كۆده‌تایا توركیا و سایكۆلۆژیا هزرا جوداهیا ئایینی ژ سیاسه‌تێ
كۆده‌تایا توركیا ئه‌وا ل ناڤه‌ڕاستا ڤێ هه‌یڤێ (ته‌موز) رووى داى، و هه‌كه ده‌ستپێك و دووماهیك و هه‌مى جهێن وێ گۆماناوى ژى بن، تنێ ڕاستیه‌ك تێدا بوویه و ئه‌و ژى پاككرنا بابه‌تان دگه‌ل هه‌ڤدو و ب ڕێكا توندوتیژیێ بوو ژ دو ئالیان ڤه: ئه‌ردۆغان و هه‌ڤڕكێ وى یێ سیاسى-ئایینى فه‌تحۆلا گویله‌ن. ئه‌ڤ شێواز و ڕێكێن سه‌ره‌ده‌ریا دگه‌ل ئێك ئه‌وه ئه‌وا ژ لایه‌نێ فه‌لسه‌فه و هزرا ئایینى و پێشه‌وایێن وى ڤه هاتیه ڕه‌تكرن و چ جهێ خوه د وێ فه‌لسه‌فێ دا نه‌هه‌ى. دیاره پارتا ئه‌ردۆغانى یاكو هه‌لگرا درووشمێ ئایینی یه هند ل سه‌ر بنه‌مایێن ئایینى بڕێڤه ناچیت هندى گرێدایه ب چه‌سپاندنا یاسا و بنه‌مایێن سیاسه‌تێ ڤه. ئاشكرایه كو فه‌لسه‌فا ئایینى ل سه‌ر بنه‌ما و بهایێن دادپه‌روه‌ریێ و دلۆڤانى و ئاشتى و ده‌سبه‌ردان ژ گه‌له‌ك تشتێ (دونیایى) و هژماره‌كا بهایێن هه‌ڤشێوه هاتیه ده‌یناندن و ئاڤاكرن و ئه‌ڤ بنه‌مایه نه‌ك ته‌نها د ئایینێ ئیسلامێ دا، به‌لكو د وان ڕێباز و ئایینێن وه‌كى زه‌رده‌شتى و كۆنفۆشیوسى و شینتۆ و سۆقرات و … هتد، ژى ئێك بوویه ژ بنه‌ما و ستوونێن ئاڤاكرنا وان ئایین و ڕێبازان، هه‌رچه‌نده هنده‌ك كه‌س و لایه‌ن وان ب ئایین یان ئایینێن ئه‌سمانى ناهژمێرن، به‌لێ پا ئایه‌تێن (19، 89، 46، 34، 37، 23) ژ سوره‌تێن (مائیده، حه‌جه‌ر، قصص، سجده، سبأ، فاتر و زخرف) ژ قورئانا پیرۆز به‌لگێن بهێزن كو دسه‌لمینینن هه‌ر نه‌ژاد و نه‌ته‌وه‌یه‌كى پێغه‌مبه‌رێ خوه هه‌بوویه و ئه‌ڤه ژى تشته‌ك سروشتیه كو نه‌ژاده‌كێ مه‌زنێ وه‌ك ئارییان یان ژى شارستانیه‌ته‌كا مه‌زن و كه‌ڤنارا وه‌كى یونانییان چینییان ژى پێغه‌مبه‌ر یان چه‌ند پێغه‌مبه‌رێن خوه هه‌بن. وه‌ك دیرۆك دبێژیت ئه‌و پێغه‌مبه‌ر ب گشتى هه‌مى ل سه‌ر ڤان بهایێن ساخله‌م و ئاشتیخوازانه هاتینه ده‌ینان و بڕێڤه‌برن، هه‌تاكو ئایینێ ئیسلاما پیرۆز ژى ل ده‌ستپێكێ و پترتر ژ ده‌ه سالان ل سه‌ر وان بنه‌مایێن ئاشتیخوازانه و ساده و خاكى و (نه‌فس نزمى) بڕێڤه‌چوو، به‌لێ پشتى هینگێ و ل سه‌ر فه‌رمانا خودایێ مه‌زن و ب ل به‌رچاڤگرتنا سایكۆلۆژیا تاكێ عه‌ره‌بێ بیابانێ (به‌ده‌وی) و سروشتێ جڤاكیا هۆزێن وێ ده‌ڤه‌رێ شێوازێ وێ هاته‌گهۆڕین و تا ڕاده‌یه‌كێ هێز و ده‌ستهه‌لات تێدا هاته بكارئینان.
دیاره هێز و ده‌ستهه‌لات و زۆردارى و چاڤ ل پله و پایه و ده‌ستكه‌فتێن جڤاكى و مادى و ئابوورى و دارایى و گه‌له‌ك بهایێن ژ ڤى بابه‌تى وه‌كى وان ئه‌و بهایانه ئه‌وێن پرۆسا سیاسى ب گشتى ل سه‌ر بنه‌مایێ وان هاتیه ئاڤاكرن. به‌رۆڤاژى پێغه‌مبه‌ران، كو ژیانه‌كا ساده هه‌بوو و ده‌ستێ خوه ژ گه‌له‌ك وان به‌رژه‌وه‌ندییان شویشتبوو ئه‌وێن خه‌لكێ ئاسایى ب گشتى و سیاسه‌تڤان ب تایبه‌تى ل دویڤ دگه‌ڕن و ژیان و هزرا خوه بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا وان ته‌رخان دكه‌ن، ده‌ستهه‌لاتدارێن سیاسى هه‌مى یان ب كێمی گه‌له‌ك تشتان بۆ خوه و به‌رژوه‌ندیێن خوه دڤێن و دخوازن ژ پێخه‌مه‌ت وان ئاماده‌ى هه‌ر كاره‌كى و گڤاشتنه‌كێ و زۆرداریه‌كێ بن و بكارئینانا هێزێ دژى لایه‌نێ به‌رامبه‌ر بكه‌ن و تێدا هزرا هه‌ڤڕكیێ زاله، ئه‌وا د هزرا پێغه‌مبه‌ران دا هیچ گرنگیا خوه نه‌بوویه و هه‌مى ئارمانجا پێغه‌مبه‌ران گه‌هاندنا په‌یامه‌كا پیرۆز و چاكسازی بوویه دوور ژ هه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیه‌كا تایبه‌ت.
درووشمێ جوداهیا ئایینی ژ سیاسه‌تێ ماوه بۆ ماوه‌ى د هزرا خه‌لكى دا په‌یدا دبوو، به‌لێ پشتى ڕاپه‌رینا مه‌لالیێن ئیرانێ و كه‌فتنا ده‌ستهه‌لاتێ د ده‌ستێن زه‌لامێن ئایینى دا ل وى وه‌لاتى ڕه‌نگ و هێزه‌كا دی په‌یدا كر و بلندتر ژ جاران بانگه‌شه بۆ دهاته كرن. ئه‌وان په‌یدابوونا هزرا جوداهیا ئایینی ژ سیاسه‌تێ ب ئێك ژ پیلانێن ئه‌مریكا و ئیسرائیلێ دهژمارت و ئه‌ڤه به‌رده‌وامیا وێ فۆبیایێ بوو ئه‌وا موسلمانان ژ وه‌لاتێن ڕۆژئاڤایى د دل و ده‌روون و هناڤێن خوه دا دروست و په‌روه‌رده كرى. هه‌كه مرۆڤ كوورتر و هوورتر هزرا خوه بكه‌ت دشێت بهێته گۆتن ئێدى سه‌رده‌مێ ڤێ گریمانێ یا بسه‌رڤه‌چووی و نه‌ك ئه‌مریكا و ڕۆژئاڤانه بانگه‌شێ بۆ جوداهیا ئایینى و سیاسه‌تێ دكه‌ن، به‌لكو ئه‌ڤه سروشتێ مرۆڤى و سایكۆلۆژیا پێدڤیاتانه (الحاجات یان needs) ل نك وى نه‌چار دكه‌ن كو بۆ بده‌ستڤه‌ئینان و دابین و تێركرنا وان پێدڤیان هه‌ر ڕێكه‌كێ دگه‌ل یێ به‌رامبه‌ر و ئه‌وێ د مێنتالیته و هزرا وى دا ناڤێ وى “دوژمنه” بكار بینیت، هه‌تاكو ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ ڕێكه توندوتیژى و كۆده‌تا و كوشتن و بڕین و تالانكرن و ل سێداره‌دان، یان هه‌ر ڕه‌فتاره‌كا دی یا هه‌ڤشێوه بیت ئه‌وێن د فه‌رهه‌نگ و كه‌لتوورێ تیرۆرێ و ده‌ستهه‌لات و سیاسه‌تێ دا هه‌ى و فه‌رهه‌نگۆكا وان ڤاله نینه ژ گه‌له‌ك وان شێوازێن دڕندانه بۆ پاقژكرن و ژناڤبرنا یێ به‌رامبه‌ر ب هه‌ر ڕه‌نگه‌كێ هه‌بیت و ده‌ركرنا وى ژ گۆڕه‌پانا ژیانا هه‌ڤپشك و سیاسه‌تێ، ئه‌ڤه هه‌مى ئه‌و تشت و ڕه‌فتارن ئه‌وێن ئایین و ڕێبازێن ئایینى وان ب ئێكجارى ڕه‌ت دكه‌ن. ئه‌ڤه ژى چونكى پێغه‌مبه‌ر مرۆڤێن هند مه‌زن و “نه‌فس كوشتى” بوون كو ده‌ستێ خوه ژ گه‌له‌ك وان تشتێن مرۆڤ سه‌را وان ئێك و دو دخۆن و دكۆژن شویشت بوون.
له‌وما كۆده‌تایا توركیا و گه‌له‌ك روودانێن سیاسى یێن هه‌ڤشێوه ئه‌و ڕه‌فتار و هه‌لویست و به‌لگه‌نه ئه‌وێن بێ هیچ گۆمانه‌كێ نیشا دده‌ن هزرا ئایینى نه‌شێـت دگه‌ل سیاسه‌تێ د ئێك ئاڤاهی دا بژیت و پێكڤه كاروبارێن جڤاكى و ژینگه‌ه و شارستانیه‌تێ بڕێڤه ببه‌ن، چونكى د ستراكتوورێ ئاڤاهیا هه‌ر ئێك ژ وان دا و ل شوینا كه‌رپیچ و بلۆكان بهایێن نه‌وه‌ك ئێك و دژى هه‌ڤدو یێن هاتینه بكارئینان كو قه‌تاندنا وان پێكڤه هه‌كه نه‌ئه‌سته‌م بیت، لێ گه‌له‌ك گه‌له‌ك دژوار و بزه‌حمه‌ته، ئه‌نجام ژى ژ روودان و كاره‌ساتێن وه‌كى ئه‌وا ل ناڤه‌ڕاستا هه‌یڤا هه‌فت ل وه‌لاتێ توركیا و ئه‌و كۆده‌تایا ساخته باشتر نابیت یان ژى هه‌مى ئه‌و توندهاژوویا نوكه د گۆڕه‌پانا جیهانێ دا دهێته تێبینیكرن و یا ژ هه‌میا دیارتر تیرۆره كو ئاماژه‌یه‌كه بۆ پێكڤه نه‌گۆنجانا بهایێن ئایین و سیاسه‌تێ بۆ بڕێڤه‌برنا كۆمه‌لگه‌ها مرۆڤى و شارستانیه‌تێ.
*بسپۆرى پێداگۆگى و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــه‌ها زاخۆ