هنده‌ك ئیستگه‌ه ژ په‌یوه‌ندیێن هه‌رێما كوردستانێ و فه‌ره‌نسا
ئیحسان ئامێدى
فه‌ره‌نسا ئیك ژ ده‌وله‌تێن زلهێزێن جیهانێ یه و ئه‌نداما هه‌رده‌ما جڤاتا ته‌ناهیا نێڤده‌وله‌تى یه و دامه‌زرێنه‌را ئیكه‌تیا ئورۆپى یه و ئه‌ندام گه‌له‌ك كۆمبه‌ستێن نێڤده‌وله‌تى یه و ئیك ژ ده‌وله‌تێن ب هێزه ژ لایێ سیاسى و له‌شكرى و ئابوورى ڤه و دهێت هژمارتن ده‌وله‌تا ئێكێ ب زه‌نگینیێ ل ئورۆپا و یا چارێ ل جیهانێ و ده‌وله‌تا دوێ یه ب سلكێ دیبلۆماسى و رۆلێ وێ ژ كه‌ڤندا و نوكه ژى ل سه‌ر ئاستى جیهانێ یێ بهێز و كارایه.
فه‌ره‌نسا ده‌وله‌ته‌كا كۆماریا دیمۆكراتیا ده‌ستوورى یه، دهێته نیاسین ده‌وله‌ته‌كا پێشكه‌فتى یا پیشه‌سازى و ره‌وشه‌نبیرى و گۆزارى و چاڤدێریا بهایێن مرۆڤى و شارستانى ل جیهانێ دكه‌ت.
بۆ مه كوردان فه‌ره‌نسا گرنگیه‌ك مه‌زن هه‌یه ل سه‌رده‌مێ شه‌رێ جیهانیێ ئیكێ و تا نوكه ب هه‌لویستێن وێ یێن ژێكجودا، چونكى فه‌ره‌نسا لایه‌نێ سه‌ره‌كى بوو ل ریكه‌فتنێن سایكس پیكۆ ل سالا 1916 و سان ریمۆ سالا 1920 و سیڤه‌ر سالا 1920 و لۆزان سالا 1923 و د ئه‌نجامدا كوردستانا ل بن ده‌ستێ توركیا كره سێ پارچه و هه‌ر پارچه‌ك ب ده‌وله‌ته‌كا نوى چێكریڤه گرێدا!.
كورد پشكداربوون ل كۆنگرێ ئاشتیێ ل پاریسێ ل سالا 1920 ب شانده‌كێ نه‌فه‌رمى،
فه‌ره‌نسا چ هه‌لویست ل به‌رامبه‌ر كوردستانێ هه‌بیت فه‌ره‌نسا ده‌وله‌ته‌ك گرنگ و كاریگه‌ر و كارا یه ل ئاستێ جیهانێ له‌وان بۆ كوردستانێ ژى ئه‌و گرنگى هه‌یه، ژبه‌ر هندێ هه‌رده‌م به‌رپرسێن كوردستانێ و بزاڤا وێ یا سیاسى یا هه‌ولداى خوه نێزیكى فه‌ره‌نسا بكه‌ن و پشته‌ڤانیا وێ بۆ دۆزا كوردستانێ ب ده‌ستخوه‌ڤه بینن و خویندكارێن كورد ل زانكۆیێن وان بخوینن و چالاكیێن رێكخراوه‌یى بكه‌ن. به‌راهیا په‌یوه‌ندیێن فه‌رمى یێن كوردى ـ فه‌ره‌نسى ڤه‌دگه‌ریت بۆ سه‌رده‌مێ شارل دیگۆلى ل سالێن شیستاندا ده‌مێ بارزانیێ نه‌مر نامه‌ك بۆ هنارتى داكو كه‌رستێن له‌شكرى بۆ حوكمه‌تا عیراقێ یا وى سه‌رده‌مى نه‌هنێریت!، و پشتى دامه‌زراندنا كۆمبه‌ستا سۆسیال دیمۆكرات هنده‌ك رێكخستنێن كوردستانى تێدا هاتن وه‌رگرتن و ب سه‌ركه‌فتنا پارتا سۆسیالستا فه‌ره‌نسى ب سه‌رۆكاتیا فرانسۆ میترانى د هه‌لبژارتنان دا ل سالا 1981 ده‌لیڤه‌ك باشتر روخسا بۆ دروستكرنا په‌یوه‌ندیێن فه‌ره‌نسى كوردستانى، و رۆلێ خێزانا وى دانیال میترانى كارابوو د ڤى بیاڤى دا، هه‌روه‌كو ل سالا 1989 كۆنگره‌ك ل پاریسێ ل سه‌ر بكارئینانا چه‌كێ كۆمكۆژ به‌ستى و ره‌ڤه‌نده‌كا كوردستانێن قوربانیێن ئه‌نفالان ڤه‌حه‌واندین.
پشتى سه‌رهلدانا 1991 و كۆچا ملیۆنى رۆلێ فه‌ره‌نسا یێ سه‌ره‌كى بوو، بۆ ده‌رئینانا بریارا 688 ل 5/4/1991 یا جڤاتا ئاسایشا نێڤده‌وله‌تى بۆ پاراستنا خه‌لكێ كوردستانێ و دانانا سنۆره‌كى بۆ سیاسه‌تێن سه‌ركوتكه‌رێن رژێما دكتاتۆریا سه‌دامى، و بۆ چێكرنا ده‌ڤه‌را ئارام و ڤه‌گه‌ریانا كۆچبوویا بۆ سه‌ر جهێن خووه و دروستبوونا هه‌رێما كوردستانێ.
ل دامه‌زراندنا هه‌رێما كوردستانێ هه‌تا نوكه هه‌ڤبه‌ندیێن هه‌رێمێ و فه‌ره‌نسا ل ئاسته‌ك پر باش دایه، فه‌ره‌نسا قونسلخانه‌یه‌كا فه‌رمى ل هه‌رێمێ هه‌یه و هه‌رێمێ ژى نوونه‌راتیا خوه ل فه‌ره‌نسا هه‌یه، و رۆلێ سه‌رۆك بارزانى دڤى بیاڤى دا یێ كاریگه‌ره، چونكى بارزانى سه‌ركرده‌ك خۆشتڤیه ژ لایێ خه‌لك و حوكمه‌تا فه‌ره‌نسا ڤه و ژلایێ پرۆتوكۆلى ڤه سه‌ره‌ده‌ریا سه‌رۆك ده‌وله‌تان دگه‌لدا دهێته كرن و هه‌رده‌م یێ نێزیكى سه‌رۆكێن فه‌ره‌نسى یه.
بۆ جارا ئێكێ سه‌رۆك بارزانى وه‌كو سه‌رۆك ده‌وله‌ت ل كۆچكا ئیلیزێ ژ لایێ سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسا نیكۆلاى ساركۆزى ڤه ل سالا 1910 هاته پێشوازیكرن و چه‌ندین رێكه‌فتنیێن سیاسى و ئابوورى و روشه‌نبیرى و له‌شكرى هاتن كرن و ئه‌ڤه ڤه‌گوهاستنه‌كا جۆرى بوو د په‌یوه‌ندیێن دیبلوماسیه‌تا كوردستانێ دا و رێخۆشكه‌ر بوو بۆ درێژه‌پێدانا ڤان په‌یوه‌ندیان ل ئاستێن بلند.
پشتى سه‌رهلدانا ده‌وله‌تا ئیسلامى ل عیراق و شامێ (داعش) ل سالا 1914 مه‌ترسیه‌كا مه‌زن كه‌فته سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ، لێ په‌یوه‌ندیێن كوردستانێ و فه‌ره‌نسا رۆله‌كێ كاریگه‌ر دیت بۆ ژناڤبرنا مه‌ترسیێن داعش و سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسا فرانسوا هۆلاند خۆیا كر، كو دۆستێ راسته‌قینه‌یێ هه‌رێما كوردستانێ یه، د وان سێ سالێن مه‌ترسیدارێن شه‌رێ دژى داعش، پێنج دیدارێن سه‌رۆكاتیێ د ناڤبه‌را سه‌رۆك بارزانى و سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسا دا هاتن ئه‌نجامدان، سێ جاران سه‌رۆك بارزانى و شاندێن دگه‌لدا ژلایێ سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسا فرانسوا هۆلاند ل كۆچكا ئیلێزێ ل سالێن، 2015 و 2016 و 2017 هاتنه پێشوازیكرن، و سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسا و شاندێن دگه‌لدا دو جاران سه‌ره‌دانا هه‌رێما كوردستانێ كرن و ژ لایێ سه‌رۆك بارزانى ڤه هاتن پێشوازیكرن ل سالێن 2014 و 2017. هه‌روه‌سا دو جاران كۆچكا ئیلیزێ پیشوازیا شاندێن وه‌زاره‌تا پیشمه‌رگه‌ى كریه ل سالێن 2015 و 2016 ئێدى دانوستاندن به‌رده‌وام بوون ل هه‌مى ئاستان د ناڤبه‌را وه‌زاره‌تا پێشمه‌رگه‌ى ل هه‌رێما كوردستانێ و وه‌زاره‌تا به‌رگریا فه‌ره‌نسا و چه‌ندین رێكه‌فتنێن له‌شكرى و چه‌كدارى و فیركرنێ و هه‌والگیرى و هاریكاریێن دیتر لێ كه‌فتن و ئاماده‌بوونه‌كا له‌شكریا فه‌ره‌نسى ل هه‌رێما كوردستانێ چێبوو.
ده‌مێ هێشا چه‌كدارێن داعش چێبووى بۆ سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ هه‌ر زوى سه‌رۆك بارزانى په‌یوه‌ندیه‌كا تلفرنى ب دۆستێ خوه، سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسى كر و مه‌ترسیا بارودۆخى بۆ رۆنكر هه‌ر زى سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسا بریاردا هاریكاریێن له‌شكرى و ته‌قه‌مه‌نى ب گه‌هنه هێزێن پێشمه‌رگه‌ى و فرۆكه‌یێن وان یێن شه‌ركه‌ر پشكداربن ل گه‌ل فرۆكێن ئه‌مریكى بۆ لێدانا بنگه‌هێن داعش و راگرتنا هێرشا وان و ڤێ پشته‌ڤانیا فه‌ره‌نسا رۆله‌كێ كارا هه‌بوو بۆ گوهۆرینا ترازیا هێزا د به‌رژه‌وه‌ندیا پیشمه‌رگه‌ى دا.
ل سێ سالێن شه‌رێ دژى داعش، فه‌ره‌نسا وه‌كو ده‌وله‌ت و دامه‌زاراو خوه ب دۆسته‌كێ راسته‌قینه‌یێ هه‌رێما كوردستانێ نیشا دا و هه‌مى جۆرێن هاریكاریێ پێشكێشى هه‌ریما كوردستانێ كرن دا خووه راگریت و سه‌ربكه‌ڤیت، ده‌مێ پیشمه‌رگه‌ى ب سه‌رۆكاتیا بارزانى شیاى خۆراگریت و قاره‌مانانه به‌رگریێ ژ كوردستانێ بكه‌ت، ڤى هه‌لویستێ پێشمه‌رگه‌ى سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسى هاندا كو سه‌ره‌دانا كوردستانێ بكه‌ت دا كو موكومیا په‌یوه‌ندیێن فه‌ره‌نسى ـ هه‌رێما كوردستانێ خۆیا بكه‌ت و دگه‌ل هه‌ڤالێ خوه سه‌رۆك بارزانى راوه‌ستیت و پشته‌ڤانیا وى و پێشمه‌رگه‌ى و گه‌لێ كوردستانێ بكه‌ت د ڤان بارودۆخان دا. هۆسا سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسا ب دو سه‌ردانان هاته كوردستانێ و ب گه‌رمى ژ لایێ سه‌رۆك بارزانى ڤه هاته پێشوازیكرن و ڤێ سه‌ره‌دانا سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسا سه‌رنجا كۆمه‌كا ده‌وله‌تێن دیتر راكێشا كو گرنگیه‌كا مه‌زنتر ب هه‌رێما كوردستانێ بده‌ن و ره‌وشا كوردستانێ به‌ر ب باشتر بچیت.
فه‌ره‌نسا وه‌كو ده‌وله‌ته‌ك زلهێز و ئه‌نداما هه‌رده‌ما جڤاتا ئاسایشا نێڤده‌وله‌تى و دۆسته‌كێ باشێ گه‌لێ كوردستانێ و سه‌رۆك بارزانى پێشبینى لێ دهاته‌كرن كو بهێزتر و ب ئاشكرایى پشته‌ڤانیا هه‌رێما كوردستانێ بكه‌ت بۆ ئه‌نجامدانا راپرسینى و بریاردان ل سه‌ر چاره‌نڤیسێ خوه، فه‌ره‌نسا وه‌سا نیشا دا كو راپرسین مافه‌كێ سروشتی و ره‌وایێ كوردانه لێ باشتر ددیت ئه‌ڤ بابه‌ته ل گه‌ل حوكمه‌تا فیدرال ل عیراقێ ب رێكه‌فتن بهێته‌كرن، لێ وه‌كو عیراق ل به‌ر نه‌هاتى ژ به‌ر عه‌قلیه‌تا شۆفینى و تایفه‌گه‌رى و گوشارێن ده‌وله‌تێن هه‌ڤسویان و گه‌لێ كوردستانێ بریارا خوه بجهئینا و ل 25/9/2017 راپرسین هاته‌كرن و سه‌ركه‌فتن ب ئه‌نجامێ پتر ژ 93% به‌لى بۆ سه‌رخوه‌بوونێ ب ده‌ستڤه‌ئیناى هژیانه‌ك ب بارودۆخى كه‌فت و گوشارێن ئابوورى و سیاسى و له‌شكرى كه‌فتنه سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ حوكمه‌تا عیراقێ هێرشه‌كا له‌شكرى كره سه‌ر كوردستانێ و پێشبینیا مه‌ترسیێن مه‌زن لێهاته‌كرن، لێ ب قاره‌مانى و خۆراگریا پێشمه‌رگه‌ى ره‌وش هاته راگرتن، و رۆلێ فه‌ره‌نسا ژى تێدا هه‌بوو.
فه‌ره‌نسا دو هه‌لویست هه‌بوون ئێك سه‌باره‌ت ب ژڤانێ ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ كو هه‌ولدا گیرۆكه‌ن نه‌مازه پرسا تمامبوونا ویلایه‌تا سه‌رۆك فرانسوا هۆلاند هه‌بوو و هه‌لبژارتنا سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسا یێ نوى ل پێش بوو، و هه‌لویستێ دى ئه‌و ژى هنارتنا ب ده‌هان دیبلۆماسى و په‌رله‌مانیێن فه‌ره‌نسى بوون، بۆ هه‌ولێرێ ژبۆ پشته‌ڤانیكرنێ ل ریفراندۆمێ ل ژڤانێ وێ یێ دیاركرى دا.
لێ ده‌مێ حوكمه‌تا عیراقێ هێرش كریه سه‌ر هه‌رێما كوردستانێ و هه‌ولداى ڤێ سه‌ربۆرێ ژناڤببه‌ت فه‌ره‌نسا ده‌ستبه‌ردارى ئه‌ركێ خوه نه‌بوو به‌رامبه‌ر كوردستانێ، هه‌ر زى نوونه‌رێ فه‌ره‌نسا ل نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتى ل 19/چریا ئێكێ/2017 پرۆژێ راگرتنا شه‌رى ل سه‌ر كوردستانێ دانا سه‌ر مێزا گفتوگۆیان، لێ یا سه‌یر به‌ریتانیا ڤیتۆ بكارئینا داكو ئه‌و پرۆژه سه‌رنه‌گریت د وه‌خته‌كى دا كو به‌غدا و ته‌هران و ستانبول و له‌ندن نیازێن خراب هه‌بوونه كو ره‌وشێ وه‌سا بهێلن هه‌تا له‌شكرێ عیراقێ بشێت ده‌ستێ خوه دانیته سه‌ر هه‌ولێرێ و ڤێ سه‌ربۆرێ ژناڤببه‌ن!، به‌لێ فه‌ره‌نسا ب ڤێ پیلانێ دزانى ژ به‌ر هندێ یا رژدبوو ل بنگه‌هێن نیڤده‌وله‌تى كو قه‌بوول ناكه‌ت ب چ ره‌نگان سه‌ربۆرا هه‌رێما كوردستانێ ژناڤ بچیت و له‌شكرێ عیراقێ هه‌ولێرێ داگیركه‌ت، چونكى دكه‌ڤیته ده‌ڤه‌را ئارام و دژى فرین یا كو فه‌ره‌نسا چێكرى و دپارێزیت. كۆچكا ئیلێزێ په‌یوه‌ندى ب سه‌رۆك وه‌زیرێن هه‌رێما كوردستانێ كرن و پشتراستیه‌ك دا كاربده‌ستێن هه‌رێمێ كو ناهێلن ره‌وش خراپتر لێبهێت، و فه‌ره‌نسا ده‌وله‌تا به‌راهیێ بوویه كو ل بانگا سه‌ركردایه‌تیا كوردى هاتى، هه‌ر ل چریا ئێكێ یا وێ سالێ ده‌مى حه‌یدر عه‌بادى سه‌رۆك وه‌زیرێن عیراقێ چاڤ ب سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسا كه‌فتى داخواز ژ سه‌رۆك فه‌ره‌نسا كر كو خوه نێزیكى سه‌ركردایه‌تیا هه‌رێما كودستانێ نه‌كه‌ت و سه‌ركرده‌یێن فه‌ره‌نسى دیدارێ دگه‌ل سه‌ركرده‌ێن كوردان نه‌كه‌ن و ل به‌رامبه‌ر وێ عیراق یا ئاماده‌یه هه‌مى به‌رژه‌وه‌ندین ئابوورى بده‌ن كۆمپانیێن فه‌ره‌نسى، به‌لێ به‌رسڤا فه‌ره‌نسا وه‌كو بروسیه‌كێ بوو ئێكسه‌ر پشتى چه‌ند رۆژان سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسا ماكرۆنى داخوازنامه‌كا فه‌رمى بۆ سه‌رۆك وه‌زیرێن هه‌رێما كوردستانێ نێچیرڤان بارزانى هنارت داكو سه‌ره‌دانا فه‌ره‌نسا بكه‌ت و سه‌رۆكێ فه‌ره‌نسا ل كۆچكا ئیلێزێ پێشوازیا وى كر و سه‌رۆك وه‌زیرێن هه‌رێما كوردستانێ شیا دڤێ سه‌ره‌دانێ دا وێ ئابلۆقا دبلۆماسى ل سه‌ر هه‌رێمێ بشكێنیت و ده‌رگه‌هێن جیهانێ به‌رامبه‌ر هه‌رێما كوردستانێ ڤه‌كه‌ته‌ڤه، و ب ڤێ چه‌ندێ فه‌ره‌نسا خۆیاكر كو دۆستا كوردانه كى سه‌رۆكێ وێ بیت.
ل سالا 1991 رۆلێ وێ یێ سه‌ره‌كى بوو، بۆ چێكرنا ده‌ڤه‌را ئارام و دامه‌زراندنا هه‌رێما كوردستانێ.
ل سالا 2014 پشكداریه‌كا راسته‌وخوه یا سیاسى و له‌شكرى كر بۆ پاراستنا هه‌رێما كوردستانێ ژ هێرشا رێكخراوا تیرۆرستیا داعش
و ل سالا 2017 ده‌مێ نه‌هێلاى به‌غدا و ته‌هران و ستانبول سه‌ربۆرا هه‌رێما كوردستانێ ژناڤ ببه‌ن و ئابلۆقا سه‌پاندى ل سه‌ر كوردستانێ شكاند و ده‌رگه‌هێن په‌یوه‌ندیێن جیهانى و هه‌رێما كوردستانێ ڤه‌كرینه ڤه.
نها ژى په‌یوه‌ندیێن فه‌ره‌نسا و هه‌رێما كوردستانێ گه‌له‌ك دباشن و قونسلخانا وان ل هه‌ولیرَێ پا پر بزاڤ و چالاكیه هه‌روه‌كو بزاڤ و چالاكیێن نوونه‌راتیا هه‌رێما كوردستانێ و ره‌ڤه‌ندا كورد ژى ل فه‌ره‌نسا گه‌له‌ك د باش، و وه‌سا دهێت پێشبینیكرن كو ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه دێ د گه‌شه‌یێ دا بن و فه‌ره‌نسا دێ هه‌ر پشته‌ڤانا مافێن ره‌وایێن گه‌لێ كوردستانێ بیت.
