میساقێ مللیێ توركیا و سیاسه‌تا ئاكه‌پێ
محه‌مه‌د چه‌لكی
ل سه‌ر بۆرینا سه‌د ساڵیا رێككه‌فتنا سایكی ـ پیكۆ(16ـ 05ـ 1916) گه‌له‌ك هاتیه نڤیسین و هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ رۆژهه‌ڵاتا ناڤین ل گۆڕه‌ی به‌رژه‌وه‌ندا خوه یا نه‌ته‌وی ئه‌ڤ رێككه‌فتنه هه‌لسه‌نگادیه چونكو ئه‌ڤێ رێككه‌فتنێ چ رێز ل تایبه‌تمه‌ندیا نه‌ته‌وی و جوگرافیا ده‌ڤه‌رێ نه‌گه‌رتیه به‌لكو ل گۆڕه‌ی پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندێن بڕاوه‌یێن جه‌نگێ جیهانیێ یه‌كێ(1914ـ 1918) بۆ ده‌مه‌كێ درێژ هاتیه نه‌خشه‌كرن و هه‌یا نوكه كێشێن ڤێ ده‌ڤه‌رێ بووینه سه‌ده‌م كو ده‌ڤه‌ر ببیته بازاره‌كێ ئه‌رزانێ كاڵایێن وه‌ڵاتێن سه‌رمایه‌دار و هه‌رزان فرۆشیا سامانێن سروشتی یێن ده‌ڤه‌رێ ب تایبه‌ت په‌ترۆل و گازا سروشتی. زیان پێكه‌تیێن یه‌كه‌م كورد و عه‌ره‌بن(لێ بۆ عه‌ره‌بان هه‌ر چ نه‌بیت بۆ سه‌ده‌ما دروستبوونا چه‌ندین ده‌وله‌تان ب ناڤێن جودا و سوریا، لبنان، عێراق، ئوردن و …تد) چونكو بۆ سه‌ده‌ما دووباره پارچه‌كرنا كوردستانێ ل سه‌ر چار ده‌وله‌تێن جودا و سه‌رپشك كرن بۆ پاراستنا سنوورێن خوه، ب ڤی ره‌نگی كورد وه‌ك نه‌ته‌وه كه‌فته به‌ر تۆمه‌تێن جودا خازی و تابۆرێ پێنجێ و كرێگرتی و لیستا تاوانباركرنێ یا درێژه و هه‌تا ئه‌ڤرۆ یا به‌رده‌وامه.
توركیا نوی كو ل سه‌ر كه‌لاوه‌یێن ده‌وله‌تا ئۆسمانی ب سه‌رۆكاتیا كه‌مال ئه‌تاتوركی ل 29ـ 11ـ 1923 هاته ڕاگه‌هاندن لێ به‌ری ڕاگه‌هاندنا ده‌وله‌تا نوی ل 4|11ـ 09ـ 1919 ل سێواسێ كۆنگره‌ك به‌ست كو ب كۆنگرا سێواسێ دهێته ناڤكرن د ڤێ كۆنگرێ دا په‌یمانه‌ك ده‌رێخست كو ب ناڤێ میساقێ مللی دهێته نیاسین و تێدا سنوورێن ده‌وله‌تا نوی یا توركی دیاركرن و لادان ژ وێ میساقێ ب خیانه‌تا نه‌ته‌وی دهێته هه‌ژمارتن و هه‌تا ئه‌ڤرۆ هه‌موو حوكمه‌تێن ل توركیا هاتینه سه‌ر ده‌ستهه‌ڵاتێ پابه‌ندیا خوه بۆ دوپات دكه‌ن. ئه‌ڤ میساقه چیه و بۆچی هه‌تا نوكه بزاڤا ئازادیخازا كوردی ل باشوور به‌حسێ ڤێ میساقێ نه‌كریه و كانێ چه‌ند مه‌ترسی ل سه‌ر هه‌بوونا مه یا نه‌ته‌وی هه‌یه، نه‌كریه؟
میساقێ مللیێ توركی به‌رسڤه‌ك بوو بۆ داگیركرنا ویلایه‌تا مویسل و رۆژئاڤایێ كوردستانێ ژ لایێ بریتانیا و فه‌ره‌نسا ڤه كو پشتی راوه‌ستانا شه‌ری ل گۆڕه‌ی ڕێككه‌فتنا مودروس (30ـ 10ـ 1918) كو دڤیا ویلایه‌تا موسل و رۆژئاڤایێ كوردستانێ هه‌ر پشكه‌ك بانه ژ ده‌وله‌تا توركی چونكو پشتی ڕاوه‌ستانا شه‌رێ جیهانی(1914ـ 1918) هاتبوون داگیركرن.
ژ هینگێ وه‌ره ده‌وله‌تا توركی بزاڤێ دكه‌ت به‌رمایێن ده‌وله‌تا ئۆسمانی دووباره بزڤڕینت. ئه‌ڤ خوه‌سته‌كا ده‌وله‌تا توركی جار بلند دبت و جار كپ و بێده‌نگ دبت، لێ چ جارا ده‌ستبه‌ردایی نه‌بوویه و ل سه‌ر ڤی بنگه‌هی ته‌ڤگه‌رێ دكه‌ت و ب ڤێ زهنییه‌تێ سه‌ره‌ده‌ری د گه‌ل ته‌ڤایا پارت و رێكخستنێن كوردی كریه و دكه‌تن. لێ بۆچی حوكمه‌تا ئاكه‌پێ و ب تایبه‌ت سه‌رۆكێ وێ ئه‌ردۆغانی هه‌ر ل هاتنا سه‌ر ته‌ختێ ده‌ستهه‌ڵاتێ(2003) ڤه‌كری نه‌رمییه‌ك به‌رامبه‌ری دۆزا كوردی و بتایبه‌ت به‌رامبه‌ری حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ نیشاندا؟ نه‌رمیا وی به‌رامبه‌ری دۆزا كوردی ته‌نێ بۆ هندێ بوو ده‌نگده‌رێن كورد بۆ لایێ خوه بكێشیت و جهێ خوه د ده‌ستهه‌ڵاتێ دا مكۆم بكه‌ت چونكو ترسا وی ئه‌و بوو چاره‌نڤیسێ وی وه‌كو یێ عه‌دنان مه‌ندرێس(هاته سێداره‌دان 1899ـ 17ـ 09ـ 1961) و نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كانی( ب بریارا دادگه‌هێ سیاسه‌تكرن لێ هاته قه‌ده‌غه‌كرن1997) لێ بهێت، له‌وا نه‌رمی به‌رامبه‌ری كوردان نیشاندا و لێ چ جارا خوه ژ هیمێن ده‌وله‌تا كویرا توركی(ئه‌رگه‌نه‌كون) دویر نه‌كریه و تم ئه‌جندا وان رۆژه‌ڤا سیاسه‌تا وی بوویه، هه‌ر ژ به‌ر هندێ نه‌خشێ 2023ێ ڕاگه‌هاندیه، ئه‌ڤ نه‌خشه‌یه 100 سال بسه‌ر دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا توركی یا نوی ده‌رباز دبن و ب سالا چه‌سپاندنا میساقێ مللی ددانیت. ژ به‌ر هندێ نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستێن تورك ته‌ڤ ب پارتا نه‌ژادپه‌رستا توركی ڤه پشته‌ڤانیا ئه‌ردۆغانی دكه‌ن. ب ڤێ پراگماتیێ ئه‌ردۆغان ته‌ڤگه‌رێ دكه‌ت و یاریه‌كا سیاسیا پری جه‌مسه‌ر دكه‌ت و ته‌ڤ بۆ چه‌سپاندنا میساقێ مللیه و ئه‌ڤ هێرشا وی بۆ باشوورێ كوردستانێ ڕاستیا دیدا من به‌روی دكه‌ت كو ته‌ڤ هاریكاری و پشته‌ڤانیا وی بۆ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ژ بۆ كوردان ب ده‌ستێ كوردان بده‌ته كوشتن، هه‌تا ڕاده‌كی د ڤێ سیاسه‌تێ دا یێ ب سه‌ركه‌تیبوو چونكو نه حوكمه‌تا هه‌رێمێ و نه پارتێن كوردستانی چ ئه‌جندایێن پاشه‌رۆژی نه‌بوون و نینن كو ل گۆڕه‌ی به‌رژه‌وندا نه‌ته‌وی سیاسه‌تێ ل گه‌ل حوكمه‌تا ئه‌ردۆغانی بكه‌ن.
گه‌له‌ك كه‌س و لایه‌ن وه‌سا هزر دكه‌ن له‌شكه‌ر كێشیا توركی بۆ باشوورێ كوردستانێ دێ رێ خوه‌شكه‌ر بت كو دوو پارچێن كوردستانێ ببن یه‌ك و به‌لكی بڤێ چه‌ندێ گۆتارا سیاسی و هه‌لویسته‌ك نه‌ته‌وی دێ ئه‌نجام بت، چ ڕاستی بۆ ڤێ دیدی نینن چونكو توركیا خودان ئه‌جندایه‌ك نه‌ته‌ویه و ل به‌ر ره‌وشه‌نیا میساقێ مللی ته‌ڤگه‌رێ دكه‌ت ژ به‌ر هندێ ئه‌ردۆغانی بۆ ڕادیۆیا بی بی سی پشكا توركی گۆت: “كه‌س بۆ چوونا ناڤ ئاخا وه‌ڵاتێ خوه ده‌ستویریێ ژ كه‌سه‌كی ناخازیت”. ڕاشكاوانه دیاره ئه‌ڤ هێرشا توركیا بۆ سه‌ر باشوورێ كوردستانێ ژ بۆ ڤه‌گه‌راندنا به‌رمایێكێن ده‌وله‌تا ئۆسمانیه، ره‌وشا ده‌ڤه‌رێ و یا حوكمه‌تا به‌غدا و هه‌رێمێ زێده‌باری لاوازیا شیانێن كوردان یێن نه‌ته‌وی و نه‌بوونا پرۆژه‌كێ نه‌ته‌وی ل ده‌ف كوردان و شپرزه‌یی یا گۆتارا سیاسی ئه‌ڤه ته‌ڤ هانده‌رن كو ئه‌ردۆغان ڤێ ده‌لیڤێ ژ ده‌ست نه‌ده‌ت و هێرش بكه‌ت.
ئه‌ردۆغان یاریكه‌ره‌ك پر جه‌مسه‌ره ل سه‌ر بنیاتێ كێشا هه‌لبێخه و ل گه‌ل هه‌ڤ دژا یاریێ بكه ژ به‌ر هندێ پیه‌كێ توركیا ل سوریێ و ئێك ل یه‌مه‌نێ و یێ دی ل لیبیایه و ته‌ڤ ژی پێخه‌مه‌تی گه‌هشتنا چه‌سپاندنا میساقێ مللیه. پرسا هه‌ری گرنگ كو ئه‌ڤرۆ روی ب روی بزاڤا نیشتمانیا كوردی دبیت: به‌رامبه‌ری ڤێ گه‌فا مه‌زن یا دبێژنێ میساقێ مللی یێ توركی كورد دێ چ كه‌ن؟ دێ وه‌ك گه‌له‌ك جاران بۆ پرۆژێ ئه‌ردۆغانی و توركیا بنه چاڤێ سیێ یان ژی دێ ل گۆڕه‌ی شیانان ل دژ ده‌ركه‌ڤن؟ ئه‌ڤه ل ده‌مێن نێزیك دێ دیار بیت و ترسا من ژی ئه‌وه كو دیسا هه‌ر ببن چاڤێ سیێ ئه‌و ب خوه گه‌له‌ك كورد بهێجه‌تێن بێ بنه‌ما ژ مێژه بۆ داگیركه‌ران یێن بووینه چاڤێ سیێ!
