هونه‌رێ په‌روه‌رده‌كرنا زارۆیى!
نیهادسه‌عدوللا
پێناسا په‌روه‌ردێ، پێناسا زمانى:
زمانزان و خودانێن فه‌رهه‌نگا، په‌یڤا په‌روه‌رده پێناسه‌كریه و دبێژن: ئاڤاكرنا تشته‌كى ده‌م بۆ ده‌مى تاكو دگه‌هیته دووماهیێ، بۆ نموونه: په‌روه‌رده‌كرنا زارۆى به‌رده‌وام و خودانكرن و ئاڤاكرنا وى.
• پێناسا زاراڤى: ژماره‌كا پرۆسیسانه ئه‌وێ ب رێیا وان جڤاك دشێن پێزانین و ئارمانجێن خویی یێن وه‌رگرتى بڤه‌گوهێزن داكو مانا خوه بپارێزن، هه‌ر د وى ده‌مى دا نویخوازیا به‌رده‌وامه بۆ وى كلتوورى هه‌روه‌سا بۆ كه‌سان ئه‌وێن هه‌لدگرن، ئه‌و پرۆسیسا گه‌كرنێ یه وێ چ مه‌ره‌م نینن ژبلى زێده گه‌شه‌كرنێ، ئه‌و ژیان بخوه‌یه ب گه‌شه‌كرنا وێ نووكرنا وێ.
ـ هاربرت: زانستێ په‌روه‌ردێ پێناسه دكه‌ت و دبێژیت: زانسته‌كه ئارمانجا وى پێكئینانا تاكه كه‌سى یه، هه‌ر ژبه‌ر وى ب خوه، دا حه‌زێن وى یێن زۆر هشیار كه‌ت.
دوركایم: پێناسه‌دكه‌ت و دبێژیت: پێكئینانا تاكه كه‌سى و مرۆڤان پێكئینان و ئاڤاكرنه‌كا جڤاكی یه.
ــ فه‌یله‌سۆف (میل) دبێژیت و دبینت: كو په‌روه‌رده‌یه وه‌ل مرۆڤى دكه‌ت ببیته ئامیره‌كێ خۆشیێ بۆ وى ب خوه و بۆ یێن دى ل ده‌وروبه‌رێن وى.
ـ جۆن دیه‌وى: دبیت كو په‌روه‌رده ژماره‌كا كریارانه یان پرۆسیسا ئه‌وێن كو ب وان جڤاك یان ئۆله‌كا جڤاكى، كو ده‌سهه‌لاتدارى و ئارمانج و مه‌ره‌مێن وه‌رگرتین بڤه‌گوهێزن ژبه‌ر پشتراستكرنا مانا وان یاتایبه‌ت وگه‌شه‌كرنا وان به‌رده‌وام،ب كورتى په‌روه‌رده رێكخستنا به‌رده‌وامه بۆۆ شاره‌زایان.
• ئارمانجێن په‌روه‌ردێ:
• ئارمانجا پاراستنێ: ئه‌و ئارمانجه كو ل پێشیا هه‌مى تشتان دهات ل ناڤ جڤاكێن ده‌ستپێكێ، ئه‌و ژى خێزانێ زارۆیێن خوه په‌روه‌رده‌دكرن وه‌كى چاوا مه‌زن په‌روه‌رده‌دكرن و زارۆك فێردبوونه هه‌ر تشته‌كى دا سه‌حكه‌نه مه‌زنان كانێ ئه‌و چ دكه‌ن، وان چاڤ ل وان دكر.
• په‌روه‌رده وه‌ك به‌رهه‌ڤكه‌رێ هاولاتیێ چاك: ئارمانجا په‌روه‌ردێ ل وه‌لاتێن به‌رێ ئه‌وه تاكه كه‌سان به‌رهه‌ڤ بكه‌ن بۆ خوه ب خوه، و گه‌شه‌كرنا سالۆخه‌تێن داخوازكرى و یێن حه‌ز ل سه‌ر هه‌ى.
• په‌روه‌رده وه‌ك به‌رهه‌ڤكرن بۆ مه‌ره‌مێن ئاینى:دا زانستان نیشا زارۆیان دكه‌ن و بلندترین زانست ئه‌و بۆ كو داخوداى بنیاسن و سالۆخه‌تێن وى، به‌لێ زانست نه‌دهاته راوه‌ستاندن، یان گرێداى ل ڤێ چه‌ندێ، به‌لكو به‌رده‌وامه د ڤه‌كۆلینان دا.
• په‌روه‌ردا ئیسلامى: پارچه‌ك بوو ژ په‌روه‌ردا ئاینى: په‌روه‌ردا ئیسلامى ئه‌و هۆكاره یان پرۆسیسه یا ئاڤاكرنا مرۆڤان و ئاراسته‌كرنا وان ل دویڤ په‌یره‌و پرۆگرامێ ئیسلامى و ئارمانجێن وى د ژیانێ دا.
• هه‌ڤركیا مرۆڤایه‌تیێ د په‌روه‌ردا زارۆكى دا: په‌روه‌ردا بێ كێماسى ئه‌وه كو مرۆڤ رابیت ب كرنا هه‌مى تشتان، هه‌مى ئه‌ركان ب جه بینیت، یێن تایبه‌ت و یێن گشتى، ل ده‌مێ خۆشى و ئارامیێ و ل ده‌مێ شه‌ر و خۆلێگدانا ب شاره‌زاى و شانازیپێبرن.
• تێگه‌هشتن و زانین و رێیا ڤه‌كۆلینا وه‌ك ئارمانجه‌كا مه‌زن بۆ په‌روه‌ردێ و ده‌ستپێكر زانست پێشكه‌فتن ب شێوه‌یه‌كێ دیار ل ده‌ستپێكا چه‌رخێ (17)، و ژ ئه‌نجامێ وێ راوه‌ستیانا هزرا مرۆڤان به‌رامبه‌ر ڤێ به‌رفره‌هێ راوه‌ستیانه‌كا حێبه‌تگرتى، ئه‌وژى ژبۆ چاوانیا ب ده‌ستڤه‌ئینانا ڤان پێزانینا و تێگه‌هشتنا و ده‌رئێخستنا رێكه‌كێ وه‌ك رێكه‌ك بۆ قه‌یرانا گه‌هشتنا وان زانیاریان.
• ئارمانجێن ئورستقراتى و دیمۆكراسى د په‌روه‌ردێ دا: ئارمانج یا (كوندورسێ) ب رسته‌كا گشتى ده‌مێ دبێژن، (ئارمانجا په‌روه‌ردێ گه‌شه‌كرنا تشتێ خویى یێن له‌شى و هزرى و ئه‌خلاقى و ساخله‌ت ل هه‌مى به‌ره‌بابان، و دبیته ئه‌گه‌ر كو پشكدارى هه‌بیت یان بهێته كرن بۆ چاككرنا پیچ پیچه بۆ ره‌گه‌زێ مرۆڤان.
• په‌روه‌رده وه‌ك وه‌رارا تاكه كه‌سى یارێكخستى: ئارمانجێن (جان جاك رۆسۆ) پاشمایێن باش یێن هزراپه‌روه‌ردێ یاهه‌ڤچه‌رخ ل پشت خوه هێلان، ئه‌و ژى بهێزئێخستنا ل سه‌ر وه‌رارا خوه‌یى یا ناڤخوه‌ه‌ى یا زارۆى، گه‌شه‌كرنه‌ك كو كه‌سایه‌تیا وى ب هێز دئێخیت و دشدینیت و رێك دئێخیت و به‌ردده‌ته ناڤ جڤاكى، و هه‌كه جودا بوو ل گه‌ل وى د دویڤچوونا هوور دا.
• ئارمانجێن په‌روه‌ردێ یێن پێشكه‌فتى: چ پێ نه‌ڤێت دڤێت ژیانا زارۆكان ل قوتابخانێ زه‌نگین بكه‌ین، ئاڤا بكه‌ین ب نویخوازیێ و گوهۆرینێ به‌ر ب پێشو ب وان ئاریشان یێن وه‌كى ئاریشێن گشتى، و په‌روه‌ردا وى ئاڤا بكه‌ین ب رێكه‌كا چاره‌سه‌ركرنا ئاریشان.
• ئارمانجێن په‌روه‌ردا زارۆكى یێن نه‌ته‌وه‌ى: وه‌لات رێككه‌فتنا دكه‌ن كو ئارمانجا په‌روه‌رده و فێركرنێ ل ده‌ف وان ئاڤا بكه‌ن، چنكو ئاڤاكرنا ل ده‌ف وان ئاڤاكرنا به‌ره‌بابه‌كێ،ب هێز و ساخله‌م بیت، یێ تێگه‌هشتى بیت وباوه‌رى ب خوه هه‌بیت، ب وه‌لاتێ خوه، بخوه و گه‌لێ خوه هه‌بیت و ببیته نموونه یێن مه‌زن و دره‌فتارێن خوه‌دا چ یێن تاكى یان یێن كۆمى و بیروباوه‌رێن راستى و خێرێ بگێرینت، باوه‌ریا خه‌باتێ و به‌رخودانێ هه‌بیت و ئه‌گه‌ر هێزێ و كارى بیت، خودان زانست و زانین بیت، هه‌ست ب ئازادى و ئێكناهى و ژیانه‌كا خۆش به‌نه‌سه‌رى، دا مه‌ره‌ما په‌روه‌ردرێ ب دروستى بگه‌هیت.
