ساخلەتێن هەلبەستێ د گۆتنێن پێشییاندا
سەیفوللا موحەمەد
گۆتنێن پێشییان، یان گۆتنێن مەزنان، ئێك ژ ڕویبارێن بوش و هەرە سەرەكییە د داڕژت دەریایا مەزنا فولكلوریدا، ب سەدان سالان د ناڤ جڤاكێ مەدا ئەڤ گۆتن دهێنە ب كارئینان و دەست بۆ دەستی هاتینە ڤەگۆهاستن و پاراستن. ژ ئەنجامێ سەربۆرەكا دویر و درێژ مفا ژێ هاتییە وەرگرتن و بووینە جهێ باوەرییێ. چێدبیت هندەك گۆتن بۆ هندەك دەمان نە گونجای بن، یان ژ ناڤ بچن و هندەك گۆتنێن نوی بێنە دناڤدا، ئەو ژی د مینیت لدویف گوهۆڕینا دەم و كاودانان، لێ ب گشتی ڤان گۆتنان كارتێكرنا خوە دناڤ جڤاكیدا هەبوویە، چونكە گەنجینەیەكا مەزنە ژ حیكمەت و پەند و ئاموژگارییان.
ئەگەر ئەم هویرنێرینەكێ لێ بكەین، دێ بینین گەلەك ب زانابوون و شارەزایی هاتینە داڕشتن، پترییا وان ژ دو هەڤوكێن كورت و پوخت هاتینە، لێ واتایەكا گەلەك مەزن و بەرفرەه ددەن. دیسان دێ بینین داڕشتنا گەلەك ژ ڤان گۆتنان ب ساخلەتێن هەلبەستێ هاتینە ئافڕاندن، ئێك ژ ڤان ساخلەتان، پێگیر بووینە ب كێش و سەروایێڤە (وەزن و قافییە)، ئانكو ئەڤ گۆتن ژ دو نیڤدێران ئێك هاتییە و هەردو نیڤدێر د هەژمارا دەنگاندا یەكسان بوونە، هەروەسا سەروایەكا ئێكگرتی دروست كرینە، ژ بۆ سەلماندنا ڤێ چەندێ دێ چەند نموونەیەكا ئینین، د گەل ڕونكرنا پێكهاتا هەر نموونەیەكێ:
١- هەمی مێر، نابن شێر.
ئەڤ گۆتن وەكو دوو نیڤدێران هاتییە، ژ ( ٦ ) دەنگان پێكهاتییە و دابەشبوویە ل سەر ( ٣+٣) دەنگان.
پیتێن ( ێـ + ر ) بووینە سەروا د هەردو پارچەیاندا.
٢- چەند ئاڤ بۆشە، هند ئاش خۆشە.
وەكو دو نیڤدێران هاتییە، ژ ( ٨ ) دەنگان پێكهاتییە و دابەش بوویە ل سەر ( ٤ + ٤ ) دەنگان.
پیتێن ( و + ش + ە ) بووینە سەروا د هەردو نیڤدێراندا.
٣- هەڕە مللەتا، بگرە عەدەتا.
دو نیڤدێرن ژ ( ١٠ ) دەنگان پێكهاتییە و دابەش بوویە ل سەر ( ٥ + ٥ ) دەنگان.
پیتێن( ە + تـ + ا ) بووینە سەروا د هەردو نیڤدێراندا.
٤- ئەز چیا تو چیا، گولك ما بێ گیا.
دو نیڤدێرن، ژ ( ١٢ ) دەنگان پێكهاتییە و دابەش بوویە ل سەر ( ٦ + ٦ ) دەنگان.
پیتێن (یـ + ا ) بووینە سەروا د هەردو نیڤدێراندا.
٥- هەوی هاتە بەر دەری، كول كەتە ژنا بەری.
دو نیڤدێرن، ژ ( ١٤ ) دەنگان پێكهاتییە و دابەش بوویە ل سەر( ٧ + ٧ ) دەنگان.
پیتێن ( ە + ر + ی ) بووینە سەروا د هەردو نیڤدێراندا.
ئەم ژبیر نەكەین كو دەمێ ئەڤ ڕێزێن یان دێرێن دابەش بووین ل سەر دەنگان و سەروایەكا ئێكگرتی د دو نیڤدێراندا چێكرین ( ڕیتم) ژی هاتییە دروستكرن، موسیقایەك پەیدا بوویە. كو ئەوژی ژ ساخلەتێن هەلبەستا كێشدارە و د هەمی نموونەیاندا دیارە.
ئەگەر ئەم ژ ئالیەك دیڤە ل ڤان گۆتنان تەماشەكەین، دێ بینین كو ساخلەتەك دی یێ هەلبەستێ بخوەڤە دگریت، ئەو ژی ساخلەتێ خوازەیە ئانكو، ( مجازییە ). كو ژ وان پەیڤا دگریت، ئەوێن مەرەم ژێ نە واتایا سەرڤەیی یا ئاشكەرا بیت، بەلكو مەرە واتایەكا نە ڕاستەوخو و ڤەشارتی بت، پێدڤی ب هزركرنێ بت هەتا مەرەم ژێ بێتە زانین. د گەلەك گۆتنێن پێشییاندا ئەڤ سالوخەتە د هێتە دیتن، بۆ ڤێ ژی چەند نموونەیەك.
١- ئەز نە كەوێ داڤێن تەمە.
د ڤێ گۆتنێدا مەرەم نە داڤ و كەون، بەلكو د واتایا خوەدا بەحسێ مرۆڤی دكەت، ئانكو كەسەكە دبێژت كەسەك دی، ئەز نە خەشیم و نەزانم ، هەتا تو حیلە و تەشقەلێ ل من بكی.
٢- هەر پەز و پێپكا خوە.
مەرەما ڤێ گۆتنێ ژی نە پەز و پێپكن. بەلكو واتا ئەوە هەر كەسەك ل دویف كار و كریارێن خوە د هێتە هەلسەنگاندن، چ ب باشی و چ ب خرابی.
٣- چ بچینی، دێ وێ هلینی.
مەرەم نە چاندنا دەخل و دانییە، بەلكو مەرەم ژێ دیسان مرۆڤە، ئەگەر باشییێ بكی دێ باشییێ بینی و ئەگەر خرابییێ بكی دێ خرابییێ بینی.
٤- لێڤ ژ ددانا پێشترن، ئەڤە ژی ژ بۆ هندێ هاتییە كو كەسوكار و مرۆڤێن مرۆڤی یێ نێزیك فەرترن ژ كەسێن دویر و بیانی بۆ هەر هاریكاری و پشتەڤانییەكێ.
٥- كتك نە لمالە، داوەتا مشكانە.
ئەڤ گۆتن ژی مەرەم نە كتك و مشكن، بەلكو گەلەك واتا ژێ دچن، مرۆڤ دشێت بۆ نموونە بێژت، سەمیانێ مالێ نە لمالە، زاڕوك یێن شیماتییا دكن و ب كەیفا خوە كەتین.
ل دوماهییێ دبێژین فولكلورێ مە ب هەمی چەقێن خوەڤە گەلەك جوانی تێدا هەیە و گەنجینەیەكا تژی زانینە، سامانەكێ مەزنێ نەتەوەییە، پێدڤییە چەندی بشێین لدویف ب گەڕین و خڕڤە كین، و ب پارێزین، چونكە پارچەكە ژ مێژوویا مە و زانین و تێگەهشتنا مللەتێ مەیە د ڕابردودا.
مفا وەرگرتن:
– مشتاخا چیا ژ گۆتنێن پێشییا، مەلا مەحمود دێرشەوی.
– پەندی كوردی لە باخچەی گەردی. حەمید گەردی.
– ڕێباز و مژارێن ئەدەبی، شڤان قاسم نێروەیی.
