوه هه‌ڤسه‌رۆكێ یه‌كتیێ، پاڤل تاله‌بانی دا دیاركرن. و گۆت: پێدڤیه ژ ئه‌ڤرۆ پێڤه، دڤێت ب رێیا حوكمه‌تا كوردستانێ.كاری بكه‌ین و د ڤی چارچۆڤه‌یدا، ده‌ستێن خوه یێن هاریكاریێ درێژی لایه‌نێن كورد و دۆستێن خوه ل پارچه‌یێن دی بكه‌ین و ئه‌م ئێدی ڕێ ناده‌ینه چ كه‌سه‌كی ب سه‌رێ خوه كار بكه‌ت. و به‌رژه‌وه‌ندیا بلندا هه‌رێما كوردستانێ بێخیته د مه‌ترسیێ دا ب رۆناهیا رۆژێ گورانكاریكرن.
لاهۆر شێخ جه‌نگیێ هه‌ڤسه‌رۆك و ئالیێن گرێدایی وی بێ باندۆر كرن و ئه‌ڤ چه‌نده ژی ب ئاوایه‌كێ هه‌ستیار و ب هشیاری هاته‌كرن.كو نه‌بوو، سه‌ده‌م دلۆپه‌كا خوینێ بێته رژاندن، چه‌ندین ئه‌ڤ بۆیه‌ر و گوهه‌رتن پارچه‌كا گرێدای یه‌كێتی و ب تایبه‌ت مالباتی بن، لایه‌نێ گریدای هه‌رێم و ده‌ڤه‌رێ ژی هه‌یه و ئه‌ڤ ئالیه گه‌له‌كێ نه‌یێنی و مه‌ترسیداربوون، ژ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن بلندێن هه‌رێما كوردستانێ و چاره‌نڤێسێ گه‌لێ كورد.
لایه‌نێن وه‌كو ده‌وله‌تا تورك ژی، مه‌ترسیا وێ، ژ بزاڤ و چالاكیێن (PKK) نه. كو د پاشه‌رۆژێ دا. پڕانیا هه‌رێما كوردستانێ ب پالپشتیا هنده‌ك لایه‌نێن ئۆپۆزسیۆن و جه‌ماوه‌ری، ژ به‌ر باده‌كێن گه‌نده‌لیێ د تۆره‌نه و د خوازن د ده‌مه‌ك زوودا، چاكسازی و گوهارتن بێنه‌كرن ئه‌گه‌ڕ، ب ئالته‌رناتیڤێن شه‌رێن چه‌كداری ژی بیت.لایه‌نێ خوه‌دی هێز و چه‌ك و ڕێكخستی و ل سه‌ر نه‌خشه و عه‌ردنیگاریا كوردستانێ و ل هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن وه‌كو رۆژئاڤایێ كوردستانێ، خوه‌دی باندۆر و سه‌روه‌ری د ده‌ستی دا. (PKK) دبیته به‌هانه‌یه‌كا، دیار، كو ل
سه‌ر نه‌خشه‌یێ باشوورێ كوردستانێ ژی یا، دیاره! د وارێن پراكتیكێ دا، هه‌ر ژ باژێر و ده‌ڤه‌را شنگالێ بگره حه‌تا دگه‌هیته كه‌ركووك و ده‌ڤه‌رێن سلێمانیێ، ب ئاڤاكرنا سازیێن له‌شكری. جڤاكی و سازیكرنا كۆمه‌لگه‌هێ، ئه‌ڤ چه‌ندا هه دیار دبیت كو دێ د پاشه‌رۆژێ دا، ئه‌گه‌ر د شیان دا بیت و ب رێیا پارته‌كا وه‌كو (PYD) و ب هه‌ماهه‌نگیا هنده‌ك لایه‌نێن ئیراقی و وه‌لاتێن به‌رژه‌وه‌ندیێن وان د رێكا (PKK)دا دهێنه پاراستن.
ل باشوورێ كوردستانێ، شاكارێن خوه، درێژ بكه‌ن و بشێن ل هنده‌ك ده‌ڤه‌ران ده‌ستهه‌لاتدار بن. ئاها ژ ڤێ چه‌ندێ ده‌وله‌تا تورك هه‌بوونا پارتیا ناڤبری گه‌له‌ك مه‌ترسیدار دبینیت كو د پاشه‌رۆژه‌كا نێزیكدا، ببیته هه‌ڤسویا ڕێڤه‌به‌ریه‌كا وه‌كو یا ل رۆژئاڤا كو ئانتی به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه دبینیت.
ب دیتنا مه ب ڤان هێرشێن ئه‌ڤرۆكه باشتر دیاردبیت، ده‌ما ده‌وله‌تا تورك ب باله‌فرێن جه‌نگێ، ل چیایێ ئاسۆسێ ل نێزیكی پێنجۆین و سنۆرێن رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ كو نێزیكی دوسه‌د كیلۆمه‌تره‌یان ل كوویراتیا باشوورێ كوردستانێ ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره، ب به‌هانه‌یا چه‌كدارێن (PKK) ب دژواری هاتنه بۆردۆمان كرن.ب دید و بۆچوونا مه ته‌ڤگه‌ر و هێرشێن ده‌وله‌تا توركیا نه ژبه‌ر هندێ نه كو پارتیا ناڤبری ل چیایێن باشوور، خوه‌دی هێز و سه‌روه‌ریه و هێرشێ دكه‌ته سه‌ر ده‌وله‌تا تورك.
لێ یا ده‌وله‌تا تورك زێده‌تر گومانێ ژێ دكه‌ت، ئه‌وه كو نه‌خشه‌یێ سیاسی و دیمۆگرافیا ده‌ڤه‌رێ د به‌رژه‌وه‌ندیا (PKK) دا گوهارتن تێدا بێنه‌كرن. هێرشێن ده‌وله‌تا تورك یێن ڤێ داویێ مڕۆڤ دشێت بێژیت:د ڤی چارچۆڤه‌ی دانه. ده‌وله‌تا ئیراقێ ژی ژ به‌ر ڤان زێده‌گاڤیێن ل سه‌ر سه‌روه‌ریا وه‌لاتێ وێ دوئالی یه، ئالیه‌ك ژ لاوازی و په‌رته‌وازه‌یا، لایه‌نێن خوه‌دی بریار و ب سه‌نگه لایه‌نێ دی ژی گومان تێدا نینه پشكه‌كه ژ ڤێ پیلانێ.
لێ پشتی هێزێن توركیا، هه‌ژمۆنا خوه و لایه‌نێ له‌شكری ل ده‌ڤه‌رێ ب هێز و باندۆر كرین و گرێدای گورانكاریێن ل باژارێ سلێمانیێ دروست بووین. زێده‌باری چاكسازیێن به‌رده‌وامێن حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ، ب تایبه‌تی د وارێن ڕێكخستنا له‌شكره‌كێ ئێكگرتی دا، مه‌ترسیا ل سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ حه‌تا سالا (2023) دێ گه‌له‌ك كێم بیت و به‌رۆڤاژی دێ به‌ر ب پێش چیت. هه‌رێم دێ خوه ب هێزتر ئێخیت.
ب نێرینا مه وه‌لاتێن هه‌ڤسوی ب تایبه‌ت ده‌وله‌تا تورك، دێ یا به‌رده‌وام بیت، ل سه‌ر سیاسه‌تا خوه و دێ په‌یوه‌ندیێن خوه ل گه‌ل هه‌رێمێ ب هێزتر لێكه‌ت، چونكو یا گه‌هشتیه وێ باوه‌ریێ كو چ جهگیرێن باشتر نینن، كو به‌رژه‌وه‌ندیێن هه‌ردو ئالیان د پاراستی بن.
له‌وا دبێژم: ژ به‌ر وان خالێن مه ئاماژه پێكرین دێ هه‌رێما كوردستانێ ژ مه‌ترسیا ل وه‌لاتێ ئه‌ڤغانستانێ، و بۆیه‌را ژ نشكه‌كێ خوه‌ڤه‌كێشانا له‌شكرێ ئه‌مریكا، ژ وه‌لاتی یا پاراستی و خوه‌راگرتی بیت.
