هه‌لبژارتن و رێكارێن ده‌ستنیشانكرنا سه‌رۆك كۆماری و سه‌رۆك وه‌زیران
كاوار حه‌مید باڤی*
ل دویڤ ده‌ستوورێ ئیراقێ به‌ندێ (56) پێدڤیه هه‌ر چار سالان ئه‌ندامێن جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ ژلایێ خه‌لكی ڤه ڕاسته‌وخوه بهێنه هه‌لبژارتن، سه‌رئه‌نجام ده‌سته‌یا سه‌رۆكایه‌تیا په‌رله‌مانی و سه‌رۆك كۆمار و كابینه‌یا نوى یا حوكمه‌تێ دێ هێنه‌دانان، به‌لێ ژبه‌ر ئالۆزیێن سیاسی ل ئیراقێ سه‌رۆك وه‌زیرێن ئیراقێ (مسته‌فا كازمی) ژڤانێ ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنێن پێشوه‌خت ڕاگه‌هاند و شه‌ش تیرمه‌ها 2021 وه‌كی رۆژا هه‌لبژارتنان ده‌ستنیشانكر، به‌لێ ب به‌هانه‌یێن جودا هه‌لبژارتن هاتنه پاشئێخستن، ئێدی هنده‌ك لایه‌نێن سیاسیێن ئیراقی گه‌هشتن ئه‌وێ باوه‌ریێ نیازێن دوباره پاشئێخستنا هه‌لبژارتنان هه‌نه، له‌وما خواست به‌هانه‌یان بۆ پاشئێخستنا هه‌لبژارتنان نه‌هێلن و ل رێكاره‌كا ده‌ستووری و قانوونی گه‌ریان بۆ رێگریكرنێ ل پاشئێخستنا هه‌لبژارتنان و هزر ل رێیا هه‌لوه‌شاندنا جڤاتا نوونه‌ران ل دویڤ به‌ندێ (64) یێ ده‌ستووری هاته‌كرن و ب بڕیارا په‌رله‌مانی یا ژماره 46ل 31/3/2021 ب ده‌نگێن پڕانیا ئه‌ندامێن په‌رله‌مانی هاته په‌سه‌ندكرن، لـ دویڤ بڕیارێ دێ په‌رله‌مان ل 7/10/2021 هێته هه‌لوه‌شاندن، ئه‌ڤجا پشتی ئه‌ڤێ مێژوویا دیاركری ئیراق دێ چیته د ڤالاهیه‌كا ده‌ستووری و قانوونی دا، ئه‌ڤێ بڕیارێ چ ده‌لیڤه‌یێن دی ل به‌ر پاشئێخستنا هه‌لبژارتنان نه‌هێلان ژ ئه‌نجامێ وێ رۆژا10/10/2021 بۆ برێڤه‌چوونا پرۆسا هه‌لبژارتنان هاته ده‌ستنیشانكرن و هاتنه ئه‌نجامدان.
ل دویڤ به‌ندێ (49) یێ ده‌ستووری هه‌ر سه‌د هزار كه‌سان دێ نوونه‌ره‌ك ل جڤاتا نوونه‌ران هه‌بیت، و ل بڕگه‌یه‌كا دی دیار دكه‌ت كو نابیت رێژه‌یا ئافره‌تێ ژ 25% كێمتر بیت، پاش قانوونا هه‌لبژارتنان بۆ په‌رله‌مانێ ئیراقێ یا ژماره 9 سالا 2020 ده‌ركه‌فت، تێدا (329) كورسی بۆ په‌رله‌مانێ ئیراقێ هاتنه‌دانان، و ب سه‌ر (81) بازنه‌یان دا هاتینه دابه‌شكرن كو پێدڤی بوو هه‌ر بازنه‌یه‌كێ ب كێمی ئافره‌ته‌ك بسه‌ركه‌ڤیت، دیسا (9) كورسی بۆ كوتایێن (مه‌سیحی و ئێزدی و فه‌یلی و صابئیی و مه‌ندانی و شه‌به‌ك) هاتنه‌دان.
پشتی هه‌لبژارتنێن گشتی دهێنه ئه‌نجامدان میكانزما هه‌لبژارتنا ده‌سته‌یا سه‌رۆكایه‌تیا په‌رله‌مانی و سه‌رۆك كۆمارێ ئیراقێ و رێكارێن پێكئینانا كابینه‌یا نوو یا حوكمه‌تا ئیراقێ ل دویڤ ده‌ستوور و قانوونێ ده‌ست پێ دكه‌ن، پشتی ڕاگه‌هاندنا ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنان ژلایێ كۆمسیونا بلند یا سه‌ربه‌خوه بۆ هه‌لبژارتنان ڤه، ل گۆر به‌ندێ 93 یێ ده‌ستووری په‌سه‌ندكرنا ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنان ئێك ژ تایبه‌تمه‌ندیێن دادگه‌ها فیدرالی یا ئیراقێ نه و پێدڤی یه بهێنه په‌سه‌ندكرن، پشتی دهێنه په‌سه‌ندكرن د ماوه‌یێ (15) پازده رۆژان دا ل دویڤ به‌ندێ (54) یێ ده‌ستووری سه‌رۆك كۆمارێ (كه‌ڤن) دێ ب مه‌رسۆمه‌كا كۆماری داخوازا گرێدانا روینشتنا ئێكێ یا په‌رله‌مانی یا ئه‌ندامێن نوو هه‌لبژارتی كه‌ت، به‌لێ ژبه‌ركو ده‌سته‌یا سه‌رۆكایه‌تیا په‌رله‌مانی نه‌هاتیه پێكئینان، ل گۆر به‌ندێ (54) یێ ده‌ستووری دێ سه‌رۆك و جێگرێن وی ژ ته‌مه‌نترین ئه‌ندام په‌رله‌مان بۆ بڕیڤه‌برنا روینشتنا ئێكێ پێكهێن.
پشتی ده‌سته‌یا سه‌رۆكایه‌تا په‌رله‌مانی دهێته پێكئینان دێ ل گۆر به‌ندێ (55) د روینشتنا ئیكێ یا په‌رله‌مانی دا سه‌رۆك و جێگرێ ئێكێ و جێگرێ دووێ (ده‌سته‌یا سه‌رۆكایه‌تیا په‌رله‌مانی) ب پڕانیا ئێكجارى ژ ده‌نگێن ئه‌ندامێن جڤاتێ ب رێیا هه‌لبژارتنێن راسته‌خوه و نهێنی هێنه هه‌لبژارتن.
پشتی دانا ده‌سته‌یا سه‌رۆكایه‌تیا په‌رله‌مانی (سه‌رۆك و هه‌ردو جێگران) ل گۆر به‌ندێ (70) یێ ده‌ستووری دێ سه‌رۆك كۆمارێ ئیراقێ ژلایێ جڤاتا نوونه‌ران یا نوو ڤه ب پڕانیا ده‌نگێن سێكا ئه‌ندام په‌رله‌مانان د ناڤ به‌ربژارێن سه‌رۆكایه‌تیێ دا هێته هه‌لبژارتن، هه‌كه گه‌ڕا ئێكێ چ به‌ربژار نه‌شیان سێكا ده‌نگان بده‌ستخوه‌ڤه بینن دێ گه‌را دووێ یا هه‌لبژارتنان د ناڤبه‌را هه‌ردو به‌ربژارێن پتریا ده‌نگان ب ده‌ستخوه‌ڤه ئینان هێته‌كرن و هه‌ر به‌ربژارێ پتریا ده‌نگان ببه‌ت، دێ وه‌كی سه‌رۆك كۆمارێ ئیراقا فیدرال هێته ده‌ستنیشانكرن.
پشتی هه‌لبژارتنا سه‌رۆك كۆماری ژلایێ جڤاتا نوونه‌ران ڤه و ده‌ستبكاربوونێ، ل دویڤ به‌ندێ (76) یێ ده‌ستووری سه‌رۆك كۆمار د ماوه‌یێ (15) رۆژان دا ژ ده‌ستنیشانكرنا وی دێ به‌ربژارێ مه‌زنترین كوتلا په‌رله‌مانی ژلایێ ژمارا كورسیان ڤه بۆ پێكئینانا كابینا نوو یا حوكمه‌تێ ڕاسپێریت، و پێدڤی یه به‌ربژارێ سه‌رۆك وه‌زیران د ماوه‌یێ 30 رۆژان ژ مێژوویا ڕاسپاردنێ كابینه‌كا خوه پێشكێشی په‌رله‌مانی بكه‌ت، ئه‌گه‌ر د ئه‌وی ماوه‌یی دا نه‌شیا كابینه‌یا نوو پێكبینیت، جاره‌كا دی سه‌رۆك كۆمار به‌ربژاره‌كێ نوو بۆ پێكئینانا كابینه‌یا حوكمه‌تێ راسپێریت كو نابیت ماوه‌یێ پێشكێشكرنا كابینێ بۆ په‌رله‌مانی ژ 30 رۆژان ده‌رباس ببیت.
پشتی كابینا نوو یا حوكمه‌تێ ژلایێ كه‌سێ ڕاسپاردی ڤه دهێته پێكئینان، پێخه‌مه‌ت په‌سه‌ندكرنێ و پێدانا باوه‌ریێ دێ پێشكێشی ده‌سته‌یا په‌رله‌مانی كه‌ن و دێ هه‌ر ئێك ب تاكی ل گه‌ل پرۆگرامێ وی ژلایی ئه‌ندامێن په‌رله‌مانی ڤه ده‌نگ لسه‌ر هێته‌دان و پێدڤی ب ده‌نگێن پڕانیا ڕه‌ها هه‌یه، هه‌كه باوه‌ری پێ نه‌هاته‌دان پێدڤی یه د ماوه‌یێ (15) رۆژان دا كابینه‌یه‌كا نوو بهێته دروستكرن.
بێگۆمان ئه‌ڤێن مه به‌حس كرین رێكارێن ده‌ستووری و یاسایی نه، به‌لێ دراستی دا پڕانیا جاران ژلایێ هێز و لایه‌نێن سیاسی ڤه ل پشت په‌ردێ رێكه‌فتن ل سه‌ر پڕكرنا ئه‌ڤان پۆستان دهێته‌كرن، و حوكمه‌ت ژ مه‌زنترین كوتله‌یێن په‌رله‌مانی دهێته پێكئینان پاش پێدڤی ب په‌سه‌ندكرن و باوه‌ریپێدانا په‌رله‌مانی یه.
*(ماسته‌ر ب یاسا گشتی)
