بـۆچـی ژ كـوردان دتـرسـن؟!
د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*
دەستكەفتێن زانستی یێن هەڤچەرخ ڤێ راستیێ دسەلمینن كو مرۆڤ ئێكسانە ب مەژی. ئانكۆ مێشك ئافرێنەرێ هەمی رەفتار و كریار و بڕیارێن مرۆڤانە، و هیچ هێز و دامەزراوەیەك وەهمی یان مێتافیزیكی یان فاكتەرێن لاوەكی یێن دیتر بڕیارێ ل سەر ڤێ چەندێ نادەن. ئەڤ دەستكەفتا مەزن د بنەڕەتدا بۆ بیروباوەرێن زانایێ مەزنێ بەریتانی، چارلز داروینی، دزڤڕیت كو پشتی سی سالان ژ ڤەكۆلینێن بێ ڤەقەتیان ل دەوروبەری جیهانێ گەهشتە ڤێ راستیێ كو مرۆڤ ژی وەكی هەر گیانەوەرەكێ دیترێ ڤێ گەردوونێ مەزن بەرهەمێ زنجیرەكا گهۆڕینانە، كو د ماوەیێ ملیۆنان سالان چێبووین. و د ڤێ راستێدا مەژیێ مرۆڤی ژ ڤێ گهۆڕینێ بێبەهر نەبوویە و د ماوەیێ ڤان ملیۆنان سالان ژ پێشڤەچۆن و كاملبوونێ ئەڤرۆكە د گۆپیتكا گەشەیا خۆ ل ئالیێ ناڤچاڤانە پل ز ئەنیێ دایە و هەمی بڕیارێن عەقلانی و لۆژیكیێن وی بەرهەمێ ڤێ گەشەیا بەرچاڤن، لێ دگەل هندێ ژی حاشا ل هندێ ناهێتەكرن هندەك بەشێن وێ هێشتان د نزمترین ئاستێ خۆ دانە، و نەخاسمە كۆئەندام و بەشێ سیستەمێ لیمبیكێ (limbic system) وێیە، كو ژێدەرێ گەلەك بەرهەم و رەفتارێن خاڤێن مرۆڤینە. ئێك ژ وان بەرهەمان ترسە ژ جێوازیێ. سیستەمێ لیمبیكێ گیانەوەرێن دیترێن د بن مرۆڤیدا وەسا یێ هاتیەئاڤاكرن كو تنێ ل بەرامبەری گیانەوەرێن ژ جۆرێ خۆ چ كارڤەدانێن تووڕەیی و تووندوتیژیێ نینن بەلێ ژ هەر جێوازییەكێ دترسن. دناڤ سروشتیدا تنێ چەند جۆرێن سنووردار و كێمێن هەین كو ژیانەكا ئاشتیخوازانە دگەل هەڤدۆ هەی. هەتاكۆ مرۆڤ ژی دگەل گیانەوەران دژین یێن كو نەك تنێ ب تمامی بندەستێن وینە بەلكۆ ژی چ مەترسی و گەفەك ل سەر وی نینە و خزمەتا وی دكەن. ترسا خۆزایی ژ جێوازیێ لنك مرۆڤان وەك ره و ریشال بناغەیەكێ نەژادپەرستی و ترس ژ بیانیان (xenophobia) یێ هەی، نەخاسمە هەكەر یێ بیانی رەنگێ پیستێ وی یان سەروسیمایێ وی جێواز بیت ژ سەروسیمایێ پڕانیا ئەندامێن جڤاكا وی، لەوما وی كەسێ بیانی ب گەف ل سەر خۆ دهژمێریت. و ب مخابنیڤە ئەڤ باوەرە هەتاكۆ یا دناڤ جڤاكێن پێشكەفتی دا ژی بوونا خۆ یا هەی. مرۆڤ دگەل ئێكەم پێنگاڤا سەرەدەریكرن دگەل كەسێن بیانی و بێی كو هیچ ماندیبوونەكێ بێخنە بەر مێشكێ خۆ دادبینییەكا بێبنەما و تژی ترس ژ گەفێ لدۆر یێ بیانی ددەن و وی كەسی كێم بهاتر ژ خۆ دبینن. و ئەڤ ترسە و یاسایا وێ ل سەر لایەنێن دیترێن كەساتی و جڤاكی و كولتووری ژی جیبجی دبیت. چ كەسەكێ كو چالاكی و بزاڤێن مەژیێ وی ل ئاستێ لیمبیكی شۆل دكەت نینە كو نەك تنێ جێوازیێن سەرڤەیی، بەلكۆ یێن باوەری، هزری، و كەسۆكی یێن خەلكا دیتر ژی ب ئاسایی وەربگریت و تەحەمل بكەت، و لدەمێ سەرەدەریكرن دگەل وان تووشی هەیەجانێن خاڤ نەبیت، و وان ب كێمتر و دبن خۆ دا یان ژی خرابتر ژ وێ لادای نەهژمێریت. هندی ئاراستەیا بزاڤێن مەژیێ كەسێ لیمبیكیتر بن، ئەو كەس دەمارگیرتر، بێهن تەنگتر، و خۆدانێ هەستێن خاڤترە، و بهایەكێ كێمتر ددەتە ژیانا وان كەسێن جێواز ژ خۆ. مرۆڤێ لیمبیكی ل هەمی كەس و تشتێن كو ب جێواز دبینیت، تووشی گۆمانان دبیت، و زالبوونا ڤێ رەفتارێ و ڤان جۆرە لێكدانا لنك وان ئەگەرێ گەلەك ژ ململانێ و ناكۆكییانە دناڤ جڤاكان دا و گەفا ل مرۆڤایەتیێ دكەن.
و نموونەیا هەری زیندی ژی ئەو نەتەوەنە یێ ژ بەدبەختی و بێ ئێقبالییا كوردان بووینە جیرانێن وی و ئەڤرۆكە كوردستان بسەر واندا هاتییە دابەشكرن و ب هەمی رەنگان مە قەبیل ناكەن و ل سەر بنەمایێ وەهم و لێكدانێن سیستەمێ لیمبیكیێ خۆ ژ مە دترسن و دگەل هندێ كو ئەم مللەتەكێ ئاشتیخواز و مرۆڤدۆست و بیانیدۆستین و چ جاران تەماعی د چ تشتێ واندا و نەخاسمە خاك و ژێدەرێن ژیانێ یێن وان نەكرینە، بەلێ مە ب گەفەك ل سەر خۆ دبینن. ئەڤ لێكدان و تێگەهشتنا وان یا بێبنەما ژێدەرێ هەمی وان تاوانانە یێن ئەڤە هزاران سالە دگەل مللەتێ كورد دكەن. ترس ژ بیانیان روویێ نەرێنیێ دراڤێ مەیلا رەفتارێن رەوشتی خۆزایێ لنك مرۆڤانە، و ژبەركۆ ناسینا كەسۆكی و بەرژەوەندیێن هەڤبەش د جڤاكێن مرۆڤاتیێدا گرنگن، هەستێن رەوشتی، وەك داروین دبێژیت، بشێوەیەكێ هەلبژارتی پێشڤەچۆن یا بسەر دا هاتی. باوەری هەبوون ب بیانییان و كێمكرنا ڤێ ترسا بێ بنەما پێدڤی ب دەم و ماندیبوون و كارێن مەزن و هەمی ئالی ل سەر ئاستێ پەروەردە و فێركرن و راگەهاندن و جڤاكییە و ب مخابنیڤە هەستا هەڤسۆزیێ ل نك وان نەتەوان بەرامبەر كوردان گەلەك لاواز و سست و خاڤە. ئەم پێدڤی ب رێككەفتن و پەیمانێن بهێزین كو ل سەر بنەمایێ رێزگرتن ل هەڤدۆ و ئێكدۆ قەبیل كرن و نەترسان ژ بیانی و جێوازییان بهێنەئاڤاكرن و گرێدان. ئەو پێدڤی ب بخۆداچوونێ و گوهۆرینێ و دەركەفتن ژ سنوورێن خاڤێن سیستەمێ لیمبیكی و زڤڕین بۆ بنەمایێن ئاستێن بلندێن ئەقلانیەت و لۆژیكێ و زانستینە. تنێ ب پەروەردەیەكا دۆمدرێژ ل سەنتەرێن پێگەهاندنا جڤاكی دێ هیڤی هەبن نفشێن پاشەڕۆژا ڤان نەتەوان ئەڤ ترسا لیمبیكی لنك نەمینیت و مللەتێ مە ب هەمی جێوازیێن جۆگرافیایی، كولتووری، سایكۆلۆژی و جڤاكی قەبیل بكەن و دان ب هەمی مافێن مە بنێن و رێزێ ل سەربخۆیی و ئازادییا مە بگرن و دەستا ژ ركێن وێرانكەرێن دەمارگیر بینن. چونكو مە كوردان چ ل سەر خۆ نەهێلان و هەمی جۆرێن خەباتا، ب چەك و بێ چەك و دیمۆكراسی و سیاسی جەڕباندن، بەلێ هێشتان و ل چەرخێ بیست و ئێكێ ژی مە ژبەر رەفتارێن وان یێن سیاسی چ خۆشی بخۆ نینە، و تنێ هیڤییا مە ئەڤ گهۆڕینا مەزنە د واندا چێببیت و هندەك بارێ سایكۆلۆژیێ تاكێ كوردی ل هەمی پارچێن كوردستانێ ئارامتر ببن.
* پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ
