کارتێکرنێن ئەرێنی و نەرێنی یێن ژیرییا دەستکرد ل سەر جیهانێ چ نە؟
نوکە ل جیهانێ رۆژ بۆ رۆژێ سیستەمێن ژیرییا دەستکرد (AI) بەرەڤ پێش دچن، ژیرییا دەستکرد چەندین جۆر و سیستەمێن جودا هەنە، ئامیرێن ڤان جۆرێن ژیرییا دەستکرد بەردەوام ب ئاڤێ دهێنە تەزاندن و ئەڤە کارتێکرنێ ل ژینگەهێ دکەت.
ژیرییا دەستکرد چ یە؟
مە ئەڤ پرسیارە ژ (Chat GPT) کر کو ئێک ژ سیستەمێن بەرنیاس یێن ژیرییا دەستکردە ل جیهانێ، وی سیستەمی د بەرسڤێ دا دیارکر: ژیرییا دەستکرد ئاماژەیەکە بۆ هەڤشێوەکرنا پرۆسەیێن زیرەکییا مرۆڤی ب ئامیران، ب تایبەتی ئامیرێن کۆمپیۆتەری. ژیرییا دەستکرد ژ چێکرنا ئەلگۆریتم و مۆدێلان پێک دهێت کو ب رێکا ئامیران دهێنە چێکرن و ئەو ئەرکێن بجهـ دئینیت، ب رەنگەکێ گشتی پێدڤی زیرەکییا مرۆڤانە. مرۆڤ وان سیستەمان فێر دکەت، ئاراستە دکەت و کێشەیێن وان چارە دکەت.
چەند جۆرێن ژیرییا دەستکرد هەنە؟
سێ جۆرێن ژیرییا دەستکرد هەنە:
١- ژیرییا دەستکرد یا بەرتەنگ: ئەڤە بەرنیاسترین جۆرێ ژیرییا دەستکردە نوکە هەی. ئەڤە ئەو سیستەمن یێن ئاخفتنان دنیاسن و دشێن بەرسڤێ بدەن و بۆ یارییێن وەک شەترنجێ و گەلەک وارێن دی دا دهێنە بکارئینان.
٢- ژیرییا دەستکرد یا بهێز: ئەڤە گریمانەکە و هێشتا ل بن ڤەکۆلینانە و دهێتە پێشبینیکرن ڤی جۆرێ ژیرییا دەستکرد وەکی مرۆڤان شیانێن تێگەهشتن و فێربوون و وەرگرتنا زیرەکییێ هەبن و بشێت چەندین ئەرکێن جودا بکەت.
3. ژیرییا دەستکرد یا بلیمەت: ئەڤە تیۆرییەکە کو ئەڤ جۆرێ ژیرییا دەستکرد دێ ژ مرۆڤان ژیرتر و زاناتر بیت و دێ شێت داهێنان کەت، کێشەیان چارە کەت و بریاران دەت.
ژیرییا دەستکرد چ سیستەم هەنە و چاوا کار دکەت؟
ژیرییا دەستکرد زارڤەکرنا ژیرییا مرۆڤانە و پرۆسەیا بریاردانا وێ ب رێیا مۆدێل ئەلگۆریتمێن هەڤکێشەیێن هەمەجۆر کار دکەت. ل سەر ئاستێن بلند، سیستەمێ ژیرییا دەستکرد ژ چەند پێکهاتەیێن سەرەکی پێک دهێت کو هاریکارن ئەو سیستەم ب رەنگەکێ کاریگەر کار بکەن. ئەگەر ب رەنگەکێ گشتی بەحس بکەین، ژیرییا دەستکرد ب ڤی رەنگی کار دکەت:
١- داتا: سیستەمێن ژیرییا دەستکرد پێدڤی ب ژمارەیەکا مەزن یا داتایان هەیە داکو بشێت فێر ببیت و بریاران بدەت. ئەڤ داتایە ژ ژێدەرێن جودا دهێنە وەرگرتن، وەک نڤیسین، وێنە، دەنگ، و ڤیدیۆ. ئەڤ داتایە بۆ مەشقدانا سیستەمان دگرنگن و رێ ددەن سیستەم ل گەل بۆرینا دەمی باشتر ببن و ب هویری کار بکەن.
٢- ئەلگۆریتم: ئەلگۆریتم ئەو رێکار و رێبازن یێن گاڤ ب گاڤ د سیستەمێن ژیرییا دەستکرد دا داتایان شرۆڤە دکەن و د بریاردانێ دا بکاردئینن. ئەلگۆریتمان ژی چەندین جۆر هەنە، ژ وان، فێربوونا سەرپەرشتیکری، فێربوونا بێی چاڤدێری، فێربوون بۆ بهێزکرنێ و فێربوونا کویر.
٣- مۆدێل: ئەڤە ژ هندەک هەڤکێشەیێن بیرکاری پێک دهێت کو پەیوەندییێن د ناڤبەرا داتایێن هاتی و دەرچووی دا دروست دکەت. ل سەر بکارئینانا داتایان هاتیە مەشقدان و د ناڤ وێ دا هەڤکێشە دهێنە رێکخستن داکو ب کێمترین شاشی پێشبینی بهێنە کرن.
٤- راهێنان: ئەو پرۆسەیە کو مۆدێلا ژیرییا دەستکرد ب داتایان فێر دبیت. د قووناغا وەرگرتنێ دا، مۆدێل گەلەک داتایان د ئێک دەم دا وەردگریت و هەڤکێشەیێن ناڤخۆ رێک دئێخیت داکو شاشی د پێشبینییان دا دکێم بن و دەرئەنجام نێزیکی راستییێ بن. ب راهێنانێ سیستەمێن ژیرییا دەستکرد ژیرتر دبن و دەمێ بەرسڤدانا وان ژی بلەزتر لێ دهێت.
٥- دەرئەنجام: پشتی مەشقدانێ، سیستەمێن ژیرییا دەستکرد پێشبینیێ یان بریارێ ل سەر بنەمایێ زانیارییێن نوی و نەدیتی ددەن. دبێژنە ڤێ پرۆسەیێ دەرئەنجامدان.
٦- فیدبەک: د گەلەک سیستەمێن ژیرییا دەستکرد دا فیدبەک هەیە ئانکو زانیاری تێدا دهێنە هەلگرتن و ئەڤە وێ دکەت ل گەل بۆرینا دەمی، سیستەم باشتر لێ بهێت و د هندەک سیستەمان دا، هەر مرۆڤەکێ سیستەمی بکاربینیت، سیستەم هندەک تشتێن نوی ژ وی بکارئینەری فێردبیت و سیستەم رەفتارێن خۆ ل سەر بنەمایێن نوی رێک دئێخیت.
ب کورتی، سیستەمێن ژیرییا دەستکرد ب سێ قووناغان کار دکەن، قووناغا وەرگرتنا زانیارییان، قووناغا پرۆسێسکرنێ ئانکو خواندن و رێکخستنا زانیارییان، و قووناغا دەرچوونا ئەنجامان یان قووناغا بریاردانێ.
چ تەکنۆلۆژیایێن سەرەکی د سیستەمێن ژیرییا دەستکرد دا دهێنە بکارئینان؟
– ئامیرێ فێربوونێ: پشکەکا ژیرییا دەستکردە کو وەسا دکەت سیستەم ژ داتایان فێر ببیت و بشێت پرۆگرام بکەت.
– شرۆڤەکرن و رێکخستنا زمانێ سرۆشتی: ئەڤ پشکا سیستەمی هندەک تەکنیک تێدا هەنە کو سیستەمێن ژیرییا دەستکرد د زمانێ مرۆڤان بگەهن و بشێن ب زمانێ مرۆڤان بەرسڤێ بدەن.
– دیتنەکا کۆمپیۆتەری: ئەڤ پشکا سیستەمێ ژیرییا دەستکرد بۆ تێگەهشتنێ د وێنە و ڤیدیۆیانە.
– رۆبۆتیک: ئەڤ پشکە سەرەدەرییێ ل گەل رۆبۆتێن سیستەمێن ژیرییا دەستکرد دکەن و وان کونترۆل دکەن داکو سیستەم ئەرکێن خۆ ب رەنگەکێ سەربەخۆ بکەن.
ئەگەر نموونەیەکێ ل سەر چەوانییا کارکرنا ژیرییا دەستکرد بینین، دشێین ئەو ترومبێلێن ئەو ب خۆ خۆ دهاژۆن بکەینە نموونە، د وان ترومبێلان دا، ژیرییا دەستکرد ب کامیرە و رادار و لیداران داتایان ژ رەخودۆرێن ترومبێلێ وەردگریت. سیستەمێ ژیرییا دەستکرد یێ ترومبێلان وەسا هاتییە فێرکرن کو هێلێن جادێ، ترومبێلێن دی، دەربازبوونا کەسێن پیادە بنیاسیت و هێمایێن هاتنوچوونێ ژی بخوینیت و ئەڤە دبیتە ئەگەر کو سیستەم بریارا زێدەکرنا لەزاتییێ، کێمکرنا لەزاتییێ یان راوەستیانێ بدەت.
باشی و خالێن ئەرێنی یێن ژیرییا دەستکرد چ نە؟
ژیرییا دەستکرد بۆ مرۆڤان گەلەک خالێن ئەرێنی هەنە، ژ وان:
١- نەهێلانا کریارێن دوبارەکری: ژیرییا دەستکرد دشێت ئەو رۆتین و دوبارەبوونا هەی، بکەتە تشتەکێ ئۆتۆماتیک و ئەو پرسیارێن گەلەک سادە، بەرسڤا وان ب سانەهی بدەتە مرۆڤان داکو مرۆڤ ب پرسێن ئالۆزتر ڤە مژویل ببن و مرۆڤ بشێن داهێنانێن مەزنتر بکەن و ستراتیژییێن نوی بدانن. ئەڤە ژبلی دەمی، مەزاختنان ژی ل سەر مرۆڤان کێم دکەت.
٢- کێمکرنا شاشییان د کاران دا: سیستەمێن ژیرییا دەستکرد دشێن ب هویرکاتی و ب کێمترین شاشی و بێی وەستیان وان کاران بکەن یێن مرۆڤ گەلەک شاشییان تێدا دکەن. ب تایبەت، د وارێن نوشداری و ئەندازیاری و ژمێریاری دا.
٣- بەردەوام بەردەستە: مرۆڤ چەند کار بکەت، پێدڤی ب بێهنڤەدانێ یە، لێ ئەو ئامیرێن ب سیستەمێن ژیرییا دەستکرد کار دکەن، پێدڤی ب بێهنڤەدانێ نینن و دشێن بەردەوام کار بکەن.
٤- سەرەدەریکرن ل گەل کۆمەکا داتایێن مەزن: ژیرییا دەستکرد دشێت هەژمارێن مەزن یێن داتایان د دەمەکێ کێم و کاراتر ژ مرۆڤان شرۆڤە بکەت.
٥- خواندنا کەسان: ژیرییا دەستکرد دشێت مرۆڤان ژ رەفتارێن وان بخوینیت و ئەڤە دبیتە ئەگەر ژیرییا دەستکرد د خزمەتگۆزارییان دا بهێتە بکارئینان و د وارێن پەروەردە و بازاڕکرنێ دا مفا ژێ بهێتە دیتن.
٦- باشترکرنا بریاردانێ: ژیرییا دەستکرد دشێت داتایێن ئالۆز شرۆڤە بکەت و هاریکارییا مرۆڤان بکەت کو بشێن بریاران ب باشترین شێوە بدەن.
٧- شیانێن پێشبینیکرنێ: ژیرییا دەستکرد دشێت ب مفاوەرگرتن ژ داتایێن مێژوویی، پێشبینییا دەرئەنجامێن پاشەرۆژێ بکەت و ئەڤە ژی هاریکارە بۆ بریاردان و پلاندانانێ د بازرگانی و پیشەسازییێن جودا دا. بۆ نموونە، د وارێ چاندنێ دا ژیرییا دەستکرد دشێت ب خواندنا داتایێن سەقای دا، پێشبینییان بکەت و پێشنیازان بدەتە جۆتیاران.
٨- کێمکرنا لایەنگرییێ ل دەف مرۆڤان: ژیرییا دەستکرد ب رەنگەکی هاتییە چێکرن کو تاگیرییێ نەکەت و بێلایەن بیت، لەورا ئەو دشێت هاریکارییان مرۆڤان بکەت د دەلیڤەیێن بریاردانێ دا، ب بێلایەنی و بێی کارتێکرنا هەست و سۆزان بریارێ بدەن.
٩- پێشخستنا ڤەکۆلینان و داهێنان: ژیرییا دەستکرد دشێت هاریکارییا ڤەکۆلەران بکەت و ژمارەیەکا مەزن یا داتایان د دەمەکێ کێم دا شرۆڤە بکەت و رێک بێخیت، ئەڤە دبیتە ئەگەر ڤەکۆلەر و داهێنەر دەمێ خۆ ب شرۆڤەکرن و رێکخستنا داتایان ڤە نەبۆرینن.
خرابی و خالێن نەرێنی یێن ژیرییا دەستکرد چ نە؟
ژیرییا دەستکرد وەکی هەر تشتەکێ دی ژبلی باشییان، خرابی ژی هەنە، ژ خرابییێن ژیرییا دەستکرد:
١- کێمکرنا دەلیڤەیێن کاری بۆ مرۆڤان: ئەو رۆبۆتێن ب ژیرییا دەستکرد کار دکەن، دشێن د گەلەک کاران دا جهێ مرۆڤان بگرن، ب تایبەت ئەو کارێن دوبارەبوون تێدا هەی.
٢- پشتبەستنا زێدە: ل گەل بۆرینا دەمی، مرۆڤ زێدەتر پشت ب ژیرییا دەستکرد دبەستن، لەورا دویر نینە ل گەل بۆرینا دەمی، ژیرییا دەستکرد وەسا ل مرۆڤان بکەت کو گێول نەبیت کار بکەن و مرۆڤ ب رەنگەکێ مەزن تەمبەل ببن. ئەڤە دێ بیتە ئەگەر هندەک مرۆڤ پەیدا ببن کو هەردەما سیستەمێن ژیرییا دەستکرد تێک بچن، نەشێت پشت ب خۆ ببەستن.
٣- نەبوونا هەست و سۆزان: هەرچەندە د هندەک بریاران دا، بێلایەنی و نەبوونا هەست و سۆزان گرنگە، لێ د هندەک دەلیڤەیێن بریاردانێ، مرۆڤ ب هەست و سۆزێن خۆ دشێن پتر نێزیکی ئێک ببن و ژیرییا دەستکرد نەشێت ب وی رەنگی بریاران بدەت یێن مرۆڤ ددەت. بۆ نموونە، نوشدارەکێ مرۆڤ دشێت ب رەحم سەرەدەرییێ ل گەل نەخۆشەکی بکەت، لێ رۆبۆت و ژیرییا دەستکرد دێ هەر نەخۆشەکی بتنێ وەک کەیس بینن و بێی هەست و سۆز سەرەدەرییێ ل گەل کەن.
٤- دلگرانی ژ وەرگرتنا زانیارییێن کەسی و پاراستنا نهێنییان: سیستەمێن ژیرییا دەستکرد داکو باش کار بکەن، گەلەک ژ داتا و زانیارییێن کەسی یێن مرۆڤان وەردگرن و هندەک مرۆڤان دلگرانی هەیە کو نابیت زانیارییێن وان یێن کەسی بچنە د سیستەمان دا، ژبەر کو ترس هەیە ئەو زانیاری بهێنە ئاشکراکرن.
٥- مەترسییێن ئەمنی: د شیان دایە سیستەمێ ژیرییا دەستکرد بهێتە هەککرن یان دەستکاری تێدا بهێتە کرن. کەسێن خراب دشێن ژیرییا دەستکرد بۆ کارێن خراب بکاربینن و دشێن بۆ هێرشێن ئەلکترۆنی یان کارتێکرنێ ل رایا گشتی بکار بینن. بۆ نموونە، تەکنۆلۆژیا (Deepfake) دشێت ڤیدیۆیێن واقعی یێن سەختە چێبکەت و هندەک گۆتنان ب دەڤێ هندەک کەسان بدەنە گۆتن، کو وان چ جاران ئەو تشت نەگۆتین.
٦- ژ دەستدانا کونترۆلێ: ل گەل پێشڤەچوونا ژیرییا دەستکرد، ترس هەیە ژ بن کونترۆلا مرۆڤان دەربکەڤیت و ل وی دەمی لێپرسین دێ چاوا ل گەل ژیرییا دەستکرد هێتە کرن؟
٧- تێچوویێ پێشڤەبرنێ: پێشڤەبرن و پاراستنا ژیرییا دەستکرد پێدڤی ب گەلەک پارەیانە. ئەڤە دبیتە ئەگەر کو هەمی وەلات و هەمی کەس نەشێن وەکی پێدڤی مفای ژ ژیرییا دەستکرد ببینن.
٨- دلگرانییێن ئەخلاقی: د چەندین واران پرسیار دهێتە کرن ئەرێ د شیان دایە مفا ژ ژیرییا دەستکرد بهێتە دیتن؟ د چاڤدێرییا ساخلەمییێ دا دبیت ژیرییا دەستکرد بگەهیتە راددەیەکی کو بریارێ ل سەر مرن یان مانا کەسەکی بدەت، د شەڕان دا ژیرییا دەستکرد نەشێت وەک مرۆڤان ئەخلاقی بیت.
٩- کارتێکرن ل سەر ژینگەهێ: مۆدێلێن مەزن یێن سیستەمێن ژیرییا دەستکرد، ب تایبەت ئەوێن د وارێن فێربوونا کویر دا دهێنە بکارئینان، تێهنەکا مەزن لێ دهێتە مەزاختن و رێژەیەکا مەزن یا ئاڤێ بۆ ساڕکرنا وان دهێتە بکارئینان، لەورا ل گەل بۆرینا دەمی و زێدەبوونا سیستەمێن ژیرییا دەستکرد، کارتێکرنا وان ل سەر ژینگەهێ ژی زێدە دبیت.
١٠- دابڕینا جڤاکی: زێدەبوونا پشتبەستنێ ب ژیرییا دەستکرد، مرۆڤان ژێک دویر دکەت و دبیتە ئەگەر کو مرۆڤ وەک بەرێ سەرەدەرییێ ل گەل هەڤدو نەکەن.
دیارترین سیستەمێن ژیرییا دەستکرد نوکە ل جیهانێ کیژکن؟
١- ChatGPT
٢- Gemini
٣- Google Assistant
٤- Siri
٥- Alexa