به‌رگێ كتێبێ.. وه‌كو ده‌رازینكه‌ك مه‌زن.
نێڕینه‌ك د تایتل و به‌رگێ (زه‌ڤیه‌كا سه‌رابێ ئاڤ دای، هه‌لامه‌ت لێ شین نابن) دا.
ئازاد دارتاش
بۆ دیوانا خوه یا دووماهیێ موئه‌ید ته‌یب یێ هه‌لبه‌ستڤان تایتلێ (زه‌ڤیه‌كا سه‌رابێ ئاڤ دای، هه‌لامه‌ت لێ شین دبن) هه‌لبژارتی یه، تایتلێ هه‌نێ یێ جوان و سڕنجراكێشه و بێگۆمان شاعر ب ساناهی ل سه‌ر وێ قایل نه‌بوویه، به‌لكو دبیت ژی پڕسیار كربن و ره‌ئی وه‌رگرتبن، هه‌تا ئه‌و ڕسته هه‌لبژارتی، چونكو ناڤ و نیشانێن دیوانێ پتر هه‌ر تێكسته‌كا دی د دیوانێ دا وه‌قع و شوون تلێن خوه د بیردانكا وه‌رگڕی دا دنكرینیت، گه‌له‌گ جاران تایتلێ كتێبێ سڕنجا خوانده‌ڤانی ڕادكێشیت، نه‌مازه هه‌كه ناڤێ دانه‌ری ل جه‌م خوانده‌ڤانی یێ نامۆ بیت، له‌وما نڤیسكار ڕه‌نجه‌كا زۆر دكێشن هه‌تا ب تایتله‌كی قایل ببن، چونكو تایتل وه‌كو ناسنامه‌یا ناڤه‌رۆكێ دهێته هژمارتن.
ژ به‌ر گرنگی یا پڕسا تایتلی نها ڤه‌كۆله‌رێن ئه‌ده‌بی تایتلی وه‌كو ئێك ژ ده‌رازینكێن مه‌زن دهه‌ژمێرن، (زه‌ڤی، سه‌راب، ئاڤ، هه‌لامه‌ت، شینبوون) په‌یڤێن هه‌نێ ئه‌درێسێ دیوانێ پێكدهینن، هه‌لبه‌ت هه‌ر ئێك ژ وانا ئاماژه و نیشانه‌یێن خوه هه‌نه و بكارئینانا وان د ڕسته‌یه‌كێ دا، دێ كۆمه‌كا ره‌هه‌ندان ژێ چن، ژبلی لایه‌نێ وان یێ شعری هه‌روه‌ها ره‌هه‌نده‌كێ چاندی و سیاسی ژی بۆ هه‌یه.
هه‌روه‌ها ته‌كنیكا راكێشانا به‌رگی ئه‌و ژی بوویه جهێ پووته‌دانێ، چونكو تابلۆیا به‌رگی و هێلێن وێ پێدڤی یه مینا تایتلێ دیوانێ ته‌ڤایا بیرۆكه و تێز و په‌یامێ تێكستێ ب ئاوایه‌كێ هونه‌ری پوخته و چڕ و خه‌ست بكه‌ت.
ل ڤێرێ ب فه‌ر دبینم، راوه‌ستیانه‌كێ ل سه‌ر به‌رگێن دیوانا نوو یا هه‌لبه‌ستڤان موئه‌ید ته‌یبی بكه‌م، به‌رگێ ئێكێ و یێ دووماهیێ ژ ئالیێ دیزاینه‌رێ نیگاركێش (نه‌جمه‌ددین بیری) هاتیه چێكرن.
هه‌لبه‌ت د نێڤبه‌را هونه‌رێ شێوه‌كاری و هه‌لبه‌ستێ دا تێكهه‌لیه‌كا موكم هه‌یه، هه‌ر دو ژ هونه‌رێن جوانن، فه‌یلسوفێ ئه‌گریكی (سیمونیدس) ل ساڵ 465 ب.ز، گۆتی یه: (هه‌لبه‌ست نیگاره‌كا په‌یڤداره و نیگار ژی هه‌لبه‌سته‌كا بێ ده‌نگه)، هونه‌رمه‌ندێ نیگاركێش دێ كاریت و ل په‌ی ئاماژه و سیمبۆلێن ژ وێنه‌یێ شعری وه‌ردگریت تابلۆیه‌كێ چێ بكه‌ت، به‌رۆڤاژی هه‌لبه‌ستڤان ژی دێ كاریت ب ره‌نگ و سێبه‌ر و هێل و ئاماژه‌یێن تابلۆیێ وێنه‌یه‌كێ شعری ب خۆلقینیت، هه‌ر دو هونه‌رێن هه‌نێ د گه‌له‌ك خالان دا دگه‌هنه هه‌ڤ، هه‌ر دو ته‌كه‌زێ ل سه‌ر خه‌یالێ و تنگژینێن ده‌روونی و هێزا ئافراندنێ دكه‌ن، دبیت هه‌ر دو داهێنه‌ر ب ئێكدو داخبار ببن، لێ د هه‌مان ده‌م دا تێپه‌راندنێ ل سه‌ر هه‌ڤدو دكه‌ن.
بیری یێ نیگاركێش و دیزاینه‌ر ب شێوازه‌كێ ریالیزما سوریالی تابلۆیا خوه داڕێژتیه و هێلێن وێ راكێشاینه، وی تایتلێ دیوانێ و تێكستا (سه‌راب و هه‌لامه‌ت) خواندی یه و پتر یێ ب تایتلێ دیوانێ داخبار بوویه و هه‌ول دایه كارتێكرنا په‌یڤ و ڕامان و ناڤه‌رۆكێ تایتلی هه‌نێ ل سه‌ر ناخ و خه‌یالێن خوه بكه‌ته پێكهاته‌یێن تابلۆیا به‌رگی، هونه‌رمه‌ندێ دیزاینه‌ر (نه‌جمه‌ددین بیری) كار كریه كو په‌یڤ و وێنه‌یێ شعری بكه‌ته تابلۆ، و ل په‌ی دیدا مه یێ شیای ڕامانێن ڤه‌شارتی ژ تایتلێ دیوانێ ده‌ربینیت و چه‌ڤه‌نگێن وێ ڤه‌بكه‌ت و به‌رگی دیوانێ بكه‌ته ته‌ڤاڤكارێ تایتلێ وێ، به‌لكو تێكسته‌كا دی، لێ ڤێ جارێ یا شێوه‌كاری یه، د نێڤ قه‌واره‌یه‌یا كۆما شعری دا زێده بكه‌ت.
به‌رگێ هه‌ر دیوانه‌كا شعری یان هه‌ر كاره‌كێ دی یێ ئه‌ده‌بی پێدڤی یه ل په‌ی ناڤه‌رۆكێ وێ بهێته دارێژتن، پێدڤی یه دیزاینه‌ر ب هووری تێكستێن وێ كۆمێ یان كارێ هه‌نێ بخوینیت و سه‌رهه‌لی نه‌هێنیێن وێ ببیت و ب هێلن و ره‌نگ و سێبه‌رێن تشت و ره‌نگان و وێنه‌یێن خوازه‌یی دروست بكه‌ت، ئه‌و ژی مینا هێما و چه‌ڤه‌نگێن تێكستا شعری ببنه هانده‌رێن چێكرنا ئاماژه و نیشانه‌یان، له‌وما د ڤه‌كۆلینێن ره‌خنه‌یی دا، زێده پووته ب تایتلێ دیوانا شعری و كتێبێن ئه‌ده‌بی و به‌رگێ وان دهێته دان، تایتلێ دیوانێ و نیگارێ به‌رگی، ب دو ده‌رازینكێن مه‌زن دهێنه هه‌ژمارتن، دیزاینه‌ر وه‌كو وه‌رگر و خوانده‌ڤانێ ئێكی یێ وی كارێ ئه‌ده‌بی دهێته هه‌ژمارتن، د حاله‌تێ هه‌نێ دا فه‌ره خوانده‌ڤانه‌كێ نایاب بیت و گشت چه‌ڤه‌نگ و ئاماژه‌یان ڤه‌بكه‌ت و رامانێن وانا ئه‌نالیزه بكه‌ت و بنیاتێ وێ یێ ڤه‌شارتی هه‌لوه‌شیینیت.
ل په‌ی خواندنا مه بۆ هه‌ر دو تابلۆیێن به‌رگێن دیوانێ، نیگاركێش (نه‌جمه‌ددین بیری) پتر ته‌كه‌ز ل سه‌ر تایتلێ دیوانێ( زه‌ڤیه‌كا سه‌رابێ ئاڤ دای.. هه‌لامه‌ت لێ شین دبن) و هه‌ر وه‌ها هه‌لبه‌ستا لژێر تایتلێ (هه‌لامه‌ت و سه‌راب) كریه، دبیت ئاماژه‌یێن ڕسته‌یێن هه‌نێ سرنجا وی ڕاكێشابن و وێنه‌یه‌كێ زهنی د هشێ وی دا جهگیر كربن، هێلێن تابلۆیێن هه‌ر دو به‌رگان وه‌ها ڕاكێشاینه، كو ببنه فاكته‌ره‌كێ هاریكار ژ بۆی گه‌هاندنا په‌یامێ تایتلی، له‌وما ده‌ما مه ب هوویری ته‌ماشه‌ی هه‌ر دوو به‌رگان كری و لسه‌ر كۆژیك و هێلێن و سێبه‌ر و ده‌رزێن ئه‌ردی راوه‌ستیایم، مه هه‌ست كر تیكێن ئه‌ردی یێن دپه‌یڤن، من هه‌ست ب ترسێ دكر، ئاماژه‌یێن وان وه‌ها تیژن مرۆڤ هه‌ست دكه‌ت ئێدی ئه‌م د قه‌یرانكێ دا تێدپه‌رین، به‌لكو ژی تێنه‌په‌رین؟، وه‌لاتێ مه یێ بوویه زه‌ڤیه‌كا مری و هشك، هه‌لبه‌ت ئاماژه‌یێن هه‌نێ پتر هه‌لگرێن په‌یامه‌كا سیاسی/ ره‌خنه ئامێزن، لێ شاعری و دیزاینه‌رێ به‌رگی، ب نێرینه‌كا هونه‌ری ته‌ماشه‌ی تێكستا واقعی و سیاسی كریه، مرۆڤ هه‌ست دكه‌ت ته‌ڤ قه‌یران و ئالزی ل دۆر مه كۆم بووین و ئێدی واقعێ مه دێ تالتر بیت، هه‌لبه‌ت دیاره شاعری و نیگاركێشی بیرۆكه‌یێن خوه ژ واقعی وه‌رگرتبن و یێن نێزیك بن ژ په‌یره‌وێ ریالیزمی، لێ ب ئاوایه‌كێ داریرك هزر و په‌یاما خوه ئاراسته نه‌كریه، به‌لكو جۆره‌كێ مژداریێ وێنه و كه‌ڤالێ هه‌نێ دادپۆشن و وێ مژداریێ تێنه‌كا دی دایه كارێ هه‌نێ، نه‌هێلایه ڕامان د خاله‌كێ دا سه‌قامگیر ببیت.
نه‌خشه‌یێ به‌رگی وه‌كوئێك ژ ده‌روازێن گرنگ د ڤێ دیوانێ دا یێ گونجایی بوویه ل گه‌ل تایتلێ دیوانێ، هه‌ر دو هه‌ڤدو ته‌ڤاڤ دكه‌ن، دیسان به‌رگێ دویێ ژی ب هه‌مان شێوه ل گه‌ل تێكستێ یێ هه‌ڤجۆت بوویه و هونه‌رمه‌ند شیایه فه‌زایه‌كێ دیده‌یی (بصری) وه‌ها ب خۆلقینیت كو هه‌ستێن خوه و هه‌لبه‌ستڤانی بۆ مه یێن وه‌رگر ڤه‌گوهێزیت، هه‌ر تیك و ده‌رزه‌ك ئه‌وێن د ئه‌ردی دا چێبووین، ئاماژه‌یێن خوه هه‌نه و مرۆڤ نه‌چار دبیت بخوینیت و ل سه‌ر ڕاوه‌ستیت و تێرامانان د هوندری وان دا بكه‌ت.
هه‌لبه‌ستڤانی و د دووڤ را نیگاركێشی كار ل سه‌ر هه‌ڤڕكی یا هه‌ڤدژان كریه، كار ل سه‌ر به‌رۆڤاژیكرنا پێگه‌ه و كار تشتان كریه، كارێ هه‌لامه‌تی ئه‌وه شیناهیێ بپارێزیت، وه‌زیفا وى و ئه‌ردی به‌رۆڤاژی بوویه، ب وێ چه‌ندێ دیمه‌نه‌كێ فه‌نتازی دروستكریه و ره‌هه‌نده‌كێ ئه‌ستاتیكی دایه تابلۆیێ، كار ل په‌ی رامانێن ڕسته‌یێن تایتلێ كریه و دیزاینه‌رى ئه‌و ته‌كنیك ڤه‌گوهاستیه و شیایه تابلۆیا به‌رگی ل گه‌ل تایتلێ دیوانێ ب ئاوایه‌كێ گونجای دابرێژیت و دو ده‌رازینكێن مه‌زن دروست بكه‌ن، چونكو ده‌رازینك هه‌ر وه‌كو ره‌خنه‌گر ئه‌لزهره حه‌مودان دبێژیت: ل سه‌ر سێ جۆران دهێنه ڤاڤارتن، یا ئێكێ ده‌رازینكێن مه‌زنن وه‌كو (تایتلێ دیوانێ، روویێ به‌رگێ ئێكێ، به‌رگێ دووماهیێ، دیاریكرن) .
لێ هه‌كه دیزاینه‌ری گشت تێكستێن دیوانا هه‌نێ خواندبانه، دبیت چه‌ند گوهۆڕین د بنیاتێ تابلۆیێن خوه دا كربانه، چونكو دبیت هه‌لبه‌ستڤان یێ سه‌ركه‌فتی نه‌بیت د پرۆسه‌یا هه‌لبژارتنا تایتلی دا، هه‌لبه‌ستڤانی گشت وێنه و بیرۆكه‌یێن دیوانێ د تایتلی دا چڕ و خه‌ست نه‌كربن، ل ڤێرێ ئه‌ركێ نیگاركێشی وه‌كو ته‌ڤاڤكار دهێت و دكاریت پتر وێنه‌یێن جوان و سڕنجراكێش ژێ ده‌ربینیت و كه‌ڤالێ خوه و دیوانێ ب گشتی پێ زه‌نگین بكه‌ت، وه‌كو نموونه تێكستا زه‌نگینا مینا (سلۆ.. ب پێلاڤ ڤه دنڤیت) و ده‌رازینكا ناڤنجی یا وێ كو تێكسته‌كا جه‌لاله‌دینێ رۆمی یه و دبێژیت:
ته دبینم ته نابینم یار
دیتنا چاڤان دیتنه
یا دلی دیدار.
گۆتن و ده‌سته‌واژه‌یێن مه‌ولانا (جلال الدین)ێ رۆمی، لایه‌نه‌كێ كێم ژ رامانێن وان د دیارن و لایه‌نێ گه‌له‌ك ڤه‌شارتی دمینن و چه‌ند خواندنان هه‌لدگرن، كۆپله‌یا هه‌نێ مینا ته‌ڤ به‌رهه‌مێن مه‌ولانای كو تاگیریه‌كا سۆفینیزما فه‌لسه‌فی یا كوور تێدا هه‌یه و عه‌شقه‌كا هه‌میشه‌یی هه‌مبێز دكه‌ت، هه‌لبه‌ت دێ كاریت ببیته ژێده‌ره‌كێ گرنگ یێ ئیلهام به‌خش، هه‌ر ژ به‌ر وێ چه‌ندی مه‌ولانا هاتیه ناسكرن وه‌كو سه‌روه‌رێ هه‌لبه‌ستڤانان، چونكو تێكستێن مه‌ولانای هێزه‌كا دی دده‌ته ئاشۆپا ئافرێنه‌ری، وه‌ها ژی فه‌ره نیگاركێشێ دیوانێن شعری ته‌ڤایا تێكستێن ڤێ كۆمێ یان یا دن بخوینن، ب وێ چه‌ندێ دێ كارن دیزاینا دیوانێ ب گشتی و نیگار و تابلۆێن هه‌ر دو به‌رگان تێر بكه‌ت ب چه‌ڤه‌نگ و سمبۆلێن هونه‌ری.
نيشاندان