چاڤلێكرنێن شاش ئه‌م برینه پاش
خالد ئه‌حمه‌د بادى
مانشێت
(ئه‌ڤ پارێن مه‌زن ب ڤان جگارێن بیانى دهێنه‌دان هه‌ر ب تنێ بۆ وێ چه‌ندێ یه كو بێژن فلان كه‌س فلان جۆرێ جگاران دكێشیت)
ئه‌گه‌ر مرۆڤ خودانیێ ل خوه بكه‌ت و خودانێ خوه بیت، باشتره كو خه‌لكه‌كێ بیانى خودانیێ ل مرۆڤى بكه‌ت و بلا مرۆڤى باوه‌رى بخوه هه‌بیت و ب ملله‌ت و وه‌لات و سه‌ركرده و سومبولێن خوه هه‌بیت و بلا مرۆڤ به‌رژه‌وه‌ندیێن بلندێن وه‌لاتێ خوه بپارێزیت، چونكو بێ هه‌مى تشت ژیان دێ برێڤه‌چیت، ب تنێ بێ وه‌لات مرۆڤ یێ له‌نگ و سه‌قه‌ته و ئه‌گه‌ر مه وه‌لاتێ خوه ڤیا بێ گومان دێ پارێزین و باشیان ل هه‌مبه‌رى وه‌لاتى دا كه‌ین و هه‌كه مه ڤیا وه‌لاتى سه‌ربێخین و پێشبكه‌ڤیت، دێ وه‌لاتى ژ دوژمنان پارێزین و ب تایبه‌ت وه‌لاتێ مه كوردستان گه‌نجینه یه و هه‌مى جۆرێن ماددێن ب مفا تێدا هه‌نه چ یێن گیایى و چ مادێن سۆته‌مه‌نیێ بن. شلۆڤه‌كرنا ئیدیه‌مێ چاڤلێكرنێ د فه‌رهه‌نگا په‌یڤان دا ئه‌وه كو كه‌سه‌ك كاره‌كى بكه‌ت و كه‌سه‌كێ دى ژی چاڤلێ بكه‌ت و دوباره وى كارى ئه‌نجام بده‌نه ڤه. هه‌روه‌سا چاڤلێكرن ئه‌وه كو ل دووڤ كه‌سه‌كى بچى و چاڤلێكرنا وى بكه‌ى دپه‌یڤ و جلك و كاران دا و هنده‌ك جاران دبێژنه ڤێ چاڤلێكرنێ چاڤلێكرنا كوره و ب تایبه‌ت د ڤى سه‌رده‌مى دا ئه‌م وه‌كو جڤاكێن رۆژهه‌لات و ب تایبه‌ت ملله‌تێ كورد پتر چاڤلێكرنا یێن رۆژئاڤا دكه‌ین، ب تنێ د جلوبه‌رگ و شێواز و پرچ و كریارێن كه‌شه‌فرێت دا و ئه‌گه‌ر مه چاڤلێكرنا وانان كربا د زانست و پێشه‌سازى و یاسایا دا ئه‌ڤه دا چاڤلێكرنه‌كا راست و مفادار بیت، نه دبوو چاڤلێكرنا كوره. بۆ زانین دیرۆكێ بۆ مه دیار كریه كو چاڤلێكرن مفا یێن باش هه‌بووینه د ناڤبه‌را تاكێن جڤاكێن جیهانێ د و ب ڤان چاڤلێكرنا پێشكه‌فتن و وه‌رار بخوه‌ڤه دیتیه و جیهان گه‌هه‌شتیه ڤى راده‌ى د پێشكه‌فتنا تكنولوجى و ئه‌لكترۆنى و سیاسى و ره‌وشه‌نبیرى و پێشه‌سازى و زانستى و میدیا دا و ..هتد. بێگومان د دیاردا چاڤلێكرنێ دا دوو رێك و شێواز هه‌نه، رێكا ئێكێ ده‌مێ چاڤلێكرن دهێته‌كرن بۆ كار و پرۆژێن باش و مۆدرێن و وه‌رگرتنا زانستى و پێشه‌سازیێ وجێبه‌جىكرنا قانوونێ كو ته‌ڤایا تاكێن جڤاكان مفاى ژێ ببینن، رێیا دووێ ئه‌وه به‌روڤاژى یه كو چاڤلێكرنێ بكه‌ت دكارێن خراب و شاش و چاڤلێكرن د ستایل و جلوبه‌رگ و پرچ و یاریێن ده‌مكوشتنێ مینا دۆمینه و كۆمكان و دومبه‌له و ڤیدیۆگێما و هتد ..كو ئه‌ڤ چاڤلێكرنه جڤاكان و ب تایبه‌ت ته‌خا گه‌نجان به‌ره‌ف نه‌هالێن كوور و تارى ڤه دبه‌ت و ژجڤاكى مفادار و به‌رهه‌مهێنه‌ر ئێكسه‌ر به‌ر ب جڤاكه‌كێ شاش و خراب و بێ به‌رهه‌م و نه‌زان ڤه‌دبه‌ت، هه‌روه‌سا ئه‌ڤ چاڤلێكرنه دبنه ئه‌گه‌رێ دووربوونا ته‌خا گه‌نج و ره‌وشه‌نبیران و جڤاكى ژ خویندنێ ول شوونا ئه‌ڤ گه‌نجه یان كه‌سانێن شیان و داهێنان ل ده‌ڤ هه‌ین خوه ب خویندنا پرتووكه‌كى یان رۆژنامه‌كێ یان هه‌ر نڤێسینه‌كێ ڤه ده‌مێ خوه ببوورینن و مفاى ژێ ببینن، به‌روڤاژى دێ ده‌مێن خوه كوژن و دێ چاڤلێكرنێ كه‌ن و خوه ب كاره‌كێ نه‌ژ هه‌ژى و بێ مفا ڤه ده‌مێن خوه بۆرینن و دێ بێ به‌هر بیت ژ زانستى و چ مفاى ژ ڤان یاریا یان كاران ناكه‌ت. زۆر خه‌لك و براده‌ر و خوینده‌ڤان دێ هزر كه‌ن و بێژن مه ئاریشه و پرسگریكێن مه‌زنتر یێن هه‌ین ما بۆچى دێ مینه ب ڤان پرسێ بچووك ڤه لێ یا راست فه‌ره ئه‌م ده‌ست پێكێ پرسێن بچووك چاره كه‌ین پرسێن مه‌زن بخوه نابن و نوكه ل ڤى سه‌رده‌مى ئه‌م ژی یێن ماینه ب پرسێن بێ مانا و رامان ڤه وه‌كو چ مفا تێدا نینن و ئه‌وان پرس و كاران ئه‌م زۆر یێن پاشخستین و هێش زۆر مایه بۆ مه ئه‌م وه‌كو ملله‌تێ كورد، چونكو هێش رێك یا ل به‌رامبه‌ر مه و ریك یا دوور و مه دێ زۆر كار بخوه هه‌بیت و دێ پتر به‌رنامه مه هه‌بن و نوكه ئه‌م یێن ماینه ب هنده‌ك كاران ڤه ئه‌وێن ل خوارێ دیار..
ـ ژمارێن ترومبێلان یێن دو ره‌قه‌م یان یێَن خۆش.
هنده‌ك كار یێن دهێنه‌كرن ل وه‌لاتێ مه زۆر دوورن ژ وه‌لاتینیێ و چ مفا تێدا نینه، ژبلى ب هه‌دردانا پارێن وه‌لاتى، ئه‌و ژى دیاردا كرین و بده‌ستخستنا ژمارێن ترومبێلان یێن دو ژماره‌یى و سێ ژماره‌یى یان ژمارێن خۆش كو تاكو (1) یان (3) یان (10) ده‌فته‌رێن دۆلارى ژی بازار هاتیه‌كرن و ل زۆربه‌یا جاران ئه‌ڤ ژماره ب تنێ بۆ وێ چه‌ندێ یه كو خه‌لك بێژیت فلان كه‌سى ژمارا ترومبێلا وى یا خۆشه یان یا جوانه ئه‌گه‌ر چ مفا تێدا نینه و زۆر كه‌سان یێن بالا ده‌ست ئه‌ڤ ژماره ب رێكێن نه دروست ئه‌ڤ ژماره بده‌ست خوه دئێخستن و ب راستى زیانێن وان پترن، چونكو دێ ئه‌ڤ ژماره یا ب ناڤوده‌نگ و به‌رنیاس بیت و ب تایبه‌ت بۆ پرسێن ئێمناهیێ.
ـ جلكێن ماركه و گران بها.
هنده‌ك ره‌فتار و سالوخه‌تێن دى یێن ل وه‌لاتێ مه عه‌قل هزر ناكه‌ت و ناخێ مرۆڤى دا دهێته زڤرین و بۆراندن كو هنده‌ك بها ل سه‌ر هنده‌ك جلوبه‌رگ و پێلاڤان یێن هه‌ین زۆر بهایێن بلندن و ب هزاران دولارانه و پتریا ڤان جلك و پێلاڤان، هه‌ر زوى دهێنه فرۆتن و كوڕێن وان كه‌سان دكرن یێن پارێن وان بێ زه‌حمه‌ت و خزمه‌ت و ماندیبوون دهێن و مه یا دیتى و مه یا گوه لێ بووى كو ل پتریا وه‌لاتێن جیهانێ و كه‌سایه‌تیا جلكێن وان زۆر د ئاسایى نه و زۆر دئه‌رزانن و كێم جاران جلكێن فه‌رمى دكه‌نه به‌ر خوه. ئه‌و ژى سالێ جاره‌كێ یان هه‌لكه‌فته‌كێ ئه‌رێ بۆچى ل وه‌لاتێ مه دێ گرانترین بها یێن جلك و پێلاڤا هه‌بن مه نشتێن فه‌رتر یێن هه‌ین هه‌ر كه‌سه‌ك دشێت ب جلكێن ئه‌رزان ژی ژیانا خوه ببه‌ته سه‌ر.
ـ جگارێن گران بها:
ل ده‌مێ ئاواره‌یێ ئه‌م ل وه‌لاتێ توركیا بۆین ول ویِره دو جۆرێن جگارا (مالته‌په) و (سامسون) هه‌بوون یێن كو خه‌لكێ وان بكاردئینان، هه‌ر چه‌نده زۆر جگارێن دى هه‌بوون، لێ یێن پتر خه‌لكى بكاردئینان ئه‌و هه‌رد و جۆربوون. مه پرسیار ژ وانان دكر بهایێ سامسون و مالته‌پێ نێزیكى بهایێن جگارێن سپێشه‌ل و بهاداربوون، لێ وانان دگۆت ئه‌م ژ به‌ر ڤى چه‌ندێ ڤان جگاران دكرین چونكو كارگه‌هێن وان ب كاركه‌ر و كارمه‌ند ڤه هه‌مى یێن وه‌لاتێ مه‌نه، چونكو باشى بۆ وه‌لاتێ خوه دڤیان. به‌روڤاژى وانان مه تویتنه‌كا خۆمالى یا پله ئێك هه‌یه و ئه‌گه‌ر په‌رك ژی نه‌بن بلا قه‌لینان بكاربینن و تویتنا مه زۆر خۆشتر و باشتره ژ یا جگارێن دى، دێ بینى ل وه‌لاتێ مه پاكێت ب (2) یان (6) یان (10) هزار دیناران دهێته‌كرین، یان ژی جگارا چڕۆت ئێك ب (20ـ30) دۆلارانه و ئه‌ڤ پارێن مه‌زن ب ڤان جگارێن بیانى دهێنه‌دان هه‌ر ب تنێ بۆ وێ چه‌ندێ یه كو بێژن فلان كه‌س فلان جۆرێ جگاران دكێشیت، ئه‌گه‌ر هنده‌ك كه‌س ئه‌وێن وان جگاران دكێشن هه‌ر نزانن كا تاما وان جگاران چیه و چاوایه، ب تنێ بۆ دیاركرنا زه‌ڤله‌كانه ئه‌گه‌ر تویتنا مه یا خومالى بۆ نموونه تویتنا گیز و به‌لیتا زۆر ژ وان جگارێن جیهانێ هه‌میێ باشتره و ساخله‌متره، ئه‌ڤه ژبلى ڤان نارگیلان یێن نوكه ده‌ركه‌فتین كو هه‌میان ماددێن خراب د ناڤ دانه كو ره‌وشا گه‌نجێ مه به‌ر ب ئاینده‌كێ خراب ڤه دبه‌ت.
چاڤلێكرنێن شاش ئه‌م برینه پاش!
(پشكا دویێ)
ـ ده‌مژمیرێن گران بها
دیارده‌كا دى یا خراب كو ل ناڤ وه‌لاتێ مه دا به‌ربه‌لاڤه ئه‌و ژى بكارئینان و كرینا ده‌مژمێرێن گران بها وب بهایێن مه‌زن و هزرى دهێنه كرین ل ڤى وه‌لاتى، تشته‌كێ نۆرماله هه‌ر كه‌سه‌ك یان ملله‌ته‌ك تشته‌كى بۆ خوه بكریت، لێ هه‌كه ره‌وشا ئابوورى یا وه‌لاتى یان یا كه‌سان یا ئارام و خوه‌جه بیت، لێ ل وه‌لاتێ مه ره‌وش نه‌یا ئارامه وره‌وشا ئابوورى زۆر خرابتره ژ ره‌وشێن دى ئه‌ڤجا پێدڤى ناكه‌ت ئه‌م ئه‌ڤان بهایێن خه‌یالى ب تشت وكه‌لوپه‌لێن نه پێدڤى بۆ هه‌ر ده‌مه‌كى ئانكو هه‌ر كه‌سه‌كێ ژ مه دشێت بێ ده‌م ژمێر ده‌م و رۆژێن خوه برێڤه‌ببه‌ت ب هزرا من پێدڤى ناكه‌ت ئه‌م ده‌م ژمێرین گران بها و زۆر بهادار بكرین و ب تنێ بكه‌ینه ده‌ستێ خوه و هنده‌ك ده‌مژمێر ل كوردستانێ هاتینه فرۆتن ب هزاران دۆلاران و ب تنێ ئه‌ڤ كاره ب تنێ بۆ هندێ یه كو بێژن فلانكه‌سى فلان جۆرێ ده‌مژمێرێ یێ هه‌ى و ئه‌ڤ سه‌رده‌مێ نوكه ئه‌م تێدا و پێشكه‌فتنا تكنولۆجیایێ موبایل دێ شێت هه‌مى كاران بۆ مه كه‌ت و بلا ئه‌و پارێ ئه‌م ل ده‌مژمێرێن گرانبها خه‌رج بكه‌ى بۆ كاره‌كێ دى بیت كو هه‌مى ملله‌ت و وه‌لات مفاى ژێ ببینن دا كو وه‌لاتێ مه پێشبكه‌ڤیت مینا وه‌لاتێن جیهانێ.
ـ ژمارێن تێله‌فۆنا یێن زنجیره و خۆش.
ئه‌ڤ دیاردا چاڤلێكرنێ زۆر یا ترسناكه، ئه‌و ژى بكارئینان و كرینا ژمارێن موبایلا یێن خۆش یان زنجیره یان یێن ل سه‌رێك دهێن ئه‌رێ گه‌لۆ دێ بۆچى ژمارێن خۆش یان زنجیره بكارئینى چ مفا یان باشى تێدایه، ژ بلى مه‌دحه و پێگۆتنێ دێ بۆچى ڤان گۆژمێن ب بها و مه‌زن ل وان ژماران خه‌رج كه‌ین هه‌تا كو ژماره‌كا (445) یان (450) یان یان ژماره‌كا چاوا خۆش بده‌ستخوه‌ڤه ئێخیت و مه گوه ل بازارى بوویه كو ئێك ژماره هه‌تا (1) یان (2) یان(8) ده‌فته‌رێن دۆلارى و پتر هاتینه كرین و فرۆتن ئه‌رێ بۆچى ئه‌ڤ پاره ب هه‌در و په‌روه دچیت و ژ ناڤ وه‌لاتێ مه ده‌ردكه‌ڤیت ئه‌رێ هه‌كه ئه‌و پاره یان گۆژمه ل پرۆژه‌كێ بچووك دا هاتبانه خه‌رجكرن ما ئابوورێ مه پێش نه دكه‌فت و مه منه‌تا دوژمنا ژی نه دڤیا نوكه دوژمنێن مه چ كه‌لوپه‌ل وكه‌ره‌ستێ ئێكسپایر و بێخێر و ب كێر نه‌هاتى بۆ مه ره‌وانه دكه‌ن و هه‌ر ب منه‌تن ژی ل گه‌ل مه و دبێژن ئه‌گه‌ر ئه‌م نه‌بین هوون دێ ژ برسا مرن ئه‌گه‌ر سه‌حكه‌ینه خه‌لكێ وه‌لاتێن بیانى و رۆژئاڤایى بكه‌ین دێ بینى ژیانه‌كا ئاسایى و ساده دبه‌ت و تێله‌فۆنێ ژی زۆربكارنائینیت ئه‌گه‌ر بۆ كاره‌كێ پێدڤى نه‌بیت و خوه مه ره‌وشه‌نبیرى دكارئینانا ڤان تێله‌فۆنا دا ژی نینه ئه‌ڤجا ما ژمارێن خۆش یان زنجیره یان یێن ل سه‌ر ئێك دهێن بۆ چنه هه‌كه ب تنێ بۆ مه‌دحه و پێگۆتن و فه‌خفه‌خا نه‌بیت و مه‌دحه نه ب ژمارێن فۆله به‌لكو ب عه‌قل و دلسۆزى و تێگه‌هشتنێ یه.
ـ خانیێن مه‌زن مینا كه‌لها:
ده‌مێ ره‌وشه‌نبیره‌كێ مه‌زنێ عه‌ره‌با سه‌ره‌دانا شامێ كرى و ده‌ستهه‌لاتدارێن شامێ ل وى سه‌رده‌مى ژى پێشوازیه‌كا گه‌رم ل ڤى ره‌وشه‌نبیر و نڤێَسه‌رى كریه و پرسیار ژێ كر وگۆتێ تو چاوا ده‌ستهه‌لاتێ مه دبینى ئه‌ى زانا و ب لیمه‌تێ مه‌زن وى به‌رسڤ دا و گۆتێ (اراكم تبنون ولاتبقون واراكم تجمعون ولا تاكلون)، ئانكو ئه‌زێ هه‌وه دبینم هوون یێ خانیێن مه‌زن ئاڤادكه‌ن و چێدكه‌ن لێ هه‌ر هوون نامینن تا دووماهیێ، هه‌روه‌سا ئه‌زێ وه دبینم هوون باش یێ مالێ دنیایێ كۆم دكه‌ن لێ هوون نا گه‌هن بخۆن. دیسا مینا وى زانایى ده‌ركه‌فت چونكو شام یا ب ناڤوده‌نگ بوو و ئیمپراتۆریه‌ت بوو و ب ئێك جار هه‌رفت و ژ ئیمپراتۆریێ ب تنێ بوو باژێره‌كێ بچووك و ناڤوده‌نگێ وێ هه‌ر نه‌ما. نموونه ل سه‌ر ڤێ سه‌رهاتیێ دى بینین ل كوردستانێ ب تنێ ماینه ب خانیێن مه‌زن و به‌رفره‌ه ڤه و هه‌ر چ پاره‌كێ هه‌یى ل سنگ و دیكۆرێ خانى دده‌ن و بیست تا سیه ژۆران چێ دكه‌ن و هه‌مى جۆرێن دیكۆران، لێ دمه‌زێخن و پتریا خه‌رجیان ل واجیهه، ئانكو سنگێ خانى دمه‌زێخن و ب تنێ دا بۆ خه‌لكى دیاركه‌ت كو خانیه‌كێ مه‌زن یێ هه‌ى و زۆر ژۆر تێدانه و ئه‌گه‌ر هنده‌ك خانیێن مه‌زن ببینى ب تنێ خێزانا وانان ژ (2 ـ 3) كه‌سانه و ئه‌و كه‌لهه چێكرى. خاله‌كا دى زۆر یا گرنگه ئه‌م دیار بكه‌ین ل وه‌لاتێن جیهانێ ب تنێ ناڤمالیا خوه یا پله ئێك و هه‌ره باش دكرن و ئه‌گه‌ر سه‌یرى خانیێن وانان ب سه‌ر ڤه بكه‌ى دێ بێژى كولكه ئانكو گوڤه لێ یا مه به‌روڤاژى یه ب سه‌ر ڤه جوان دكه‌ین و ژناڤ دا د خالى و بێ سه‌رو به‌رن و ئه‌ڤ گۆژمێن مه‌زن یێن پاران ل مه‌رمه‌ر و حه‌لان و ڤلله و ئالیكۆبانى دكه‌ین دێ چه‌ند خانیێن دى پێ هێنه دروستكرن بۆ چه‌ند هه‌ژاره‌كا و ئه‌گه‌ر مه (100) ژۆرێن نڤستنێ هه‌بن ب تنى دێ د ئێك ژۆرڤه نڤى و ئه‌گه‌ر مه (100) خانى هه‌بن، ب تنێ دێ د ئێك خانى دا بى و ئه‌ڤا من ل ڤیره گۆتى و نڤێسى ل سه‌ر مه هه‌میان و حوكمه‌ت و ملله‌ت دهێته بژاندن و ئه‌گه‌ر به‌حسێ خانیێن خه‌لكى دكه‌م به‌حسێ ئاڤاهیێن مه‌زن یێن حوكمه‌تا مه ژی دكه‌م، له‌وما دبێژم ئه‌ڤا ئه‌م دكه‌ین و یا ل وه‌لاتێ مه دهێته‌كرن ب تنێ بۆ خه‌لكى یه نه بۆ ته‌یه.
