( ٤ )
مه‌هدی حه‌سه‌ن
د گۆتارا ده‌رباز بووی دا مه به‌حسێ ئێك ژ گرنگترین شاعێرێن رۆمانی كر، هۆراسی، به‌رده‌وامیدان ب چه‌رخ یان جڤاكێ رۆمانی، د ئه‌ڤێ گۆتارێ دا دێ به‌حسێ كه‌سه‌كێ دی كن كو ب درستی نه‌هاتییه نیاسین، د چ سال دا ژیایه، ل كێرێ ب درستی ژیایه، ئه‌و ژی “لونجاینس” ه، هه‌تا كارێن وی یێن ئه‌ده‌بی ژی گه‌له‌ك دیار و رۆن و ئاشكرا نینن، ژبلی په‌رتووكا وی Peri Huspsos”” چو كارێن دی دیار نینن.
لونجاینس، هه‌ر وه‌كو ل سه‌ری مه گۆتی، ڕۆژا ژدایكبوونا وی دیار نینه، جودا ژ هۆراسی، لونجاینس ب نڤیسه‌رێن گریكی یێ داخبار نه‌بوو، هه‌تا د په‌رتووكا وی یا ئێكانه ژی دا، سه‌باره‌ت تراژیدیایێ دگه‌ل ئه‌رستۆی یێ هه‌ڤدژ بوو. لونجاینسی نه وه‌كو ئه‌رستۆی ددیت كو شعر هونه‌ره یان ژ زانستێن به‌رهه‌مئینان و درستكرنێ یه هه‌ر وه‌كو د په‌رتووكا خوه دا (Poetics) به‌حس دكت، نه ژی وه‌كو هۆراسی دانپێدان ب یاسا و ڕێسایان دكر ژ بۆ نڤێسینا شعرێ هه‌ر وه‌كو د (هونه‌رێ شعرێ)دا ل سه‌ر ڕادوه‌ستت، به‌لكو ل نك وی شاعێر كه‌سه‌كێ بلیمه‌ته و وه‌كو فلاشه‌كێ شعر بۆ دئێت، هه‌ر وه‌سا ژبۆ كو شاعێر بشێت ب درستی خوه‌نده‌ڤای بخوه‌ڤه گرێبدت و ژ هه‌سته‌كێ به‌ر ب هه‌سته‌كێ دی ڤه ببت، پێدڤییه چوار خالان په‌یره‌و بكت.
ئێك ژ تێگه‌هێن لونجاینس ل سه‌ر ڕاوه‌ستیایی و بۆ وی دئێته هژمار، “Sublime”ـه، ئانكو، سه‌بلایم ل نك لونجاینسی ڤه‌گوهاستنا خوه‌نده‌ڤای ژ حاله‌ته‌كێ بۆ حاله‌ته‌كێ دی، ب گۆتنه‌ك دی، ل ده‌مێ شاعێر شعرێ دنڤیست پێدڤییه كارتێكرنه‌كا ڕاسته‌ڕاست ل خوه‌نده‌ڤای بكت، خوه‌ندڤای ژ حاله‌ته‌كێ مه‌ژی بۆحاله‌ته‌كێ دی ڤه‌گوهێزت، خوه‌نده‌ڤایی به‌ر ب بلندیێ و سه‌رمه‌ستیێ ڤه ببت. ئانكو ل ده‌مێ خوه‌نده‌ڤا شعرێ دخوینت پێدڤییه بلند بفڕت و مه‌ست و سه‌رمه‌ست ببت، ئه‌ڤه‌یه لونجاینس ب “سه‌بلایم” ناڤ دكت. ل نك لونجاینسی، ئه‌و گرێدانا دناڤبه‌را سه‌بلایمێ و ڤه‌گوهاستنا خوه‌نده‌ڤای ده هه‌ی، گرێدانا سه‌ده‌م/ئه‌گه‌ر و ئه‌نجامانه، ئه‌گه‌ر نڤێسین/شعر یا گه‌له‌ك باش بت دێ شێت خوه‌نده‌ڤای ڤه‌گوهێزت، ئه‌گه‌ر نه، خوه‌نده‌ڤا چێژی ژ شعرێ نابینت و دجهـ دا دێ مینت.
هه‌ر وه‌كو ل سه‌ری مه به‌حسكری، لونجاینس ژبۆ نڤێسینا شعرێ دانپێدانێ ب دانانا یاسا و ڕیسایان ناكت، ئانكو، ب دیتنا وی، تو نه‌شێی شاعێره‌كێ نوو یان ژی ناڤنجی فێربكی كاره‌كێ باش یان شعره‌كا هه‌ره‌باش بنڤیست ب ڕیكا یاسا و ڕیسایان، به‌لكو بلیمه‌تبوونا شاعێری گرنگه كو شاعێر ب خوه داهێنه‌ره و جودایه ژ كه‌سێن دی، به‌لێ دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ هوشداریێ د ده‌ته شاعێران كو زێده‌ڕه‌ویێ د نڤێسینا شعرێ دا نه‌كن، یان ژی ب ساڕی نه‌نڤیست.
ژبۆ كو شاعێر بشێت خوه‌نده‌ڤای ژ جیهانه‌كێ بۆجیهانه‌كا دی ڤه‌گوهێزت؛ ژ جیهانا نزم به‌ر ب جیهانا بلند و سه‌رمه‌ستیێ، ل گۆڕه‌ی لونجاینسی، پێدڤییه چه‌ند خاله‌كان ل به‌رچاڤ وه‌رگرت و جێبه‌جێ بكت، ئه‌و ژی: ئێك؛ ب هێزی و مه‌زنییا هزرێ، ب تنێ هزرێن مه‌زن و خانه‌دان دشێن خوه‌نده‌ڤای به‌ر ب جیهانه‌كا بلندتر ڤه ببن، ئه‌گه‌ر هزر یا هێژا نه‌بت نه‌شێت ببته ئه‌گه‌رێ ڤه‌گوهاستنا خوه‌نده‌ڤایی، ئانكو هزر و بیرێن سه‌رڤه‌سه‌رڤه شعر و ئه‌ده‌بییاته‌كا بێ سه‌روبه‌ر و ب سه‌رڤه‌سه‌رڤه درست دكن. دو؛ هه‌ستیارییا هه‌ستان، هه‌ستێن ب هێز وه‌كو ئیلهامه‌كێ ژبۆ شاعێرێ بلیمه‌ت دئێن، شاعێر ل دووڤ یاسا و ڕێسایان كار ناكت، به‌لكو شعر وه‌كو فلاشه‌كێ داهێنانێ بۆ دهێت. سێ؛ درست بكارئینانا ئالاڤ و ئه‌له‌مێنتێن نڤێسینی، بكارئینانا وێنه‌یان، مێتافۆرێ(مه‌جاز)، به‌رجه‌سته‌كرنێ، دبته هاریكار كو هه‌ست و هزر ب كورتی و جوانی بۆ خوه‌نده‌ڤای بئێنه نڤێسین و ڤه‌گوهاستن. چوار؛ زمانه‌كێ رۆن و پاقژ، پێدڤییه شاعێر په‌یڤێن درست بكاربینت داكو بشێت ب درستی ده‌ربڕینێ ژ هه‌ست و نه‌ستێن خوه بكت، بكارئینان په‌یڤێن درست نڤێسین و شعره‌كا جوان و بالكێش دێ به‌رهه‌م ئێت.
كورتكرنا یا مه نڤێسینی ئه‌ڤه‌یه، پێدڤییه شاعێر بشێت وی زمانی بكاربینت كو خوه‌نده‌ڤای ژ حاله‌ته‌كێ، ژ جیهانه‌كێ بۆ حاله‌ته‌ك و جیهانانه‌كا دی ڤه‌گوهێزت، ژ جیهانا خوارێ به‌ر ب جیهانا بلند، و خوه‌نده‌ڤای سه‌رمه‌ست بكت، ئه‌ڤه ژی ب ڕێكا سه‌بلایمێ. نڤێسین و ڤه‌گوهاستنێ گرێدانه‌كا موكوم پێكڤه هه‌یه، نڤێسین چه‌ند یا ب هێز بت دێ پتر شێت خوه‌نده‌ڤای ڤه‌گوهێزت، به‌رۆڤاژی ژی هه‌ر درسته. هه‌ر وه‌سا لونجاینس دانپێدانێ ب یاسا و رێسایان ناكت ژبۆ كو كه‌سه‌ك ببته شاعێر یان شعرێ بنڤیست، به‌لكو ل نك وی شاعێر كه‌سه‌كێ بلیمه‌ته و ب خوه شعر وه‌كو فلاشه‌كێ ڕۆناهیێ بۆ دئێت. داكو شاعێر بشێت خوه‌نده‌ڤای به‌ر ب جیهانه‌كا بلند ڤه ببت و خوه‌نده‌ڤای سه‌رمه‌ست بكت، پێدڤییه چه‌ند خاله‌كان ل به‌رچاڤ وه‌رگرت، وه‌كو ب هێزی و مه‌زنییا هزر و بیران، هه‌ستییارییا هه‌ستان، درست بكارئینانا ئالاڤ و ئه‌له‌مێنتێن نڤێسینی و بكارئینانا زمانه‌كێ رۆن و پاقژ. واته، لونجاینس به‌ر ب وێ ئێكێ ڤه دچت كو شاعێر نیمچه خالقه، و هاتنا هزر و بیران ژ بۆ شاعێری، هه‌لبه‌ت ژ نیشكه‌كێ ڤه، دبته ئه‌گه‌رێ وێ ئێكێ كو شاعێر ب خوه جیهانه‌كا بلند ب ئافرینت و خوه‌نده‌ڤای ژی به‌ر ب وێ جیهانێ ڤه ببت.
نيشاندان