رۆژ دچن و زمان نا راوه‌ستیت و دیرۆك دنڤیسیت و جیهان دهێته‌ گوهۆرین، به‌ری سه‌د سالان ئانكو به‌ری چه‌رخه‌كێ جیهان د مه‌زنترین شه‌ڕ دا بوو ئه‌و ژی شه‌ڕێ جیهانیێ ئێكێ بوو. شه‌رێ جیهانی یێ ئێكێ (1914 ـ 1918) دهێته‌ هژمارتن ئێك ژگرنگترین روودانێن دیرۆكی، خرابیێن ڤێ شه‌ڕی گه‌هشتنه‌ سه‌رانسه‌ری جیهانێ و ب تایبه‌ت جیهانا ئه‌ورۆپی و رۆژهه‌لاتا ناڤین و هه‌تا ببووینه‌ گۆره‌پانێن شه‌ڕی، ڤی شه‌ڕی گوهۆرینێن مه‌زن خستبوونه‌ د ژیانا گه‌له‌ك گه‌لان دا.
سالێن به‌ری روودانا شه‌ڕێ جیهانی یێ ئێكێ هنده‌ك كێشه‌ییِن نێڤده‌ولی سه‌رهه‌لدان و د شیان دا بوو ئه‌ڤ كێشه‌ هاتبانه‌ چاره‌سه‌ركرن ئه‌گه‌ر ژی هزرا له‌شكری د وی سه‌رده‌می یا زال نه‌بوو ل ده‌ف سیاسه‌تا هنده‌ك وه‌لاتێن مه‌زن یێن ئه‌ورۆپا.
ب هه‌بوونا هنده‌ك كێشان به‌ری روودانا شه‌ڕی هه‌ر ژ (1870-1914) كو سیسته‌مێ په‌یوه‌ندیێن نهێنی یێن نێڤده‌وله‌تی هه‌بووینه‌ و ئه‌و ژی بووینه‌ ئێك ژ ئه‌گه‌رێن روودانا شه‌ڕی دیاركرین، ژ وان په‌یوه‌ندیێن (نه‌مسا و ئه‌لمانیا) (فره‌نسی و رۆسی) (ونێزیكبوونا بریتانی یابانی) و (بریتانی فره‌نسی) و.. . هتد.
هه‌ر وه‌سا هنده‌ك روودانێن دی یێن مێژووی هه‌بووینه‌ و كاریگه‌ر بووینه‌ و دهێنه‌ هژمارتن ژ ئه‌گه‌رێن نه‌ راسته‌وخوه‌ یێن شه‌ڕی وه‌ك (قه‌یرانا بولانج) و (كێشا دریڤۆس) هه‌روه‌سا داگیركرنا (ئه‌لزاس و لۆرین) ژ لایێ ئه‌لمانیا ڤه‌ كو دو ده‌ڤه‌رێن فره‌نسی بوون و داگیركرنا بۆسنه‌ و هڕسك ژ لایێ نه‌مسایێ ڤه‌ و كێشه‌یێن مه‌راكش و شه‌ڕێن به‌لقانێ و هه‌ڤركیا دروستكرنا چه‌كی و پێشكه‌فتنا هزرا نه‌ته‌واتی و سه‌رهه‌لدان و پێشكه‌فتنا هزرا له‌شكری و هه‌ڤڕكیێن داگیركرنێ هه‌تا رێژه‌كا مه‌زن، ئه‌ڤ چه‌نده‌ هه‌می دبنه‌ ئه‌گه‌رێن نه‌ راسته‌وخوه‌ یێن شه‌ڕی. جیهان د بارودۆخێن خراب دابوو هه‌تا راده‌كی جیهان د شه‌ڕێ ده‌روونی دا بوو، جیهان به‌س ل هیڤیا چریسكا شه‌ڕی بوو. كورێ شاهێ ئیمبراتوریا نه‌مسا (فردیناند وهه‌ڤژیناوی) قه‌ستا باژێرێ سراییفۆ پایته‌ختێ بۆسنه‌ كربوون و د 18/7/1914 هاتنه‌ كوشتن ل سه‌ر ده‌ستێ كه‌سه‌كێ ب ناڤێ (جفریێلۆ پیرسیب) خه‌لكێ بۆسنه‌ بوو و د كۆمه‌لا (ده‌ستێ ره‌ش) یا سڕبی دابوو، نه‌مسا داخواز ژ ئه‌لمانیا كر شه‌ڕه‌كێ تۆلڤه‌كرنێ بكه‌ت دژی سڕبیا و هه‌ڤالێن وێ. ب ڤێ چه‌ندێ چریسكا شه‌ڕێ جیهانی یا ئێكێ سه‌رهه‌لدا و شه‌ر ده‌ستپێكر و ئه‌ڤه‌ دبیته‌ ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كی یێ شه‌ڕی. ئه‌ڤ شه‌ڕه‌ بۆ ده‌مێ چار سالان ڤه‌دكێشیت ژ 1914 تا 1918، بدووماهیك دهێت ب سه‌ركه‌فتنا هێزێن هه‌ڤپه‌یمان و سنۆره‌ك بۆ ئه‌لمانیا و هه‌ڤالێن وێ دهێته‌ دانان د كۆنگرێ ئاشتیێ دا ل پاریسێ ل سالا 1919، هه‌روه‌سا ده‌وله‌تا ئوسمانی نامینیت پارچه‌ پارچه‌ دبیت و گه‌له‌ك ده‌وله‌تێن نوو ژی دروست دبن.

ل سالێن هه‌شتیان رژێما به‌عسا فاشست ب ده‌رخستنا خێزانێن كورد ژ جه و وارێن وان ده‌ست ب عه‌ره‌بكرنێ كر، هه‌ر وه‌سا گرتن و كوشتن و ده‌سته‌ر و بلۆككرنا سامانێ (حجز و مصادره‌ ممتلكات) وان، ژ پێخه‌مه‌ت كێمكرنا رێژه‌یا كوردان ل هنده‌ك ده‌ڤه‌ران عه‌ره‌بكرن دژوارتربوویه‌، من نه‌ڤێت گه‌له‌ك بچمه‌ ناڤ بابه‌ت و درێژیێ بده‌مێ ژ به‌ر كو ئه‌م هه‌می وێ چه‌ندێ باش دزانین كا بۆچی ئه‌ڤ چه‌نده‌ دكرن و مه‌ره‌م ژێ چ بوو؟ به‌لێ مه‌به‌ستا من ئه‌وه‌ كو بێژم ئه‌رێ ئێدی من چ باوه‌ریێ ب وان كه‌سێن كو خودان باوه‌رنامه‌یا زانكۆیێ نه‌ هه‌بیت، بوورن من به‌حسێ كورێن دهۆك و ده‌وروبه‌رێن وێ نینن نه‌خێر، تكایه‌ كه‌س شاش تێنه‌گه‌هیت، به‌لكو به‌حسێ یێن دی دكه‌م و هوون باش دزانن به‌حسێ كێ یه‌، هه‌ستێن نه‌ته‌وه‌ی ل جه‌م وان نه‌بیت و هه‌كه‌ هه‌بیت ژی ناگه‌هیته‌ ئاستێ مروَڤه‌كێ نه‌خوانده‌ڤان!؟ ره‌نگه‌ بێژین ئه‌ڤ كابرایه‌ بۆچی ڤێ ئاخفتنێ دبێژیت؟ چونكو هێشتا هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یی لاوازه‌ ل ده‌ف ئه‌و كه‌سێن كو خوه‌ دانن ره‌وشه‌نبیر هههه‌.. . نۆشداره‌كێ گه‌نج د وێ باوه‌رێ دایه‌ كو ڕێژا كوردان ل كه‌ركووكێ 35% یه‌!؟ ئه‌ڤه‌یه‌ هه‌ستا نه‌ته‌وه‌ی؟ ژ به‌ر كو من چ هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یی ژێ نه‌دیت ئه‌و براده‌ر هه‌ر ب زمانێ عه‌ره‌بان دئاخفت و گۆت ((های المزایدات السیاسیه‌)!!!؟ به‌لێ جه‌نابێ دكتۆری، تو راستی و ئه‌ ز كورێ ئه‌وی باژێرێ خه‌له‌تم ومن ئا گه‌ه ژ ڤێ چه‌ندێ نه‌بوو، به‌لێ باش بوو ته‌ گۆته‌ من ماڵا ته‌و بابێ ته‌ ئاڤابیت بۆ وێ هه‌ستا ئاست بلند یێ ل ده‌ف ته‌و هندی ئێكی وه‌كی ته‌!. من دڤێت بێژمه‌ جه‌نابێ دكتۆرێ ره‌وشه‌نبیر هه‌كه‌ هه‌ستێن ته‌ ب ڤی ئاوای بن و كوڕێن هه‌ژار ژی هه‌رده‌م سینگێ خوه‌ دده‌نه‌ به‌ر گولله‌یا دوژمنی ته‌نانه‌ت ژ بۆ په‌یداكرنا ئارامی و سه‌ربه‌خوه‌كرن و پاراستنا نامووسێن هه‌ر تاكه‌كێ كورد و نه‌خاسمه‌ مالباتا ته‌ ژی ئێكه‌ ژ ملله‌تێ كورد من، نه‌ڤێت چو دی بێژم خۆزی ب ته‌نێ (5) رۆژان تو ل گه‌ل تیمه‌كا دكتوران ل ناڤ شه‌ری دا بای و هه‌تا هینگینێ ته‌ هزر ل خوه‌ و پێشمه‌رگه‌ی دكر ئه‌و ده‌م بۆ ته‌ دیاردبوو، ئه‌و كینه‌ ئارامیێ بۆ ته‌ په‌یدا دكه‌ن و ب ئاوایه‌ی، به‌لێ تو ژی هه‌قی و نا هه‌قیێ ل ته‌ ناگرم چونكو د خۆشترین ژ یان دا دژی، نه‌ یا وه‌كی ژیانا پێشمه‌رگه‌یه‌، به‌لێ هندی ئێكێ وه‌كی ته‌ هه‌یه‌ ل گۆری ساته‌كێ پێشمه‌رگاتیێ بن.

ئێمناهی و ئاسایێش ب هه‌می جۆرێن خوه‌ڤه‌ ئێكه‌ ژ گرنگترین پێداویستیێن مرۆڤی و تیۆرێن تایبه‌تێن هه‌ین كه‌ د فه‌رهه‌نگا سایكۆلۆژی و رێبازێن جودایێن وێ ته‌كه‌زیێ ل سه‌ر دكه‌ن. ئێمناهی و ئاسایێشا سایكۆلۆژی پێكدهێت ژ هه‌ستا هندێ كو جڤاك دانی ب مرۆڤی بدده‌ت و ڕێزێ ل وی دگریت و وی ب پشكه‌ك ژ خو دهژمێریت. ئانكۆ ژێنگه‌ها جڤاكی هه‌ڤاله‌كێ گرنگه‌ د ژیانا وی تاكێ هه‌ست ب ئێمناهی و ئاسایێشێ دكه‌ت و به‌روڤاژی وێ ژی دروسته‌. چه‌ند خوارن و ڤه‌خوارن بۆ ژیانا مرۆڤی پێدڤینه‌ هند ژی ئێمناهی و ئاسایێش بۆ وه‌رارێ و گه‌شه‌كرنا مرۆڤی و ساخله‌میا سایكۆلۆژیا تاكی فه‌ر و گرنگه‌. ئه‌ڤ جۆرێ ئێمناهی و ئاسایێشێ به‌ری هه‌ر تشته‌كی ژ خێزانێ و جێگیری و نه‌گۆهۆڕیا وێ و هه‌بوونا ئێمناهییا خێزانێ ده‌س پێدكه‌ت. هه‌كه‌ زارۆك د ناڤ خێزانێ دا هه‌ست ب ئێمناهی و ئاساێشێ نه‌كه‌ت، دێ چاوا ب دروستی و باشی هێته‌ په‌روه‌رده‌كرن و پێگه‌هاندن؟ دێ چ جۆره‌ مرۆڤه‌ك ژ وی دوروست بیت؟ ئه‌رێ هه‌كه‌ تاكه‌ك د خێزانه‌كا پڕ ئێمناهی په‌روه‌رده‌ ببیت و تێدا هه‌ست ب ئێمناهی و ئاسایێش و ئارامیێ بكه‌ت و ببینیت هه‌می یان گه‌له‌ك ژ پێدڤیێن وی ل سه‌ر ده‌ستێ خێزانێ دهێنه‌ دابینكرن، بزاڤێ ناكه‌ت ڤێ هه‌ستێ ل سه‌ر ژینگه‌ها جڤاكیا ده‌رڤه‌ ژی پیاده‌ و جێبه‌جێ بكه‌ت و د وێ ژینگه‌ها مرۆڤی دا ژی هه‌مان هه‌ستا ئێمناهیێ ل جه‌م وی دروست ببیت؟ ئه‌رێ هینگی وه‌سا نابینیت كو كه‌سێن د وێ جڤاكی دا ژێده‌رێن باش یێن چاكیێ ل گه‌ل وی و ڤیانا وی و هاریكاریكرنا وینه‌؟ ئه‌رێ هینگی هه‌ست ناكه‌تن ئه‌ڤ ژینگه‌ها مرۆڤی یا ده‌وروبه‌ری وی دپه‌ژرینیتن و قه‌بوول دكه‌ت؟ په‌ژراندنا جڤاكی وه‌كی پشكه‌ك ژ هه‌ستكرن ب ئێمناهی و ئاسایشا سایكۆلۆژی ئێكه‌ ژ گرنگترین پێدڤایان بۆ هه‌ر مرۆڤه‌كی. پشتی ڤێ هه‌ستێ تاكی دێ باوه‌ری ب خوه‌ هه‌بوون ل جه‌م په‌یدا بیت و ئه‌ڤ باوه‌ری بخوه‌بوونه‌ و باوه‌ری ب ژینگه‌ها جڤاكیا ده‌وروبه‌رێ خوه‌ هاتن بۆ ژیانێ و مانێ فه‌ر و پێدڤیه‌. ئه‌م ب ڤێ ئێكێ پێدڤی ب هندێنه‌ كو ل ده‌مێ رووب رووبوونا كاودان یان گیانه‌وه‌ره‌ك مه‌ترسیدار یان نه‌ساخیه‌كێ ئاسایشه‌ك بۆ مه‌ هه‌بیت. به‌لێ كه‌سه‌كێ ژ ئێمناهی و ئاسایشا خودێ خوه‌ و یا سایكۆلۆژیك دووربیت به‌رده‌وام یێ د دودلی و گۆمان و ترسێدا. ئه‌ڤ ترسه‌ دێ وی پالده‌ت بۆ هندێ ژ خودێ خوه‌ پشتڕاست نه‌بیت، چونكی هه‌ست ب مه‌ترسیه‌كێ ل سه‌ر خۆدێ خوه‌ دكه‌ت و چ گومان تێدا نین ئه‌ڤ مه‌ترسیه‌ كارتێكرنێ ل سه‌ر هه‌می لایه‌نێن وی یێن سایكۆلۆژی و جڤاكی و فیزیكی ژی دكه‌ت. ژ لایه‌نێ فیزیكی ڤه‌ دێ تووشی ئاریشێن جه‌سته‌یی بیت و ژ لایه‌نێ سایكۆلۆژیڤه‌ د كاودانه‌كێ خرابێ ده‌روونیدا ژیت و جۆره‌ها قه‌یران و ئێش و ئازارێن ده‌روونی بۆ وی دروست بیت. پێدڤیی ب ئێمناهی و ئاسایشا سایكۆلۆژی تاكی پالدده‌ت بۆ هندێ كو تێكه‌لی مرۆڤێن دیترێن د جڤاكێدا ببیت یان بزاڤێ بكه‌ت كو ژ لایێ ڤێ جڤاكی ڤه‌ بهێته‌ په‌سه‌ندكرن چونكی ئه‌ڤ په‌سنده‌ بۆ وی گرنگه‌ و هه‌كه‌ ئه‌ڤ قووناغه‌
دروست ببیت دێ تاك ژی د ناڤ ڤێ جڤاكێدا هه‌ست ب بوونا خوه‌ كه‌ت و ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیا دولایه‌نه‌ وه‌كی جاده‌كا دو ساید كو تێدا دانوستاندن یا د ناڤبه‌را تاكی و جڤاكی دا هه‌ی و وه‌ریسێ وێ ژی ئێمناهی و ئاسایش و ئارامیا هه‌ر دو لایه‌نان و باوه‌ریا وانه‌ ب خودێ خوه‌ و ب یێ به‌رامبه‌ر. ب ڤێ ئێكێ ژی كاركرن بۆ گه‌هشتن ب ئارمانجێن تایبه‌ت و گشتی و نه‌ته‌ویی ژی دێ ئاسانتر و بله‌زتر هێنه‌ بده‌ستڤه‌ ئینان.