ئاریشەیا هشكاتیێ و خەمساریا پاراستنا ئاڤێ
سندس سالح سلێڤانەی
ل ڤی سەردەمێ پێشكەفتنێ یێ كو ئەم تێدا دژین، ئەم هزر دكەین مە چو كێماسی نەماینە و گەلەك تشتێن گرنگ ئەم ژبیرا خۆ دبەین، ئێك ژ وان ژی، ئاریشەیا كێمبوونا رێژەیا ئاڤێ یە كو تشتەكێ مەترسیدارە بەرب بیابانبوونێ ڤە دچیت. گەلەك خالێن لاوان د ناڤ مە دا هەنە، بەلێ ئێك كو گەلەكا گرێدای جڤاكا مەیە ئەو ژی تانكێن ئاڤیێنە، گەلەك خەلك نەشێن تەوافێن تانكێن خۆ ب شێوەیەكێ دروست چێكەن كو چو بهایەكێ گران نینە لێ كارێ وێ زۆرێ گرنگە، ئەڤە ژی بوویە ئەگەرێ زێدە ب هەەرچوونا ئاڤێ.
دڤێت ئەم بزانین كو بهایێ چێكرنا تانكێن ئاڤێ گەلەك بلندە. بلا چەند تشتەكێ مە ب چاڤێن خۆ دیتی هەبن، خەلك دبێژن هەمی كەرەستەیێن چێكرنا تانكەكێ ب ٥ هزار دینارانە و ئەڤ چەندە گەلەك گرانە بۆ پتریا خەلكێ ناڤنجی. ل گەل وێ ژی، گەلەك جاران تانكێن چێكری یێن كوالێتیا وان نزمە و پشتی دەمەكێ كێم، كێشە تێدا پەیدا دبن.
ئەڤ گرانبوونە نە ب تنێ كێشەیە، بەلكو گەلەك خەلك ب شێوەیەكێ نەدروست و بێ تێگەهشتن مامەلێ د گەل ئاڤێ دكەن، ئاڤێ دمەزێخن و ب هەدەرددەن. ئەڤ كریارە د دەمەكی دا چێدبیت كو هشكاتی گەلەك خرابە و زیان ددەتە سروشتێ و ژینگەهێ. د ڤان دەمێن دژوار دا، دڤێت مرۆڤ هەستیارتر بن بەرانبەر ڤێ رەفتارێ، چونكی ئاڤ سەرچاوەیەكە كو ژیان پێڤە گرێدایە.
كێشا دی ئەوە كو ل گەلەك جهان، سیستەمێن ئاڤدانێ یێن كەڤنن و هندەك جاران نەشێن ئاڤێ بگەهیننە هەمی مالان. ئەڤە ژی بوویە ئەگەرێ هندێ كو خەلك پشتبەستنێ ل سەر تانكێن ئاڤێ بكەن. ل دەمێ تانك ژی گران بن، ژیان بۆ خەلكی گەلەك دژوارتر دبیت.
رێكارێن چارەسەركرنێ دشێن ئەڤ بن:، حوكمەت دڤێت بەرنامەیەكێ چێكەت ب هاریكاریا خەلكێ هەژار بۆ چێكرنا تانكێن ئاڤێ. گەرەكە پەروەردە و هوشیاریا خەلكی بهێتە زێدەكرن دەربارەی گرنگیا پاراستنا ئاڤێ و چەوانیا كێمكرنا مەزاختنا وێ، دڤێت پرۆژێن نوی بۆ ڤەگوهاستنا ئاڤێ بهێنە دانان، داكو ئاڤ ب شێوەیەكێ دروست بگەهیتە هەمی دەڤەران.
ئەگەر ئەم باشتر بنێرینە ڤێ كێشێ، دێ بینین كو ئەڤە نە ب تنێ كێشەیەكا ئابووریە، بەلكو كێشەیەكا ژینگەهیە ژی. دەمێ هشكاتی بەردەوام دبیت و خەلك ئاڤێ دمەزێخن، ئەڤ چەندە دێ زیانێن مەزن گەهینیتە سەرچاوێن ئاڤێ یێن سروشتی. ئەم دبینین چەوا چەم و روبار و كانی هێدی هێدی هشك دبن، و ئەڤە بوویە ئەگەرێ ژناڤچوونا گەلەك جۆرێن گیانەوەران و رووەكان. گەلەك جاران، خەلك بەلكی نەزانن كا چەوا دشێن ئاڤێ كێمتر بكار بینن. بۆ نموونە، ل دەمێ شووشتنا جلكان یان ڤەكرنا ئاڤێ بێ سەبەب دەمێ دەست و روویان دشۆن. ئەڤ كریارێن سادە، دەمێ ژ لایێ هەموو خەلكێڤە بهێنە دوبارەكرن، دێ بنە ئەگەرێ مەزاختنا ملیۆنان لترێن ئاڤێ.
دیسا كێشا تانكێن ئاڤێ و بهایێ وان یێ گران دكەت كو گەلەك خەلك تانكێن خراب یان بچووك بكرن، و ئەڤە دكەت كو ئەو دەمەكێ زۆر بدەنە چاڤەرێكرنا ئاڤێ، نەخاسمە ل دەمێن گەرمێ دا. ئەڤ چەندە دكەت كو رۆژانە ژیانا وان یا دژوار بیت و نەشێن بكارێن خۆ یێن ئاسایی رابن.
هەروەسا، دڤێت ئەم بزانین كو ل هندەك ناوچەیان، خەلك ناچارن ئاڤێ ژ چەم و روبارێن پیس وەرگرن، و ئەڤە دكەت كو نەخۆشی و ڤایرۆس د ناڤ واندا بەلاڤ ببن. ئەگەر هەمی خەلك تانكێن باش و پاك هەبا، ئەڤ جۆرە نەخۆشی دێ كێمتر بەلاڤ بوون.
گەلەك جاران، رێكارێن نویكرن و چاككرنا تانكان ژی گەلەك گران دبن و خەلك نەشێن خەرجیێن وان بدەن. ئەڤ چەندە دكەت كو خەلك تانكێن خراب و پیس و ژەنگی بكاربینن، ئەڤە ژی دشێت سەبەبێ نەخۆشیان بیت.
رێكارێن دی یێن چارەسەركرنێ دشێن ئەڤ بن: پێشخستنا تەكنیكێن نوی بۆ پاراستنا ئاڤێ، وەك كۆمكرنا ئاڤا بارانێ، چێكرنا سیستەمێن ڤەگوهاستنا ئاڤێ یێن نوی، و چێكرنا تانكێن هەڤپشك بۆ گوندان كو خەلك بشێن ب هەڤرا بكاربینن.
هەروەسا، دڤێت حوكمەت و رێكخراوێن جڤاكی هەڤكاریێ بكەن بۆ دانانا پرۆژێن پاراستنا ئاڤێ و چێكرنا تانكێن نوی ب رێكێن هەرزانتر. دڤێت مەدرەسە و زانكۆ ژی رۆلەكێ گرنگ بگێرن د بەلاڤكرنا هوشیاریێ دا دەربارەی ڤێ كێشێ.
نابیت كێشا ئاڤێ و تانكان تنێ كێشا حوكمەتێ بیت، بەلكو ئەركێ هەر تاكەكێ جڤاكێیە ب شێوەیەكێ بەرپرسیار مامەلێ دگەل ڤێ سەرچاوەیا ژیانێ بكەت. هەڤكاری و هاریكاریا ئێكودو دشێت گەلەك كێشان چارەسەر بكەت و بارێ ژیانێ سڤكتر بكەت.
