ئاساییش: شیان و هێزدارى
فازل میرانى
بۆ پێناسه‌كرنا ڤان هه‌ردو زاراڤان ب شێوه‌یه‌كی ته‌مامكه‌ر ب ساده‌ترین شێوه ژبۆ مه‌به‌ستا ڤێ گۆتارێ، شیان پێكدهێن ژ ئالاڤ و شیانێن كاركرنێ، هێزدارى ژى ژ شیانێن بكارئینان و بڕێڤه‌برنا شیان و ئامرازێن هه‌مان ئه‌ركى پێكدهێت..
هه‌ر وه‌سا ده‌بارى شیانان، زانینه‌كا ئه‌قلى یه و بزاڤه‌كه بۆ شیانا گه‌هشتنا ئارمانجێ و ب هنده‌ك شێوه‌یان.
كێ ئینكارێ دكه‌ت كو دۆخێ ئاسایشا ناڤخوه‌یى نه‌یێ یاسه‌قامگیره؟ یانژى كى ئینكارێ دكه‌ت كو ڕویدانه‌كا نه‌چاڤه‌رێكرى یه؟ ئه‌و یا ب مه‌به‌سته و پلان بۆ داڕێژتى یه بڕێڤه‌چوبوو و برێڤه‌دچیت و چه‌ندى ئه‌و هێز د هه‌ڤسه‌نگ نه‌بن به‌رده‌وام ژى دبیت؛ و د بنیات دا دروست نینه دهه‌ڤسه‌نگ بن، كو ئه‌م دزانین كارێ ئاسایشێ ب رامانا خوه یا زمانى ڤه، نه‌ك ب تێگه‌هێ خوه یێ نه‌ریتى یێ دژبه‌ر دا، ئه‌و ڕێگریكرنه ل تاوانێ ژ پێش هندێ كو ڕووى بده‌ت، و بهانه‌یان پشتى ڕوودانێ به‌رهه‌م نه‌ئینیتچو هه‌رێمه‌ك ب واتایا خوه یا قانوونى یا هه‌رێمێ نینن (ئه‌رد و ملله‌ت و قانوون) كو چو ئاسته‌نگێن تاوانبارى ب خوه‌ڤه نه‌دیتینه ـ به‌لێ دێ بینیت ـ سه‌باره‌ت تاوانێن ئاسایى، یان تاوانێن سیاسى، یێن نێڤده‌ولى یان ناڤخوه‌یى، واته ب پالڤه‌دانه‌كا ده‌ره‌كى بۆ هێزێن خۆیه‌تى یان بۆ زالبوونا وان لسه‌ر نه‌یارێن خوه دا، یان ب پالڤه‌دانه‌كا ناڤخوه‌یى یا رادیكالى.
هۆكارێن تاوانێ گه‌له‌كن، به‌لكو ئه‌نجامدانا تاوانێ ب خوه ژى وه‌كو ئاسایشێ یه، ل گه‌ل هه‌بوونا جوداهیه‌كێ كو ئه‌و ژى ئاراسته‌كرنه، چونكو تاوان زیانه ل سه‌ر جڤاكى و ئاسایش ژى بۆ وى پاراستنه، تاوان ناهێلیت پێگیرى ب یاسایێ بهێته‌كرن، و ئاسایش جێبه‌جێكرنا قانوونێ یه، هه‌روه‌سا تاوانێ پێدڤى ب شیانان و ب هێزداریێ هه‌یه، جوادهى ئه‌وه كو قانوون تاوانێ ب ڤى شێوه‌یى پێناسه دكه‌ت كو هه‌ر تشته‌كێ كو قانوونێ تاوانبارى كرى ئه‌و تاوانه، ل ده‌مه‌كى دا كو تاوانبار ره‌نگه ئه‌ڤێ چه‌ندێ بزانیت یانژى ڕه‌نگه بهانه‌كا ب قه‌ناعه‌ت بۆ خوه دروست بكه‌ت بۆ ئه‌نجامدانا تاوانێ، هه‌روه‌سا په‌رژانه‌ك هه‌یه د ناڤبه‌را وان تاوانان دا یێن كو بارودۆخه‌كێ سڤك هه‌یى و ئه‌وێن كو بارودۆخ یێ سه‌خت، مرۆڤ د وى په‌رژانى دگه‌هیت.
ل ناڤا وان ئه‌ركان دا یێن كو ل ژێر ڕێنمایه‌كا حزبى دا من كار لسه‌ر كرى، ئه‌وه یێ كو د پێكئینانا سێیێ یا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ دا من ؛وه‌زاره‌تا ناڤخوه‌یى برێڤه‌بر بوو، كو ئه‌وان ته‌حه‌ددیان نمایش ناكه‌م یێن كو ئه‌م تووش دبووینێ و هه‌تا نها ژى ئه‌م تووش دبینێ ده‌رباره‌ى دو تاوانێن ئاسایی و سیاسى، به‌لێ مه ب بڕیاره‌كى كو مه ل سه‌ر مه‌ترسییا ئه‌منى یا به‌رپرسیاریێ دزانى و ب هه‌بوونا به‌رهه‌ڤیه‌كا جه‌ماوه‌رى بۆ هشیاریێ و به‌رده‌وامبوویێ، ب هێزدارى ئه‌م راوه‌ستایین ژبۆ ده‌سته‌به‌ركرنا ڕۆژا هه‌ڤوه‌لاتیان، هه‌ر وه‌سا بۆ ڕێگریكرن د ده‌ستكاریكرنا ژیانا وى دا،
خوه هه‌كه ژ لایێ هنده‌ك هێزان ژى ڤبه‌یت كو ره‌نگه د هه‌بوونا وان گه‌هشتبوون ب ره‌نگه‌كى كو ب سه‌ر هێزا قانوونێ بكه‌ڤیت، مه شه‌ڕ ل گه‌ل باندێن مادده‌یێن هۆشبه‌ركر و شیایین دربه‌كى ل رێكێن هاتن و چوونا وان و خالێن ئارامییا وان بده‌ین، بیێ تۆرێن ره‌ڤاندنێ و قاچاغیێ یێن تێكدانێ دكه‌ن، مه سیسته‌مێ كارێ وان ژناڤبر، ئێدى ئه‌و به‌رزه‌بوون و بهۆژییان، كولتوورێ چه‌كى بۆ ده‌مه‌كێ درێژ و كاریگه‌ر مه ب پێنگاڤێن به‌رده‌وام چاره‌سه‌ركر، ژێده‌رێن چه‌كى و ڕاكرنا چه‌كى و بكارئینانا چه‌كى مه به‌ندكرن، یا فه‌ره ژى ڕۆلێ هه‌ڤپشكێ هه‌مى ده‌زگه‌هێن دیترێن حوكمه‌تێ و زۆره‌ك ژ بزاڤێن په‌رله‌مانى و سیاسی و حزبى یێ پشته‌ڤان د سه‌ركه‌فتنا سه‌قامگیریا ئه‌منى دا ژبیر نه‌كه‌ین. كو ئه‌ڤ دۆخێ هه‌نى د مه‌ترسیه‌كا نێزیكدا بوو، چونكو ل گه‌ل گوهۆرینا بارودۆخێ ل كوردستانێ پشتى سه‌رهلدانێ، ژ قۆناغا ئالۆزكرنێ كویرتربوو.
كێمبوونا شیان و هێزدارییا ئه‌منی یا كو نها ل ده‌ڤه‌رێن ئیراقێ دهێته دیتن، و ژبلى ئۆپه‌راسیۆنێن نێڤده‌ولى وه‌ك بۆردومانێ، كو ئه‌وێ ژى هه‌كه چاره‌سه‌رى بۆ بهێته ڤه‌دیتن، ئه‌ڤێ چه‌ندێ پێدڤى ب ده‌سهه‌لاتا سه‌روه‌رییا ده‌وله‌تێ هه‌یه، به‌لێ سه‌باره‌ت یا ناڤخوه‌یى ژ ڕڤاندن و تیرۆركرن و خۆكخوازیێ و به‌رتیلێ، دۆسییه یا مه‌زنه و به‌رچاڤكرنا وێ درێژ دبیت، چونكو ژ پێش هه‌ر تشته‌كى؛ نه‌بوونا شیانان و هێزداریێ ل سه‌ر تێگه‌هشتنا ڕۆلێ خوه، ته‌نانه‌ت سانسۆر و میدیایێ ژى ئه‌و نه د ناڤ چاه‌رسه‌ریێ دا نه، كو به‌رپرسیاریه‌ك هه‌بیت ده‌رباره‌ى ئه‌وا ڕوى دده‌ت و ل ناڤا هه‌ردو ده‌هكێن رابردوى دا ڕووى داینه، له‌ورا په‌خشكرنا توندوتیژیێ و دیمه‌نێن دڕندانه و ڤه‌گێڕانا هوورده‌كاریێن تاوانێ ب شێوه‌یه‌كى كو نێزیكتر بیت ژ فێركرنا تاكان كو مفاى ژ وان شاشیان وه‌ربگرن، یێن كو تاوانباره‌ك یان گرۆپه‌كێ تاوانباران ئێخستینه خوارێ.
ده‌ستپاكى د هه‌لبژارتنا كارمه‌ندێن ئاسایشێ دا و دویڤداچوونا وان، ل گه‌ل شیانان و هێزداریێ، دێ باوه‌ریا جڤاكى ب وان دروست دكه‌ت ل شوینا هندێ كو نووچه و بڕیار ل دژى كارمه‌ندێن ئاساییشێَ دوباره ببن كو پشكدارى د تاوانێن شه‌ره‌فێ دا ب مانا یاسایى كرین.
ئه‌گه‌ر جڤاك ل سه‌ر واقعه‌كى جهگیر ببیت كو به‌رپرسیاره ژ پاراستنا ژیانا خوه و چو جهه‌كێ خه‌مخۆر بۆ ڕێگریكرنێ ل تاوانكاریێ نینه، ئه‌ڤه ژى دبیته هۆیێ پالڤه‌دانا دستارێ توندوتیژیێ و بێباوه‌ریێ داكو بزڤریت و گه‌هین وێ و بڕبڕه و هه‌ستیكێن وێ د ناڤا ده‌وله‌تێ دا بهێریت كو چاككرنا وێ ب سه‌خت دكه‌ڤیت و ناهێته ڤه‌گرتن.
و/ ئه‌ڤرۆ
