زانینگەھا ئەمریکی ل دھۆکێ ـ کوردستان ئەڤ دەمەکە ئامادەکاری یا وەرگرتنا رەفا ئێکێ ژ خویندنکاران دکت. د ئامادەکاری یێن ژ بۆ دامەزراندنا وێ زانینگەھێ دا ژی بانگەواز ئانکۆ رەکلاما ژبۆ زانینگەھێ ھەیە. بەری چەند رۆژان ھەڤالەکێ من کو مژوولی کارێ بانگەوازانە تشتەک ب من گۆت کو ئەز حەیراندم. وی گۆت کو د ھەوا رەکلامان دا وان گوھێ خوە دا یە شیرەتا ھندەک شەھرەزایێن “دھۆکی” ئوو جارێ ژبۆ وێ کو زانینگەھا ئەمریکی د ناڤ خەلکی دا بھێت نیاسین وان دەڤ ژ پەیڤا “زانینگەھـ”ێ بەردایە ئوو پەیڤا “زانکۆ”یێ ب کار دئینن. ژ بەر کو خەلک نزانیت “زانینگەھـ” چیە ئوو تووشی سەرشێویانێ دبن.

حەیرینا من د پێشیێ دا ژبەر وێ یە کو ئەز باوەر ناکم پەیڤا “زانینگەھـ” ھند نەبەرنیاس بت کو خەلک نەفەھمن. ژ بۆ ڤێ گلەیی یا من ژ ھەڤالێن منە کو دبیا خوە نەدابا دەستێ وان “شێورمەندان”. پاشی، حەیرینا من ژبەر وێ یە کا چاوا مەژی یێ کوردان تەڤلی ھەڤ بوویە کو پەیڤەکا شاش یا مینا “زانکۆ”یێ ژبۆ وان ژ پەیڤەکا درستتر یا مینا “زانینگەھـ”ێ درستتر بوویە.

پەیڤا “زانکۆ”یێ ژبۆ جھێ زانینێ شاشە، ژبەر ڤان سەدەمان:

١. د کوردیێ دا چەند پاشگرەک ھەنە کو پەیڤێن وەسا ئاڤا دکن کو پەیڤێن جھـ ئانکۆ ئەردانن، مینا: ـخانە، ـگەھـ، ـوار، ـستان، … تایبەتمەندی یا ھەری بەرچاڤ یا ڤان پاشگران ئەوە کو دکەڤن دووماھی یا “ناڤدێر” ئانکۆ “ناڤێن رێزمانی”. مینا: کتێب، گول، پانزین، خوارن، ھاڤین، وار، نەخوەش، شەرر، کورد، … ئوو ناڤێن رێزمانی یێن نوو یێن مینا ڤان پەیڤان ئاڤا دکن: کتێبخانە، گولخانە، گولستان، پانزینخانە، خوارنگەھـ، ھاڤینگەھـ، وارگەھـ، نەخوەشخانە، شەررگەھـ، کوردستان.

٢.  ئەڤ پاشگر چ جاران ژبۆ ڤان مەرەمان ب داوی یا رھێن ئانکۆ رەگێن لێکەران ئوو فعلان ڤە نانووسن. ژبۆ میناک تو دکاری ژ بۆ جھێ خوارنا نانی ببێژی “خوارنگەھـ” (ھەر وەکی کو ئەم دبێژن ژی)، لێ تو نکاری ببێژی *”خوارگەھـ”. ھنگی *”خوارگەھـ” د گوھێ ھەمی کوردێن رەسەن دا دێ وەکی دەرەکێ بت کو تەنێ تشتێن خوەھر ئانکۆ مرۆڤێن نەراست لێ ھەنە. *خوارگەھـ نابت جھێ خوارنێ. دبت کو ھندەک رەخنەیێ ل “نڤیسا” من بگرن ئوو ببێژن کو پەیڤێن مینا فرۆشگەھێ ھەنە کو د وان دا پاشگرا “ـگەھـ”ێ کەڤتیە پشت رھا دەما نھا یا کارێ فرۆ(ش)تنێ. لێ، دبت کو فرۆشگەھـ ژی مینا “ئیزگەە”ێ مە ژ فارسی وەرگرتبت. د فارسیێ دا، ئوو ھەر وەسا ھندەک جاران د کوردیێ دا ژی، رھا لێکەران وەکی ناڤدێر ئانکۆ ناڤێ رێزمانی دھێت خەبتاندن. ژبۆ میناک فارس دبێژن “امسال فروش خوبی داشتیم. ئانکۆ مە ئەڤسالە فرۆتنەکا باش ھەبوو. ئان دبێژن فرۆشا مە یا کێم بووی. د ڤان دەران دا، فرۆش وەکی ناڤێ کارێ فرۆتنێ یە. کو د کوردیێ دا ژی دبت فرۆش ژبۆ ڤێ مەرەمێ یا بێ ئارێشە بت. لێ “خوار” ژبۆ ناڤێ خوارنێ گەلەک ب ئارێشە یە، ھەر وەسا یە “زان” ژبۆ ناڤێ “زانین”ێ.

٣. لێ د نموونەیا “زانکۆ”یێ دا ب درستی ئەڤ شاشی چێ بوویە. “زان” کو رھا لێکەر ئانکۆ فعلا زانینێ بت، ھنگی دێ وەکی “خوار”ێ ژ “خوارنێ” بت. چاوا کو “خوارگەھـ” نابت “خوارنگەھـ” وەسا ژی “زانگەھــ” ئان ھوون ببێژن “زانکۆ” نابت جھێ زانینێ. زانکۆ دبت جھێ “زان”ێ ئانکۆ زارۆکبوونێ.

٤. من جارەکێ دگەل ھندەک ھەڤالێن “سۆرا” ژی ئەڤ گەنگەشەیە کر. وان شەکرشکاند ئوو ئەمر کر کو “ـکۆ” یا زانکۆیێ ژ بەر پەیڤا ئەرەبی یا “جامیعە”یێ ھاتیە داتراشین کو ب مەعنایا کۆم ئانکۆ “کۆ”یا ھەمی زانستانە. وی چاخی ژی، ئەو عوزر ژ قەبەحەتا دەستپێکێ مەزنترە. ژبەر کۆ، ئێک، باندۆرا ئەرەبیێ تێدا خورتتر نیشا ددت. دو، زانکۆ دیسا ژی دبت کۆما “زان”ێ نە یا “زانین”ێ. دیسا ئەم ھەوارا خوە بۆ “خوارن”ێ ببین: خوارکۆ دێ ببت کۆما خواران نە کۆما خوارنان. نە وەسا یە؟

٥. ھەڤالەکێ من یێ زانا کو خەلکێ رۆژھلاتێ کوردستانێ یە دگۆت کو ئەو “کۆ” یا پەیڤا زانکۆیێ ژ “کۆ”یا فارسی ھاتیە. د فارسیێ دا پەیڤا “کۆ”یێ وەکی پەیڤا “کۆلان” ئا کوردیێ یە ئوو ل ڤان سالێن دووماھیێ وەکی تاخ ئوو رەندەک ژی دھێت ب کار ئینان. ژبۆ نموونە ل شوونا “کامپۆس”ئا زانینگەھان دبێژن “کوویێ دانشگاە”. کو وەسا بت وەکی وی ھەڤالێ من یێ رۆژھلاتی دگۆت ژی، دیسا “زانکۆ” شاشە ئوو دبت “کۆلان ئانکۆ تاخا زانێ” نە یا زانینێ.

ھیڤیدارم ئەڤ نڤیسینا من یا کورت پچەکێ مەژی یێ جەمدی یێ ھندەکان لڤاندبت.

ئێک ژ تێگەھێن جوان و رێکوپێک یێن ئایینێ ئیسلامێ داناین و رژدی ل سەر کری دانانا سنۆرانە، د ھەموو بیاڤاندا سنۆران پرەنسیپێن تایبەت و گران ھەنە، ئێخستینە د رەوشەکێدا بکەڤیتە ژێر سیھوانا (حلال و حرام) ی، ھەر بۆ نمۆنە دو کەسێن جۆتیار دێ عەردەکی شینکەن، دو رەزێن تری ل دووڤ شیانێن خوە دروستکەن، سنۆر د ناڤبەرا واندا دبیت ھندەک تراش بن یان بەرەک بیت کو ھەر ئێک بشێت ئاسان خوە د سەررا بھاڤێژیت، تریێ ڤی لایی بۆ یێ ئێکێ دروستە و بۆ یێ دی رەوا نینە، وەک ھەر ھزرڤانەکێ ھزرکوور و بیرتووژ جڤاکناسێ ناڤدار عەلی وەردی خواندنەکا ئاشکرا بۆ داگیرکرنێ ھەیە د چارچووڤێ بەلاڤکرنا ئایینی دا ب ھەمان بەلانسا وی (حلال و حرام) ێ ژێگۆتی، کو ب چ شێوەکێ رێ ناھێتەدان ل بن ناڤێن مژەوی و بەرژەوندیا مللەتان و ژ دل پێڤەمان وار و ئاخ و ئەردێ چ مللەتان بھێتە داگیرکرن و بەھانا رزگارکرنا وان مللەتان بکەنە رێ بۆ ب دەستڤەئینانا ڤێ ئارمانجێ، خوە ھەکە ئەو رێ ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ ژی بیت، چونکو وەردی بەری ھەر کەسەکی دزانیت چ ستەم و زۆرداری ل بن وی پەردەیی بۆ مللەتێن بندەستکری پەیدادبن، زانایێن ئایینێ ئیسلامێ ئەوێن چ وەک مێژۆ یان جڤاکناسی یان زانستێن گرێدایی جیھادێ مینا تەبەری و ئیبن کەسیر و سیۆتی و ھتد … ئەڤ مژارە ئێخستیە ھمبەر ڤەگوھاستن و دان و ستاندنێ رێدایە ئایین ل وان جھان بەلاڤ ببیت وەک ئەرکەکێ خودایی ـ ئاسمانی ب بەلاڤکرنا ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ و ڤەکرنا ئەردی کو ئەرد یێ خودێ یە و مللەت دئازادن و دگەل ڤەکرنێ ژی فیقھە زانان پرەنسیپ و بنەما داناینە و ژ وان بەرچاڤکرنا ئیسلامێ ل سەر خەلکێ وان جھـ و وەلاتان خوە ھەکە پێ رازی ژی نەبوون دێ کەڤنە ھمبەر ھندەک ئەرکێن دونیایێ وەک جزیە و خەراج و گوھدانا رێنما و سیستەمێن خودایی ل سەر ئەردی وەک بنەما بۆ بجھـ ھاتنا ئەرکێ ڤەکرن و جیھادێ.

د گۆتنەکا جوان و رێک و پێک و لێکدایدا وەردی دبێژیت “ئەو مێژۆیا مە ل قوتابخانان خواندی وەلمەکر مێژۆیا شاھان و ڤەکرنێن وان ژبەر بکەین بێی پرسیارا ھەستێن ستەملێکری یێن وان مللەتان بکەین یێن پشتی فتوحاتان دروست بوین” ئێکێ دی ل وێ باوەرێ یە کو “عەرەبان تنێ ماف یێ ھەیی ل گزیرتا عەرەبی نەتەوا خوە و وەلاتێ خوە یێ عەرەبی و خەون و پاشەرۆژا خوە ب ناڤێ ئایینێ ئیسلامێ ب دامەزرینن نەکو ل سەر ئاخا چ مللەتێن دی”. ئانکو ئایین و نەتەوە دو تشتێن ژێکجودانە، ئایین و نەخاسم ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ چ جاران بۆ ژێبرن و تێکدانا کولتوورێ چ مللەتێن دیترێن نە عەرەب کارنەکریە، برنا مالێ خەلکی و ژن و کچێن وان کارنەکریە و رێ پێنەھاتیە دان و ھەموو دەمان د شیرەتا رێبەر و خەلیفە و سەرێن دەولەتێ ڤە ل سەرکردێن لەشکری ھاتیە کرن کو ب تنێ مە مافێ بەلاڤکرنا ئایینێ خودێ ھەیە، و ئەو گاڤێن بۆ بەلاڤکرنا کولتوورێ عەرەبی و گوھۆرینا زمانێ وان مللەتان ب زمانێ عەرەبی و داگیرکاری و گوھۆرینا جیوگرافیا مللەتان ل ڤێرە و وێراھە ھاتینە ھاڤێتن گاڤێن کەسووکی بۆینە و ب چ شێوەکی رەوا نینن و دگەل بنەمایێن ئاینی ناگونجن و دەمێ بەحسێ ھۆزەکی و عەشیرگەری و نەتەوەپەرێسیێ ل جەم پێغەمبەرێ خودێ محەمەد سلاڤێن خودێ ل سەر بن ھاتیە کرن گۆت: بھێلن بھێلن ئەو یا گەنی یە، ئانکو ب تنێ ئایین و پیرۆزیا ئایینی بۆ وی گرنگ بوو نەکو پەیرەوا نەتەوی و ھۆزەکیا بەرتەنگ، عومەرێ کۆرێ خەتابی ژی تشتەکێ گرنگ د ڤی واریدا ھەیە دەمێ دبێژیت: ئەم عەرەب مللەتەکێ بێبھا و نزمبووین خودێ ئەم ب ئیسلامێ بلندکرین. ئانکو عەرەب یێ داخوازکریە پێگیریێ ب ئایینێ خودێ بکەت نەکو کولتوورێ خوە ب رێکا ئایینی ل سەر خەلک و مللەتێن دی ب سەپینیت و بۆ ژێک نیاسینا خەلکی و زمانێن وان ھەموو جیھانا ئیسلامی کرینە دوو جوین (عەرەب ـ عەجەم) ئانکو ھندەک عەرەبن و ب زمانێ عەرەبی دئاخڤن و ھندەکێن دی نە عەرەبن و زمانێن خوە ھەیە ئەو تاک و ئەو خەلک و ئەو مللەت و ئەو وەلات و ئەو زمان د پاراستی و رێزلێگرتی نە.

یا ئەڤرۆ ب ناڤێ ئایینی دھێتە کرن شاشیەکا ھەرە مەزنە گرنگە مللەتێن بۆسلمانێن نە عەرەب کو کورد پشکەکا وانە لێ بھێنەدەست و رێ نەدەن ئاخ و زمانێن وان بھێنە عەرەبکرن، مافێ عەرەبەکی نینە جھـ و وەلات و نەتەوەپەرێسیا خوە ل سەر ئاخا ئێکێ دی دانیت و شەڕی بۆ بکەت. شەرکڕن ل گەل ڤێ ھێزێ قەنجیە و مرن د رێیا وێدا پەرستنا خودێ و شەھیدبوونە، و ھۆسا دێ ھێلەکا مەزن و دیار د ناڤبەرا ئایینی و داگیرکرنێدا ھێتەدانان و ماف دێ بھێنە پاراستن و مینا جڤاکناسێ ناڤدار عەلی وەردی بۆ چوویی ئازارێن مللەتێن داگیرکری دێ بەرچاڤبن و بزاڤکرن بۆ بنبڕکرنا ڤان بزاڤان دێ کەڤیتە د قووناغا بجھئینانێدا و ل جھێ فتوحات ببنە داگیرکرن و ئازار و ستەمێ ل گەل خوە بینن دێ روویێ دروستێ وان بەرجەستە بیت یێ بۆ ھاتیە دانان کو گەھاندنا ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ و پێگەھاندنا خەلکێ وان مللەت و وەلاتانە ب بنەما و تێگەھێن پاک کو دکەڤنە دخزمەت دونیا و دووماھیا ھەر تاکەکیدا ل سەر پشتا ئەردی.