سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى

هه‌لبه‌ت گه‌نده‌لى ژ بابه‌تێن به‌ربه‌لاڤه‌ ل سه‌رانسه‌ر جیهانێ و تنێ وه‌لاتێ عیراقێ د ڤى كاودانى دا ده‌رباز نابت, لێ زۆربه‌یا وه‌لاتێن جیهانێ ژ به‌ر ڤێ ئاریشێ دنالن و گه‌نده‌لى ئێشه‌كا كوژه‌كه‌ و مه‌ترسیه‌كا دژواره‌ ل سه‌ر سه‌قامگێریا جڤاكى و گه‌شه‌كرنا ئابوورى و دیسا ل سه‌ر ئاستێ دارایى و رێڤه‌به‌رى یێ وه‌لاتان و ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ هه‌مى وه‌لات پێكۆلا بنبركرنا ڤى كاودانى دكن و هه‌ولا كێمكرنێ دكن. هه‌كه‌ ئه‌م پێناسه‌یا په‌یڤا گه‌نده‌لیێ بكن یان ژى دبێژنێ (Corruption) یا پێكهاتى ژ نه‌دروست بكارئینانا ده‌ستهه‌لاتێ د رێڤه‌برنێ دا ب گه‌له‌ك جۆران، لێ ل ڤێره‌ من دڤێت ل سه‌ر لایێ ئابوورى و دارایى براوه‌ستم كو ئه‌و ژى نه‌دروست بكارئینانا سه‌رمایه‌یه‌ یان ژى بكارئینانا سه‌رمایه‌یى بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ یێن تایبه‌ت و كه‌سۆكى و خه‌رجكرن و به‌لاڤكرنا دراڤى چ یێ وى بت یان ژى كۆمه‌كا كه‌سان و دیسا هنده‌ك جاران بكارئینانا ده‌ستهه‌لاتێ ب ئارمانجا بده‌ستڤه‌ئینانا دراڤى ب رێیێن نه‌گونجاى. زێده‌بارى گه‌له‌ك جۆرێن گه‌نده‌لیێ هه‌نه‌ مینا: گه‌نده‌لیا سیاسى, گه‌نده‌لیا كارگێرى, گه‌نده‌لیا ره‌وشتى, و ل دووماهیێ گه‌نده‌لیا ژ هه‌مى ب ترستر و به‌ربه‌لاڤتر و جهێ ئاماژێ گه‌نده‌لیا دارایى یه‌ كو دهێته‌ نیاسین ب بكارئینانا ده‌ستهه‌لاتێ و بنپێكرنا وێ ب ئارمانجا بده‌ستخستنا ده‌ستكه‌فتێن كه‌سۆكى و تایبه‌ت و زالبوون ل سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن جڤاكى ب گشتى, وه‌كى ده‌رێخستنا هنده‌ك بریاران ب رێیا وان قازانجى بده‌ستبێخت, دیسا ئه‌و ره‌وشتێ بیرۆكراتى یه‌ ئارمانج ژێ ده‌ستكه‌فتیێن تایبه‌تن ب رێیێن نه‌قانوونی. زێده‌بارى گه‌له‌ك نموونه‌ هه‌نه‌ ل سه‌ر گه‌نده‌لیا دارایى مینا: نه‌بوونا رۆهناتی و زه‌لالیێ د راگه‌هاندنا گرێبه‌ستێن حكومى دا, ده‌رێخستنا هنده‌ك بریاران د به‌رژه‌وندیا هنده‌ك تاكان دا و نه‌ د به‌رژوه‌ندیا پتریا جڤاكى دا, نه‌ پاراستنا سه‌روه‌ت و سامانێ گشتى و نه‌ دروستیا بكارئینانێ, گیرۆكرنا كارى و رێزنه‌گرتن ل رێنمایێن كارى, به‌لاڤكرنا زانیاریێن كارى, نه‌ پێگریكرنا رێنمایێن به‌رپرسێ كارى, نه‌ هاریكاریكرنا هه‌ڤپشكێن كارى, نه‌ هه‌لگرتنا به‌رپرسیاریێ, واسته‌كارى, خه‌رجكرنا زێده‌ یا سه‌رمایێ گشتى, وه‌رگرتنا به‌رتیلان, ده‌ستكاریا دراڤێ گشتى و گه‌له‌ك رێیێن دى. لێ دیسا گه‌له‌ك رێ هه‌نه‌ بۆ چاره‌سه‌ركرنا ڤێ ئاریشێ ژ وان ژى: گوهارتنا به‌رپرس و رێڤه‌به‌ران ب به‌رده‌وامى داكو رێك لبه‌ر دروستكرنا گرۆپێن كه‌سێن نێزیك نه‌هێته‌ دان و ده‌ستهه‌لات ل ژێر ده‌ستێن وان نه‌مینت, پاداشتكرنا كارمه‌ندێن دلسۆز و رێگر ل به‌ر گه‌نده‌لیێ, بلندكرنا مووچه‌ و ده‌رماله‌یان دا ژین و ژیارا فه‌رمه‌نبه‌ران پێ بهێته‌ خوه‌شكرن و دووربن ژ ره‌فتارێن نه‌گونجایى, دامه‌زراندنا كه‌سێن ره‌وشت به‌رز و دیاركرنا به‌رپرسیاره‌تیا وان و ئه‌ركێن وان, توندكرنا سزایان و ب تایبه‌تى بۆ گه‌نده‌لكاران, كاراكرنا رۆلێ ده‌زگه‌هێن چاڤدێریكرنێ ل رێڤه‌به‌ریان و دانا ده‌ستهه‌لاتێ ب وان ره‌ دا بكارن سزایان بسه‌پینن ل سه‌ر خه‌مساران ڤه‌, دیاركرنا سه‌روه‌ت و سامانێ رێڤه‌به‌ر و كاربده‌ستان ب به‌رده‌وامى, بكارئینانا ئامیرێن ئه‌لیكترۆنى د كارى دا و رێگرتن د رۆتینیاتان دا. من دڤێت د ڤێ گۆتارێ دا ئاماژێ ب وه‌لاته‌كێ بكم كو د گۆپیتكا گه‌نده‌لیێ دا ده‌رباز دبوو كو دكتۆرا (غاده‌ عامر: 2016) دبێژت گه‌له‌ك جاران ئه‌م دبیهستن ژ به‌رپرسێن خوه‌ ته‌كه‌زیێ ل سه‌ر مفا وه‌رگرتنێ ژ سه‌ربۆرێن وه‌لاتان دكن و ب تایبه‌تى ژ وه‌لاتێن ژ سفڕێ ده‌ستپێكرى و نوكه‌ هه‌ڤرك بۆ زلهێزان, لێ وه‌ختا كار دگه‌هیته‌ بنبركرنا گه‌نده‌لیێ و نه‌هێلانا وێ هه‌مى كه‌س خوه‌ ژبه‌ر دهاڤێژن و كه‌س خوه‌ لێ ناكت خودان سه‌روه‌رایى وێ چه‌ندێ كو سه‌ركه‌فتنا وان ب رێیا سه‌ركه‌فتنا ل سه‌ر گه‌نده‌لێ و نه‌هێلانا وێ بوویه‌. دیسا د ڤێ گۆتارێ دا من دڤێت باشترین نموونه‌ و وه‌لات بینم كو شیاینه‌ خوه‌ ژ گه‌نده‌لیێ قورتال بكن و بهێنه‌ رێزا سیێ ژ ده‌ست پاكترین وه‌لات و كێمترین گه‌نده‌لى ل سالا (2018) دا ل دووڤ راپۆرتا ده‌ستپاكیێ یا جیهانى ئه‌و ژى وه‌لاتێ سه‌نگافۆره‌ یه‌، پشتى خوه‌ ژ گه‌نده‌لیێ خلاسكرى كو د سالا (1952) دا ژ وه‌لاتێن تژى گه‌نده‌لیى بوویه‌ و رێژا هه‌ژاریێ و نه‌خۆشیێ و نه‌خوه‌ینداریێ بلندبوویى و هه‌تا گه‌هشت بۆ وى راده‌یى پۆست دهاتنه‌ فرۆتن به‌رامبه‌ر سه‌روه‌ت و سامانى و كێ پتر پێ دابایه‌ دا وى پۆستى وه‌رگرت و ئاستێ گه‌شه‌كرن و ورارێ د ئابوورێ وان دا گه‌له‌ك كێم ببوو و بهایێ دراڤێ وان ژى به‌رامبه‌ر دۆلارى گه‌له‌ك داكه‌فت بوو, و ب هه‌مى كاودانان وه‌لاته‌كێ هه‌ژار بوو. زێده‌بارى ئه‌ڤ وه‌لات گه‌له‌ك لاواز ببوو و باوه‌ریا خه‌لكى ب ڤه‌گه‌رانا وى نه‌مابوو، لێ پرسیار ل ڤێره‌ ئه‌ڤه‌یه‌ ئه‌رێ چاوا سه‌نگافۆره‌ شیا خوه‌ ل سه‌ر پێن خوه‌ بگرت و ببت بهێزترین وه‌لات و ده‌ستپاكترین وه‌لات ل سه‌رانسه‌ر جیهانێ؟ هه‌كه‌ ئه‌م بزڤرین دیرۆكا سه‌نگافۆره‌ و ته‌ماشه‌ى سالێن شێستا و سه‌ردا بكه‌ین، دێ بینین كو پشتى گوهۆرینێن رادیكالى یێن حوكمه‌ت پێ رابوویى بوونه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ وه‌لات ب له‌ز پێش بكه‌ڤت ئه‌و ژى پشتى ئه‌نجامدانا: گرنگیدان ب فێركرن و په‌روه‌ردێ, به‌رهه‌مهێنان و هنارتنا به‌رهه‌مى بۆ وه‌لاتێن دى, و خالا ژ هه‌میێ گرنگتر بنبركرنا گه‌نده‌لیێ ل ڤى وه‌لاتى بوو, هه‌ژیێ یه‌ بێژین ئه‌ڤ وه‌لاته‌ د هیچ پرۆژه‌یه‌كێ گه‌شه‌كرنا ئابوورى دا سه‌ركه‌فتى نه‌بوو هه‌تا پشتى كونترۆلا گه‌نده‌لیێ كرى و ل سه‌ر به‌رپرسێن وه‌لاتێ خوه‌ سه‌پاندى كو سالانه‌ قه‌بارێ سه‌روه‌ت و سامانێ خوه‌ دیار بكت د به‌نكان و ده‌زگه‌هێن دارایى دا و هه‌تا سه‌روه‌ت و سامانێ خێزانا خوه‌ ژى و ئه‌و كه‌سێ هه‌ڤدژ با ل گه‌ل ڤى رێنمایى سزا دگه‌هشته‌ رادێ سێداره‌دانێ و لێژنه‌كا سه‌ر به‌خوه‌ پێكئینا بۆ دووڤچوونا دۆزێن گه‌نده‌لیێ و هه‌مى برپرسیاره‌تێ دایێ, و سركرنا گه‌نده‌ل كاران و بێ به‌هركرنا وان ژ گه‌له‌ك ماف و ئمتیازاتان و زێده‌ترى (50) سالانه‌ ئه‌ڤ وه‌لاته‌ ب وه‌لاته‌ك ده‌ستپاك و پێشكه‌فتى دهێت هژمارتن د هه‌مى واران دا ژ ئه‌گه‌رێ بنبركرنا گه‌نده‌لیێ و چه‌سپاندنا ده‌ستپاكیێ. لێ وه‌لاتێ عێراقێ د هه‌مان سال دا ل رێزا (168) هات ژ سه‌رجه‌مێ سه‌د و هه‌شتێ وه‌لاتان و وه‌لاته‌ك پرى گه‌نده‌لێ یه‌ و هه‌تا راده‌یه‌كێ چاره‌سه‌ركرنا ڤێ ئاریشێ یا ب زه‌حمه‌ته‌ و ماوه‌یه‌كێ درێژ بۆ دڤێت، ژبه‌ر گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران مه‌ نه‌ڤێت ل ڤێره‌ دیار بكه‌ین به‌س ئه‌ڤ كاودان ب دیتنا من گه‌له‌ك به‌روڤاژینه‌ ل گه‌ل هه‌رێما كوردستانێ، چونكى ل گه‌ل ده‌ستبكاربوونا كابینا نووی یا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ب سه‌رۆكاتیا سه‌رۆكێ گه‌نج و كارا (مسرۆر بارزانى) درووشمێ وى نه‌هێلانا گه‌نده‌لیێ بوویه‌ و هه‌تا راده‌یه‌كێ كار ل سه‌ر هاتیه‌كرن و دهێته‌كرن ژى و ئه‌گه‌ر ب ڤى شێوه‌یى به‌رده‌وام بن و مینا وه‌لاتێ سه‌نگافۆره‌ گه‌نده‌لى بهێته‌ لادان ژ ناڤ داموده‌زگه‌هێن میرى و حكومى دا, و سزا ل سه‌ر گه‌نده‌لكاران بهێنه‌ سه‌پاندن, نه‌دووره‌ ب ڤێ رێكێ حوكمه‌ت بكارت سه‌ربه‌خوه‌یا خوه‌ یا ئابوورى رابگه‌هینت و پتر ژین و ژیارا هه‌ڤوه‌لاتیێ هه‌رێما كوردستانێ خۆش كت و یه‌كسانیێ د داهاتێ نشتیمانى دا په‌یدا بكت, ل ڤى وه‌ختى هه‌رێما كوردستانێ دێ بته‌ خودان ژێرخانه‌یه‌كا ئابوورى یا ب هێز.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى

د هژمارا (1851) یا رۆژناما ئه‌ڤرۆ دا ل سالا 2016 د گۆتاره‌كا كورت دا، من گرنگى و دیرۆكا راپۆرتێن دارایى (Annual reports) دابوو دیاركرن ب شێوه‌یه‌كێ كورت، لێ د ڤێ گۆتارێ دا ب گرنگى دێ ل سه‌ر ڤان راپۆرتان راوه‌ستین، ژبه‌ر گرنگیا وان بۆ ئابوورى و ب تایبه‌تى بۆ بازارێن دارایى, زێده‌بارى گه‌له‌ك ژێده‌ر هه‌بوونا ڤان راپۆرتان دزڤرینن بۆ سالا (1711) وه‌ختا كۆمپانیا (South Sea Bubble ) بۆ بازرگانیكرنێ و ب تایبه‌تى بازرگانیا به‌نده‌یان ئه‌ڤ راپۆرتێن دارایى چاپكرین و بكارئینان و پاشى كۆمپانى و ده‌زگه‌هێن دى یێن دارایى د سالێن ددووڤرا دا. هه‌روه‌سا یاخۆیایه‌ راپۆرتێن دارایى ئه‌و راپۆرتن یێن بها و پێگریێن كۆمپانیان و ده‌زگه‌هێن دارایى دده‌نه‌ دیاركرن ژ سه‌روه‌ت و سامانێ وان و قازانج و خوساره‌تیا په‌یدابوویى د ماوێ سالا دارایى دا و دیسا به‌رده‌ستیا دراڤى هه‌ر د وى ماوه‌یى دا. و گه‌له‌ك كه‌س و لایه‌ن گرنگیێ پێ دده‌ن مینا: خودانیێن ده‌زگه‌هێن دارایى, قه‌رده‌ر, وه‌به‌رهێنه‌ر, هه‌لگرێن پشكان و حوكمه‌ت و ده‌زگه‌هێن وه‌رگرتنا باجێ, و كه‌سێن ب به‌رهه‌ڤكرنا كه‌لوپه‌لان رادبن بۆ ده‌زگه‌ه و كۆمپانیێن دیار و گه‌له‌ك كه‌سێن دى و بۆ ئارمانجیێن جودا جودا وه‌كى ده‌ستنیشانكرنا قه‌بارێ وه‌به‌رهێنانێ تێدا و قه‌بارێ قه‌ران. زێده‌بارى راپۆرتێن دارایى گه‌له‌ك خاسله‌ت هه‌نه‌ و ب ڤان خاسله‌تان دهێنه‌ نیاسین وه‌كى: رۆهناتى ئه‌ڤه‌ ژى ب وێ واتایێ دهێت كو ئه‌ڤ راپۆرته‌ دڤێت گه‌له‌ك رۆهن و دیار بن و ئه‌و زانیاریێن تێدا دیار بن و هه‌ر كه‌س بكارت ب ئاسانى تێ بگه‌هت هه‌تا ئه‌گه‌ر كه‌سه‌كێ نه‌خوینده‌وار بت ژى, گونجایى بن كو ئه‌و كه‌سێن پێدڤى دبن، ب ئاسانى ل دووڤ زانیاریێن تێدا بریارێ بده‌ن د كۆمپانیێن خوه‌ دا, شیانیێن به‌راوردكرنێ هه‌بن ب ئارمانجا ده‌ستنیشانكرنا ئاراسته‌ و هه‌لسه‌نگاندنا كارێ وان, گرنگیا رێژه‌یى كو هه‌ر ژمێره‌یه‌ك یا بهێته‌ دیاركرن د ڤان به‌له‌گه‌نامان دا گرنگیا خوه‌ هه‌بت و كارتێكرنێ بكت د پرۆسێسا بریاردانێ دا چ كرینا پشكان بت یان ژى هه‌ر بریاره‌كا دى یا دارایى, ل دووماهیێ راست و دروستى كو هه‌ر ژمێره‌یه‌ك یان زانیاریه‌ك یا هاتبته‌ نڤێسین د ناڤا ڤان راپۆرتان دا یا راست و دروست بت و جهێ باوه‌ریێ بت. دیسا ڤان راپۆرتان گه‌له‌گ ئارمانجێن گرنگ هه‌نه‌ و ژ بۆ ڤان ئارمانجان هاتینه‌ دروستكرن مینا: گرنگیدان ب هه‌مى لایه‌نیێن گرێدایێ ڤان راپۆرتان و هه‌مى جڤاكى, چاڤدێریكرنا زانیاریان یێن كو هاریكاریا ده‌ستنیشانكرنا قه‌باره‌ و پلا مه‌ترسیێ دكن و هاتن و ده‌ركه‌فتنا دراڤى د پاشه‌رۆژێ دا یێن ده‌ست دكه‌ڤن د كۆمپانیێ دا, بكارئینانا پیڤه‌رێن گوهۆرینان د پێگیریێن كۆمپانیێ دا, پێشكێشكرنا پێزانینێن راست و دروست ل دۆر فاكته‌ریێن ئابوورى د كۆمپانیێ دا ب ئارمانجا دیاركرنا خالیێن هێز و لاوازیێ و زانیننا ژێده‌رێن وه‌به‌رهێنان و پاره‌پێدانێ, پێشكێشكرنا زانیاریان ل دۆر گوهۆرینێن به‌رچاڤ د سه‌رجه‌مێ كه‌ره‌سته‌یان دا, ئاشكراكرنا هه‌مى زانیاریان یێن گونجایى بۆ پێدڤیێن تاكان یێن راپۆرتێن دارایى بكاردئینن. نه‌خاسمه‌ ژبه‌ر گرنگیا ڤان راپۆرتان گه‌له‌ك كار و ئه‌رك هه‌نه‌ ژ وان ژى: دیاركرنا سه‌روه‌ت و سه‌ر مایێ د ده‌ستێ كۆمپانیێ دا, دیاركرنا هه‌مى پێگریێن كۆمپانیێ بگره‌ ژ قه‌ران و دراڤێ بیانیان, دیاركرنا گوهۆرینان د هه‌رسێ پێكهاتیێن ته‌رازویێ دا (سامانێ هه‌یى, سامانێ خه‌لكى, سامان و دراڤێ هه‌لگریێن پشكان), و دیاركرنا ڤان گوهۆرینان د ماوه‌یێن دیاركرى دا (هه‌یڤانه‌, سێ هه‌یڤان جاره‌كێ یان شه‌ش هه‌یڤان یان ژى ساله‌كێ), پۆلینكرنا گوهۆرینان ل دووڤ داهات و خه‌رجیان و قازانج و خوساره‌تیێ, به‌رهه‌ڤكرنا راپۆرتێن دارایى یێن به‌رده‌وام و ل سه‌ر شێوازێ زڤرینێ و د ماویێن دیار كرى دا. به‌لێ د هه‌مان وه‌ختدا دروستكرنا ڤان راپۆرتان هه‌ر وه‌كى هه‌مى سیسته‌مێن دى یێن ژمێریارى دڤیابت هنده‌ك گریمان بهێنه‌ به‌رچاڤ وه‌رگرتن ئه‌و ژى سێ گریمانن مینا: بنه‌مایێ بده‌ستخستنێ كو ل دووڤ ڤى بنه‌مایى هه‌ر چ داهات یان خه‌رجى هاتینه‌ بده‌ست ڤه‌ئینان و خه‌رجكرن، دڤێت بهێنه‌ تۆماركرن د تۆمارێن ده‌فته‌رێن رۆژانه‌ و ژمێریارى دا. بنه‌مایێ دوویێ بنه‌مایێ وه‌كهه‌ڤیێ ئه‌و ژى ب وێ واتایێ دهێت كۆمپانى یان به‌نك رێیێن ژمێریارى یێن وه‌كهه‌ڤ بكاربینت د هه‌مى وه‌ختان دا و چ گوهۆرینان تێدا نه‌كت دا به‌راوردى ب ساناهى تێدا بهێته‌ ئه‌نجامدان, بنه‌مایێ سیێ بنه‌مایێ به‌رده‌وامیێ یه‌، ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ دێ هێته‌ په‌یره‌وكرن هندى كۆمپانى و بانك به‌رده‌وامیێ بكارى بدن تنێ د كاودانێن ژ ناڤچوونێ دا نه‌بت دیسان بانك دڤیابت بۆ تاكێن خوه‌ دیار بكن راپۆرتێن كاودانیێن ژ ناڤچوونێ ژى. هه‌ژیى یه‌ بێژین ئه‌ڤ راپۆرتێن دهێنه‌ دروستكرن ب به‌رده‌وامى د كۆمپانى و ده‌زگه‌هێن دارایى داپێكهاتینه‌ ژ: لیستا داهاتى (ژمێریا قازانج و خوساره‌تیێ), لیستا میزانیێ, لیستا هاتن و ده‌ركه‌فتنا دراڤى, لیستا مافێن خاوه‌نداران. لێ دڤیا بت ئه‌م بزانین ئه‌ڤ لیسته‌ ناهێنه‌ به‌رهه‌ڤكرن هه‌تا هنده‌ك كریار نه‌هێنه‌ ئه‌نجامدان مینا: هه‌بوونا كریاره‌كا دارایى یان ئابوورى و پاشى تۆماركرنا ڤێ كریارێ د تۆمارا رۆژانه‌دا و پاشى ڤه‌گوهاستن بۆ تۆمارا رێڤه‌به‌رى و دیسا تۆماركرن د ته‌رازویا پێداچوونێ دا و ل دووماهیێ، ژنوى ژمێریارێ دارایى دكارت ڤه‌گوهێزت بۆ ته‌رازوویا گشتى و لیستا خه‌رجى و داهاتى. ل پتریا وه‌لاتێن جیهانێ گرنگى ب دروستكرنا ڤان راپۆرتان دێ هێته‌دان و گه‌له‌ك كۆمپانى و ده‌زگه‌هێن دارایى یێن زه‌به‌لاح د مالپه‌ر و سایێتێن خوه‌دا ڤان راپۆرتان دده‌نه‌ دیاركرن، دا هه‌مى كه‌سیێن ل سه‌رى من دیاركرین ژێ مفادار بن و هه‌تا ڤه‌كۆله‌ر ژى بكارن گه‌له‌ك ڤه‌كۆلینان ل سه‌ر ژمێره‌یێن وان بكن و خالێن ب هێز و وه‌رارێ بۆ ڤان كۆمپانیان به‌رده‌ست بكن, لێ جهێ داخێ یه‌ دیسا ل هه‌رێما كوردستانێ تاك و ڤه‌كۆله‌ر نكارن زانیاریێن ڤان راپۆرتان بده‌ست ڤه‌ بینن، ژ به‌ر كو پێگریى ب بنه‌مایێ ئاشكراكرنا زانیاریان ناهێته‌كرن ژ لایێ ده‌زگه‌هێن دارایى و كۆمپانیێن ل هه‌رێما كوردستانێ كاردكن و چاڤدێریا لایه‌نێن په‌یوه‌ندیدار ژى دبت ئه‌گه‌ر بت بنه‌ سه‌پاندن و دیاركرنا راپۆرتێن دارایى یێن سالانه‌ و هه‌یڤانه‌، چونكى ئه‌گه‌ر چاڤدێرى نه‌بت، دبیت ده‌زگه‌هێن دارایى و كۆمپانى ڤان راپۆرتان به‌لاڤ نه‌كن، ئه‌و ژى ژبه‌ر گه‌له‌ك ئه‌گه‌ر و به‌رژه‌وه‌ندیان.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى

به‌رى ئه‌م بده‌ینه‌ دیاركرن كا دانا قه‌ران و دیاركرنا رێژا مفایى چ گرنگیا خوه‌ هه‌یه‌ بۆ جڤاكى و كى به‌رپرسه‌ ژ كریارا سانسۆرا ل سه‌ر قه‌ران, پێدڤیه‌ بزانینن كا قه‌ر چنه‌ و كه‌نگى ئێكه‌م جار سه‌رهلدانه‌ و پرۆسێسا به‌لاڤبوونا وان ب چو شێوه‌ دا ده‌ستپێكرینه‌ د سه‌رده‌مێن بۆرى دا و چاوا هاتینه‌ بكارئینان ژلایێ هه‌ڤوه‌لاتیان ڤه‌؟ قه‌ر یان دبێژنێ (loan) ئه‌و گۆژمێ دراڤى یه‌ یێ دهێنه‌ دان بۆ ماوه‌یه‌كى دیار كرى ژ بۆ ئه‌نجامدانا كاره‌كێ پێدڤى یان ب رامانه‌كا دى، ئه‌و دراڤه‌ یێ كه‌سه‌ك قه‌ر دكت یان وه‌ردگرت ژ هه‌ر كه‌سه‌كێ یان ده‌زگه‌هه‌كێ دارایێ بۆ برێڤه‌برنا كارێ خوه‌ و پركرنا پێدڤیا خوه‌ د ماوه‌یه‌كێ دیاركرى دا و زڤراندنا قه‌رى پشتى پركرنا پێدڤیا خوه‌, چ ژێده‌رێن پشتراست نینن كا كه‌نگى ب دروستى قه‌ر هاتینه‌دان و وه‌رگرتن ژ لایێ هه‌ڤوه‌لاتیان ڤه‌ لێ گه‌له‌ك ژێده‌ر دیار دكن و ب تایبه‌تى پرتووكا (قه‌رێن بانكى) كو ده‌ركه‌فتن و سه‌رهلدانا دانا قه‌ران ژلایێ شارستانیه‌تێن وه‌لاتێن د ناڤبه‌را رووباران دا بوویه‌ كو یۆنانیێن كه‌ڤن دگۆتنه‌ ڤى وه‌لاتى (مه‌زوپۆتامیا) كو وه‌لاتێ عیراقا نوكه‌ یه‌, دیسا پشكدارى د به‌رفره‌هه‌كرنا بازرگانیێ دا كرینه‌ و ورار و گه‌شه‌كرنا كریارێن دارایێ ل ڤى وه‌لاتى په‌یدابووینه‌ و ئێك ژ گرنگترین كریاران ده‌ركه‌فتنا گرێبه‌ستێن قه‌ران بووینه‌ كو بۆ ئێكه‌م جار كار ب دانا قه‌ران كرینه‌ بێ به‌رامبه‌ر و دراڤ هاتیه‌ دان ب هه‌ڤوه‌لاتیان وه‌ك قه‌ر ژلایێ كه‌سێن ئاینى یێن وى سه‌رده‌مى، بێ وه‌رگرتنا رێژا مفایى یان زێده‌یه‌كێ. هه‌ر وه‌سا د هه‌مان ژێده‌ر دا ته‌ كزكریه‌ ژبه‌ر نه‌زڤراندنا قه‌ران د وه‌ختێ دیاركرى دا و نه‌پێگریكرن ب گریبه‌ستان قه‌رى رێژا مفایى هاتیه‌ سه‌پاندن و زێده‌هیه‌ك هاتیه‌ وه‌رگرتن ژلایێ خودانێ قه‌رى ڤه‌, و ل باژێرێ سۆمه‌ر یێ كه‌ڤن ل وه‌لاتێ عیراقێ رێژا 33.15% وه‌ك مفا و سزا دهاته‌ سه‌پاندن ل سه‌ر كه‌سێ قه‌رى گیرۆكت, و د سه‌رده‌مێ بابلیان دا ئه‌ڤ رێژه‌ 30% بوو ل سه‌ر دراڤى و 50% ل سه‌ر به‌رهه‌مێن چاندنێ و ب تایبه‌تى گه‌نم و جه‌هى و ژبه‌ر نه‌بوونا چ قانوون و بنه‌مایێن دروست ئه‌ڤ رێژا هه‌ هه‌تا هنده‌ك جاران گه‌هشتیه‌ 450% كو رێژه‌یه‌كا گه‌له‌گ زێده‌ بوویه‌ و ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ (حه‌مۆرابى) مه‌لكێ بابل رابوو ب هنده‌ك گوهۆرینان و ده‌ینانا هنده‌ك قانوونێن گرێدایى قه‌ران و دیاركرنا رێژا مفایى و پشتى ڤان قانوون و بنه‌مایان رێژا وه‌رگرتنا مفایى ل سه‌ر قه‌ران تنێ بوو20% ل سه‌ر دراڤى و 30% ل سه‌ر ده‌خلودانى (گه‌نم و جه‌هى), دیسا ئاشۆریان رێژا 25% وه‌ك مفاوه‌ردگرتن ل سه‌ر قه‌ران و كلدانیان 20% و ل وه‌لاتێ چینا كه‌ڤن ئه‌ڤ رێژه‌یه‌ 36% بوو. دیسا هه‌ژیى یه‌ بێژین كو به‌رامبه‌ر دانا قه‌ران، هنده‌ك گره‌نتى دهاتن وه‌رگرتن ژلایێ كه‌سێ ب دانا قه‌رى رابووى ژ قه‌ر وه‌رگرى ڤه‌ دا كو جاره‌ك دى قه‌ر بهێته‌ زڤراندن و ئه‌و ژى د سه‌ر ده‌مێن بۆرى دا ب سێ شێوان بوون (به‌رپرسیاره‌تیا كه‌سى, گره‌نتیێن كه‌سى و تشتى, به‌رپرسیاره‌تیا گه‌له‌ك كه‌سان), كو هه‌كه‌ د سه‌رده‌مێن بۆرى دا قه‌ر ناهاتبایه‌ زڤراندن، قه‌رده‌رى دشیا ده‌ستێ خوه‌ ده‌ینت سه‌ر هه‌ڤژین یان كه‌سه‌كێ قه‌ر وه‌رگرى. یا خۆیایه‌ پشتى په‌یدابوونا ئیسلامێ گرنگى ب دانا قه‌ران هاتیه‌كرن، لێ وه‌رگرتنا مفایى هاتیه‌ ره‌تكرن و ب گونه‌ه و تاوان هژمارتیه‌ و پتر رێ خوه‌شكریه‌ ب دانا قه‌رێن چاك كو تنێ وه‌ك هاریكارى بۆ كه‌سێ به‌رامبه‌ر و بێ زێده‌كرن یان گرانكرنا تێچوونان ل سه‌ر قه‌ر وه‌رگرى. لێ دیسا ژ به‌ر قه‌یرانێن دارایى یێن په‌یدابووین ل سه‌رانسه‌ر وه‌لاتان و به‌رفره‌هه‌بوونا بازرگانیا د ناڤبه‌را وه‌لاتان دا و زێده‌ كاركرن ل گه‌ل به‌نكان وه‌رگرتنا مفایى و دانا قه‌ران ئاسته‌نگ بۆ گه‌له‌ك وه‌لاتان و هه‌ڤوه‌لاتیان دروستكرن و دیسا پشتى به‌نكا (Hertishtat) ل وه‌لاتێ ئه‌لمانیا تووشى ژ ناڤچوونێ بوویى و ئه‌ڤ چه‌نده‌ بوونه‌ ئه‌گه‌ر كو ل سالا 1974 لێژنه‌ك تایبه‌ت ب چاڤدێریكرنا كارێن ده‌زگه‌هێن دارایى هات دروستكرن ل وه‌لاتێ سۆیسرا ل باژێرێ (بازل) ب ناڤێ لێژنا بازل ژ لایێ ده‌ه وه‌لاتێن زلهێز ڤه‌، دا كو كارتێكرنا قه‌یرانێن قه‌ران بهێنه‌ كێمكرن كو ب بازل ئێك هاتبوو نیاسین, لێ ل سالێن ل دووڤئێك دا 1988 و 2010 بازل دو و سێ هاتن پێكئینان و وه‌لاتێن ئه‌ندام د ناڤ ڤێ لێژنێ دا زێده‌تربوون و پتر چاڤدێریا ده‌زگه‌هێن دارایى هاته‌كرن و پتر كریارێن وه‌رگرتن و دانا قاران هاتنه‌ رێخستن. دیسا د وه‌ختێ نوكه‌ دا و ژ به‌ر ئازادبوونا بازارێن دارایى و ئابوورى ئه‌ڤ رێژا مفایى و زێده‌هیه‌ دهێته‌ دیاركرن ل سه‌ر بنه‌ماێن مه‌ترسیێ و ماوه‌یى كو چه‌ند مه‌ترسى و ماوه‌ درێژتر بن پتر ئه‌ڤ رێژه‌ دهێته‌ وه‌رگرتن, بۆ نموونه‌ ل وه‌لاتێ ئه‌مریكا قه‌رێن كه‌سى یان تاكى رێژا مفایى 6% هه‌تا 36% و قه‌رێن قوتابیان ئه‌ڤ رێژه‌ جودایه‌ د ناڤبه‌را 4.45% و هه‌تا 6%. زێده‌بارى ل هه‌رێما كوردستانێ ژى ژ به‌ر نه‌بوونا سانسۆران ل سه‌ر دانا قه‌ران و دیاركرنا رێژا مفایى گه‌له‌ك هه‌ڤوه‌لاتى تووشى قه‌یرانێن دارایى كرینه‌ و هه‌ر كه‌سه‌ك هه‌تا راده‌یه‌كێ ب كه‌یفا خوه‌ ڤان رێژه‌یان دیار دكن و به‌نكێن ل هه‌رێما كوردستانێ ژى هه‌ر ئێك ل دووڤ رێنمایێن خوه‌ ڤى مفایى وه‌ردگرن بۆ نموونه‌, وه‌رگرتنا قه‌رى بۆ ماوێ ساله‌كێ پێدڤیه‌ مفایێ 14% بده‌یه‌ به‌نكا شیمال و 5.5% بده‌یه‌ به‌نكا ئارتى بانك و به‌نكا باوه‌ریێ 12% و ل دووماهیێ ژى به‌نكا كوردستان یا نیڤده‌وله‌تى رێژا 5.5% وه‌ردگرتن, ئه‌م دشێن بێژن هه‌تا راده‌یه‌كێ ئه‌ڤ رێژێن مفایى نێزیكى ئێكن و نه‌وه‌ك وان رێژانه‌ یێن بازرگانێن هه‌رێما كوردستانێ وه‌ردگرن كو هنده‌ك جاران چار جاران زێده‌تر ژ رێژا مفایێ دهێته‌ وه‌رگرتن ژلایێ به‌نكان ڤه‌ وه‌ردگرن, چونكى هه‌ر به‌نكه‌كا دهێته‌ دامه‌زراندن دڤیابت ل ژێر چاڤدێریا به‌نكا ناڤه‌ندى كاربكت و به‌نكا ناڤه‌ندى تنێ مافێ 70% دایه‌ به‌نكێن بازرگانى بدانا قه‌ران رابن ژ سه‌ر وه‌ت و سامانێ به‌رده‌ست و ژبلى ڤێ چه‌ندێ ژى دڤیا بت رێژا یه‌ده‌كێ ڤان به‌نكان كێمتر نه‌بت ژ 10% ل ده‌ف به‌نكا ناڤه‌ندى یا عیراقى. لێ ژ حه‌مێ گرنگتر ئه‌وه‌ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ سانسۆره‌ك هه‌بت ل سه‌ر وان كه‌سێن ب دانا قه‌ران رادبن و نه‌ ب كه‌یفا خوه‌ ڤێ رێژا مفایى دیار بكن و بارێ هه‌ڤوه‌لاتى و كه‌سێ هه‌ژار پتر گران بكن, و ل شوونا وه‌رگرتنا قه‌ران ژلایێ بازرگانان ڤه‌ یان ده‌زگه‌هێن دارایى یێن نه‌ رێخستى، پێدڤیه‌ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ و كابینه‌یا نوو گرنگیێ ب دانا قه‌رێن بێ رێژا مفایى بدت ب تایبه‌تى ژى (قه‌رێن خواندنێ, قه‌رێن هه‌ڤژینیێ, و قه‌رێن ئاڤاهیان) دا هه‌م زڤرۆكا دراڤى د ناڤ بازارێن هه‌رێما كوردستانێ دا زێده‌تر بت و هه‌م ژى گه‌نج و هه‌ڤوه‌لاتیێ مه‌ پتر یێ مفاداربت ژ خزمه‌تێن گشتى و ل دووماهیێ ژى ئه‌ڤ قه‌رێن هه‌نێ هه‌كه‌ بۆ ئه‌گه‌رێن ل سه‌رى بهێن دان، ئابوورێ مه‌ ژى دێ پتر گه‌شه‌ كت و هه‌رێما كوردستانێ ژى دێ سه‌قامگیرتر بت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
هه‌كه‌ به‌راوردیا شیانێن وه‌لاتێ عیراقێ بهێته‌كرن ل گه‌ل وه‌لاتێن دى یێن نه‌پێشكه‌فتى، دێ بینێ شیانێن ئابوورى یێن ڤى وه‌لاتى گه‌له‌ك و گه‌له‌ك زێده‌ترن ژ یێن دى، بگره‌ ژ شیانیێن چاندنێ كو دو رووبارێن گرنگ د ناڤ ئاخا عیراقێ دا ده‌رباز دبن, به‌رده‌ستیا زێده‌ یا ده‌ستێن كارى ژبه‌ر زۆریا هژمارا ئاكنجیان, ل دووڤ ئاماره‌كا هاتیه‌كرن ژلایێ رێڤه‌به‌ریا زانیاریێن پترۆلێ یا ئه‌مریكی (EIA) دایه‌ دیاركرن وه‌لاتێ عیراقێ ل رێزا پێنجێ دهێت ب هه‌بوونا یه‌ده‌كه‌كێ زێده‌ ژ پترۆلێ، كو دهێته‌ خه‌ملاندن ب 147 ملیار به‌رمیلان, دیسا ئه‌ڤ وه‌لاته‌ گه‌له‌ك زه‌نگینه‌ ب هه‌بوونا غازێ و گه‌له‌ك كانزایێن دى, و به‌رى دۆرپێچ بهێنه‌ سه‌پاندن ل سه‌ر ڤى وه‌لاتى و به‌رى په‌یدابوونا شه‌رى ل گه‌ل وه‌لاتێ كوێتێ داهاتێ ڤى وه‌لاتى نێزیكى (98%) ژ پترۆلێ و نه‌فتا تێكهه‌ل پێكدهات, راسته‌ ل شه‌شى هه‌یڤا هه‌شتا سالا 1990 دۆرپێچ ب ته‌مامى هاتیه‌ سه‌پاندن ل سه‌ر ڤى وه‌لاتى و ئه‌ڤ كاودان به‌رده‌وام بووینه‌ هه‌تا سالا 2013 و ب ئێكجارى وه‌لاتێ عیراقێ ژ به‌ندێ حه‌فتێ هاتیه‌ ده‌رخستن و دۆرپێچ ل سه‌ر ب دووماهى هاتیه‌, دیسا زێده‌بوونا به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یێ وه‌لاتێ عیراقێ ل دووڤ به‌لاڤۆكێن سندۆقا دراڤى یا نیڤده‌ولى ل سالا 1980 تنێ 53.9 ملیار دۆلار بوون، لێ د وه‌ختێ نوكه‌ دا 254 ملیار زێده‌تر بووینه‌ و د سالا بهێت دا دهێته‌ پێشبینكرن ببنه‌ 276 ملیار دۆلار, زێده‌بارى ل دووڤ راپۆرتێن به‌نكا ناڤه‌ندى یا وه‌لاتێ عیراقێ هنارتیێن ڤى وه‌لاتى زێده‌ بووینه‌ و ب تایبه‌تى ژ سالا 2004 و هه‌تا نوكه‌ به‌رده‌وام گه‌شه‌ كرینه‌ و ئه‌ڤ گۆژمه‌ ژ 17.7 ملیار دۆلاران بووینه‌ 152.6 د سالا 2018 دا, دیسا ل دووڤ هه‌مان ژێده‌ر راسته‌ خه‌رجیاتێن ڤى وه‌لاتى ژى بلند بووینه‌ سال بۆ سالێ كو د سالا 2004 دا خه‌رجیاتێن ڤى وه‌لاتى تنێ 45.2 ملیار دۆلار بوون و د سالا 2019 دا بووینه‌ 119.6 ملیار دۆلار. سه‌ره‌رایى زه‌نگینیا ڤى وه‌لاتى و خێر و بێرا و متا و كه‌ره‌سته‌یێن وێ, و سه‌ره‌رایى كو ئه‌ڤ وه‌لاته‌ ده‌ریایه‌كا تژى زێرێ ره‌شه‌ لێ هه‌ر چاڤێ هه‌ڤوه‌لاتیێن وێ یێ ل ده‌وروبه‌ر و جیرانان و هێشتا مرادا وان دلۆپه‌كا گازێ یه‌ و چاڤێ وان یێ ل سه‌ر كۆچبه‌ریێ و هه‌مى پێكۆلان دكن تنێ خوه‌ خلاس كن ژ ڤى وه‌لاتى و ژبه‌ر ئێش و ژانێنن دبینن د ناڤ جه‌رگێ وه‌لاتى دا و ژبه‌ر نه‌یه‌كسانى و نه‌بوونا كێمترین خزمه‌تێن ژیانێ مینا ئاڤ و كه‌هره‌ب و خزمه‌تێن ساخله‌میێ. هه‌روه‌سا ئه‌ڤ خونیشادانێن ل ڤێ دووماهیێ ل عیراقێ په‌یدابووین و به‌رده‌وامیا وان هه‌ر ژبه‌ر نه‌بوونا خزمه‌تایه‌، چونكى نه‌خۆش تنێ دزانن كا برینا وان چه‌ندا بژانه‌, دبیت هنده‌ك جاران ده‌ستێن وه‌لاتان هه‌بن بۆ هاندان و تێكدانا ره‌وشا وه‌لاتێن زه‌نگێن مینا عیراقێ چونكى د به‌رژه‌وه‌ندیا وان دایه‌ چه‌ند بارودۆخ یان كاودان ئالۆزتر بن. ل دووماهیێ ملله‌تێ كورد ژى بێبه‌هر نه‌بوویه‌ ژ نه‌خوه‌ش و ئازارێن په‌یدا بووین ل ڤى وه‌لاتى و تێكچوونا كاودانیێن سیاسى و ئابوورى ب نه‌رێنى بۆ هه‌رێما كوردستانێ ژى دێ زڤرن، چونكى هێشتا كوردستان قه‌واره‌كه‌ د چارچووڤێ عیراقێ دا و د كاودانێن خوه‌ش و دروست دا بۆدجه‌ و مووچێن هه‌ڤوه‌لاتیێن وێ هاتن بڕین ژلایێ ده‌ستهه‌لاتدارێن عیراقى ڤه‌، دیسا هه‌كه‌ ئه‌ڤ كاودان به‌رته‌نگ بوون و به‌رده‌وام ئالۆزى په‌یدابوون دیسا دێ بنه‌رێنى بۆ هه‌رێما كوردستانێ زڤرن, لێ دخوازین د داهاتى دا ده‌ریایا پترۆلێ بارانه‌كا تێر دلۆپ ب سه‌ر هه‌ژار و به‌له‌نگازان دا ببارینیت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
چه‌ند ئه‌م گه‌نگه‌شه‌یان بكه‌ین و به‌رده‌وام بن ل سه‌ر دانوستاندنێ، كا ئه‌رێ دراڤ و سه‌روه‌ت و سامان خوه‌شیێ په‌یدا دكت یان نه‌؟ دێ گه‌نگه‌شه‌یه‌كا بێ بنه‌ما بت، چونكى یا خۆیایه‌ سه‌روه‌ت و سامان و دراڤ هێزه‌كا زێده‌ ددن خودانێ خوه‌, لێ مه‌ره‌م ژێ هێزتنێ نى نه‌, به‌لێ چاوانیا بكارئینانا ڤێ هێزێ یا گرنگه‌ و گه‌له‌ك كه‌س ڤێ هێزێ بۆ مفایێن تاكى و به‌رژه‌وه‌ندیێن كه‌سۆكى بكاردئینن و دیسا هنده‌ك كه‌سێن دى ژى دبیت بۆ ژناڤبرن و لاوازكرنا ده‌وروبه‌ران بكاربینن. به‌لێ د هه‌مان ده‌م دا هنده‌ك كه‌سێن دى دبیت هه‌بن و هه‌نه‌ ژى هێزا سه‌روه‌ت و سامانى بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى بكاردئینن و هنده‌ك جاران ژبه‌ر هێزا زۆر یا دراڤ و سه‌روه‌ت و سامانێ وان دكارن هه‌تا كارتێكرنه‌كا به‌رچاڤ هه‌بن د هنده‌ك بریارێن گرنگ و گشتى دا چ ل سه‌ر ئاستێ ناڤخوه‌یى بن یان ژى ل سه‌ر ئاستێ ژ ده‌رڤه‌. ل ڤێره‌ مه‌ دڤێت بێژین كو مه‌رج نینه‌ ئه‌ڤ لایه‌نه‌ كه‌س بن و هنده‌ك جاران دبیت ده‌زگه‌هه‌ك یان یه‌كه‌یه‌كا دارایى یان دراڤى بت مینا به‌نكان و دیسا ژبه‌ركو هێزا سه‌روه‌ت و سامان و دراڤى د ده‌ستێ به‌نكان دایه‌، ئه‌ڤ به‌نكه‌ دكارن هه‌كه‌ حه‌زا وان ل سه‌ر بت دكارن ب گه‌ره‌نتیا پاراستن و رێزگرتنا مافێن مرۆڤان رابن و ب باشتركرنا ژین و ژیارا وان ب رێیا گه‌له‌ك كاران مینا: دانا قه‌ران بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان بۆ پركرنا پێدڤیێن تاكه‌كه‌سان و به‌رفره‌هه‌كرنا كار و بارێن وان و كێمكرنا نه‌خوه‌شى و ئازارێن وان, لێ د هه‌مان ده‌م دا به‌نك دكارن ب ئازاردانا جڤاكى ژى رابن مینا دانا قه‌ران و زێده‌كرنا كریێ و رێژه‌یێن مفایى ل سه‌ر ڤان قه‌ران هه‌تا بگه‌هته‌ وى راده‌یى هه‌ڤوه‌لاتى نه‌كارن ڤان قه‌ران بزڤرینن و به‌نك بكارت ده‌ستێ خوه‌ ده‌ینن سه‌ر سه‌روه‌ت و سامانێ كه‌سێ دیار. دیسان ب رێیا ڤان قه‌ران به‌نك دكارن رێ خوه‌ش بكن بۆ كۆمپانیێن مفاده‌ر بۆ ژینگه‌ه و وه‌لاتى ب گشتى، دیسا ئه‌رێ ئه‌و كۆمپانیا قه‌رى وه‌ردگرت و پرۆژه‌یان پێ دروست دكت كۆمپانیه‌كا رێزێ ل ماف و ره‌وشتێن كریاران دگرت یان نه‌. خاله‌كا دى به‌نك دكارن رێ ل كریارێن گه‌نده‌لیێ بگرن و هه‌تا راده‌كى گه‌نده‌لیا به‌رپرس و پله‌ بالایێن وه‌لاتى ژى نه‌هیلێن ب گه‌له‌ك رێیان، ژ وان ژى ره‌وانه‌ نه‌كرنا كۆژمێن زێده‌ بۆ ده‌رڤه‌یى وه‌لاتى و رێ گرتن ل وه‌به‌رهێنانكرنا دراڤێ ناڤخوه‌یى ل وه‌لاتێن بیانى كو ئه‌ڤ چه‌نده‌ دێ بته‌ ئه‌گه‌ر هه‌ڤوه‌لاتى پتر ژ وى دراڤى ببینن یێ ل ناڤ وه‌لاتى دا دهێته‌ به‌رهه‌مئینان, دیسا هه‌كه‌ نیازا جهیێن ده‌ستهه‌لاتدار بۆ نموونه‌ دروستكرنا كارگه‌هه‌كا ڤاڤارتنا گلێشى یان یا پترۆلێ بت و داخوازا قه‌ره‌كێ ژ به‌نكێ بهێته‌كرن، ل ڤێره‌ به‌نك دكارت پێداچوونێ ل جه و كارتێكرنا ڤێ كارگه‌هێ بكت بۆ ده‌وروبه‌ران كا دێ زیانێن وێ كارگه‌هێ پتر بن یان ژى قازانج و مفایێن وێ بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان و به‌نك دكارت به‌رپرسیاریا جڤاكى هه‌لبگرت و مافێ هه‌ڤوه‌لاتیان بپارێزت. خاله‌كا دى یا گرنگ پاراستنا نهێنیێن كریارێن به‌نكى یه‌ ژلایێ به‌نكان ڤه‌، چونكى به‌لاڤكرنا پێزانینێن كریاران بۆ لایه‌نێ سیێ دێ مافێن كریارێ به‌نكێ هێنه‌ بنپێكرن و نه‌دووره‌ ئه‌ڤ كریار تووشى گه‌له‌ك ئاریشه‌یان ببن, دیسا بكارئینانا پرۆگرامیێن ب هێز و هه‌ڤدژ دگه‌ل هێرشێن ئه‌لیكترۆنى یێن به‌رده‌وام ژلایێ هاككه‌ران ڤه‌. خاله‌كا دى و یا گرنگ كو ئه‌ڤه‌ پتر به‌ربه‌لاڤه‌ ل وه‌لاتێن نه‌پێشكه‌فتى ئه‌و ژى نه‌بوونا دادوه‌ریێ و یه‌كسانیێ د دامه‌زراندنا ره‌گه‌زێ نێرومیێ دا كو پتر دامه‌زراندن و دلیڤه‌یێن كارى بۆ ته‌خا زه‌لامانن و ژن هه‌تا راده‌یه‌كێ دهێنه‌ بێبه‌هركرن، له‌وا به‌نك دكارت ب رێیا دانا قه‌ران بۆ كۆمپانیان داخوازا دامه‌زراندن و دانا كارى یا ژنان ژێ بهێته‌كرن و ب یه‌كسانى دامه‌زراندن بهێته‌كرن بۆ هه‌ردو ره‌گه‌زان. و ل دووماهیێ به‌نك دكارن مینا پارێزڤانه‌كێ كاربكن ژبۆ پاراستنا دراڤێ هه‌ڤوه‌لاتیان یێ هاتیه‌ ده‌ینان، ل ده‌ف به‌نكان ژ هه‌ر كریاره‌كێ و پتر ده‌لیڤه‌یێن كارى بۆ گه‌نجێن وه‌لاتى په‌یدا بكن و ئابوورا وه‌لاتى سه‌قامگیر راگرن.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
ژبه‌ر گوهۆرینێن به‌رده‌وام و پێشكه‌فتنا ته‌كنولۆژیایێ و گرنگیا زانست و زانینێ د هه‌مى وارێن كارى دا و ل دووڤ پێدڤیا بازارى سالانه‌ یان چه‌ند سالان جاره‌كێ هنده‌ك پشك و كۆلیژ یێن نوو دهێنه‌ دروستكرن و هنده‌ك جاران ژى داخستن ل زۆربه‌یا وه‌لاتیێن جیهانى و ب تایبه‌تى ل زانكۆیێن ئاست بلند. هه‌روه‌سا ژبه‌ر گرنگیا خواندن و زانینێ خودایێ مه‌زن ئێكه‌م ئایه‌ت ئینایه‌ خار بۆ پێغه‌مبه‌رێ مه‌ (محه‌مه‌د) سلاڤێن خودێ ل سه‌ر بن ده‌رباره‌یى خواندن و زانینێ بوویه‌، دیسا پێغه‌مبه‌رێ مه‌ ژى پالپشتیا خواندن و فێربوونێ كریه‌، و گه‌له‌ك زانا ته‌كه‌ز ل سه‌ر وه‌رگرتنا زانست و زانینێ كریه‌، و باشترین نموونه‌ ژى نیلسون ماندێلا دبێژت، زانین چه‌كه‌ك گه‌له‌ك كارتێكه‌ره‌ كو شیان هه‌نه‌ بهێته‌ بكارئینان بۆ گوهارتنا جیهانێ. به‌رى ب تێر و ته‌سه‌لى ل سه‌ر بابه‌تێ گۆتارێ باغڤم، دڤیا بت هنده‌ك زانیاریان ل سه‌ر بازارێن عیراقا فیدرال و هه‌رێما كوردستانێ بزانین، ئه‌گه‌ر تنێ ئه‌م نموونه‌ سالێن پشتى ژناڤچوونا رژێما سه‌دامى دیار بكه‌ین، دێ بۆ مه‌ دیار بت كو به‌رده‌وام بۆدجا عیراقێ گه‌شه‌ كریه‌ و سال بۆ سالێ زێده‌تر بوویه‌ و یه‌ده‌كێ نه‌فتێ و دراڤێن بیانى ژى باشتر بووینه‌، راسته‌ كو هژمارا ئاكنجیێن وێ بووینه‌ 38 مه‌لی‌ون و چه‌نده‌ك و رێژا ره‌گه‌زێ نێر 51% پێكدهینیت و 49% ژ ره‌گه‌زێ مێ، لێ دكتۆر (ئه‌حمه‌د راویى، 2009) دبێژت كو هێزا كارى ژ فاكته‌ر و بنه‌مایێن سه‌ره‌كى نه‌ بۆ دروستكرنا مفایێن ئابوورى و جڤاكى و باشتربوونا ئاستێ ژین و ژیارێ و ژێده‌رێ ڤێ هێزێ ژى ئاكنجیێن وه‌لاتى نه‌، زێده‌بارى دبێژت هه‌روه‌ختا ورارا ئاكنجیێن وه‌لاتى بلندبن رێژا چالاكیێن ئابوورى زێده‌ دبن. هه‌روه‌سا ل دووڤ چه‌ند ژێده‌ران رێژا دكه‌ڤته‌ د ناڤبه‌را ژیێ كارى دا ژ سه‌رجه‌مێ گشتى نابۆرت ژ 70% و ئه‌ڤ چه‌نده‌ دیار دكت كو رێژه‌یا هه‌ره‌ زۆر د ناڤ هیلێن بێكاریێ دانه‌. ل دووڤ نووترین راپۆرتا سندۆقا دراڤى یا نیڤده‌وله‌تى رێژا بێكاریێ ل عیراقێ زێده‌تره‌ ژ 40% ل ده‌ف ته‌خا گه‌نجان. دیسا سه‌ره‌راى هه‌بوونا هژمارا زۆر یا زانكۆ و په‌یمانگه‌هان ل ڤى وه‌لاتى و نه‌بوونا پلانێن گونجاى سالانه‌ چه‌نده‌ها قوتابى ده‌ردچن و دمینن بێكار و مفا ژ زانست و زانینا وان ناهێت وه‌رگرتن. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى هژماره‌كا زۆر یا زانكۆ و په‌یمانگه‌هان هاتینه‌ دروستكرن هه‌ر ژ سالا 1968 وه‌ره‌ كو هه‌ردو زانكۆیێن سه‌لاحه‌دین و سلێمانیێ ل ده‌ستپێكى هاتینه‌ دامه‌زراندن و دیسا پشتى سه‌رهلدانێ و به‌رقه‌راربوونا هه‌رێما كوردستانێ زانكۆیا دهۆكێ و گه‌له‌ك یێن دى هاتینه‌ دروستكرن و سالانه‌ هژماره‌كا زۆر ده‌رچوویان په‌یدا دكن و ئه‌گه‌ر ئه‌م نموونه‌ سالا 2016 بو 2017 وه‌ربگرین دێ بینن كو زێده‌تر ژ 31 هزار قوتابیان هاتن وه‌رگرتن ل زانكۆیێن حكومى ل هه‌رێما كوردستانێ، و د ئه‌ڤ ساله‌دا 41833 قوتابى هاتینه‌ وه‌رگرتن تنێ د زانكۆیێن حكومى دا و ژبلى زانكۆیێن تایبه‌ت.لێ یا گرنگ و مه‌ دڤێت بپرسین ئه‌رێ ئه‌ڤ وه‌رگرتنا زۆر یا قوتابیان یان ژى ڤه‌كرنا زۆر یا پشك و كۆلیژان ل زانكۆیێن هه‌رێما كوردستانێ پێدڤیا بازارى پركریه‌؟ یان ژى ئه‌رێ ب زێده‌كرنا هژمارا ده‌رچوویێن زانكۆ و په‌یمانگه‌هان مه‌ شیایه‌رێیێ ل به‌ر ئینانا كارمه‌ندێن بیانى و بسپۆرێن وان بگرین؟ یان ژى ئه‌رێ مه‌ شیایه‌ ب دروستى مفا ژ شیانێن ده‌رچوویان وه‌ربگرین؟ یان تنێ رێژا ده‌رچوویان هژماره‌ و پێش ڤه‌چوون د بازارێن مه‌ یێن دارایى و ئابوورى دا په‌یدا نه‌بووینه‌؟ یان ژى ئه‌رێ ب زێده‌كرنا ده‌رچوویان مه‌ شیایه‌ هه‌ڤوه‌لاتیێ خوه‌ ژ سه‌ره‌دانا وه‌لاتێن جیران ببرین بۆ چوونا نه‌خۆشخانا یان ژى بۆ خواندنێ و گه‌له‌ك مه‌ره‌مێن دى؟ دا به‌رسڤا ڤان پرسیاران بده‌ین پێدڤیه‌ بزانین نه‌ تنێ ڤه‌كرنا زانكۆ و په‌یمانگه‌هان گرنگه‌، لێ تشتێ گرنگ ئه‌وه‌ ئه‌رێ ئه‌ڤ پشكه‌ یان زانكۆیه‌ دێ شێت گه‌نجه‌كێ دلسۆژ ب وه‌لاتێ خوه‌ دروست كت كو هزرا وى ئاڤاكرنا وه‌لاتى بت نه‌ تێكدانا وى چ ژلایێ به‌رهه‌م ئینانێ ڤه‌بت، یانژى كێم خه‌رجكرن و پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر خوه‌، دیسا یا گرنگه‌ ئه‌م بزانین ئه‌رێ په‌یوه‌ندیه‌ك هه‌یه‌ د ناڤبه‌را بازارێن كارى و ده‌زگه‌هێن خواندنا بلند ل وه‌لاتێ مه‌، ئه‌رێ ما تنێ وه‌رگرتنا مووچه‌ى یان قازانجه‌كێ گرنكتره‌ یان ژى گرنگى دان ب فێركرنا قوتابى؟ له‌وا ئه‌گه‌ر هه‌رێما كوردستانێ و مه‌ بڤێت مفا ژ هێزا گه‌نج و قوتابێن خوه‌ وه‌ربگرین پێدڤیه‌ ڤان خالان به‌رچاڤ وه‌ربگرین: دروستكرنا هه‌ڤسه‌نگیه‌كێ د ناڤبه‌را ده‌رچوویێن زانكۆیان و په‌یمانگه‌هان ده‌ دگه‌ل رێژا داخوازێ و پێدڤیا بازارى ل دووڤ هه‌مى تایبه‌تمه‌ندیان، گرنگیدان ب نووكرن و باشتركرنا رێیێن خواندنێ كو بگونجن ل گه‌ل پێشكه‌فتنا سه‌رده‌م و پێدڤیا بازارێن كارى، پتر گرنگیدان بلایه‌نێ پراكتیكى و ڤه‌كرنا بشكێت دارتاشیێ، سه‌رتراشیێ، دروستكرنا ئامیرێن كه‌هره‌بایى، فیته‌رى و هه‌تا نانپێژى و دروستكرنا كێك و شریناهیان و گه‌له‌ك پشكێن ب ڤى شێوه‌ى، دیسا سه‌پاندن ل سه‌ر دوكان و كارگه‌هان كو هوستا و كرێكارێن وان ده‌رچووێن زانكۆ و په‌یمانگه‌هێن پێشه‌یى بن و هه‌تا دانا موله‌تێ ل دووڤ باوه‌رنامێ و تاقى كرنان دا رێ بۆ ده‌رچوویان ڤه‌بت، گرنگیدان ب مامۆستایان د هه‌مى قووناغێن خواندنێ دان ب ڤه‌كرنا خولێن به‌رده‌وام و هه‌تا هنده‌ك جاران هنارتن بۆ وه‌لاتێن پێشكه‌فتى دا مفا ژ سه‌ربۆرێن وان بهێنه‌ وه‌رگرتن، مفاوه‌رگرتن ژ ڤه‌كۆلینێن مامۆستا و قوتابیان د وارێن جودا دا ئه‌وێن سالانه‌ دهێنه‌ ئه‌نجامدان. ئه‌گه‌ر مه‌شیا تنێ هنده‌ك خالێن ل سه‌رى وه‌ك پێشنیار به‌رچاڤ وه‌ربگری، دبیت هه‌تا راده‌یه‌كێ ئه‌م بشێَن مفا ژ ده‌رچوویێن خوه‌ یێن سالانه‌ وه‌ربگرین و رێ خوه‌ش بكه‌ین بۆ بهێزكرنا ئابوورێ وه‌لاتێ خوه‌ و پتر پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر خوه‌ بكه‌ین، چونكى هه‌ر گوهۆرینه‌كا مه‌ بڤێت بكین و سه‌ركه‌فتى بین دڤیابت ئێكه‌م جار ژ قوتابخانه‌ و زانكۆ و په‌یمانگه‌هێن خوه‌ ده‌ست پێ بكه‌ین دا بشێن ب رێیا سیسته‌مه‌كێ گونجای و ژێرخانه‌یه‌كا بهێز یا ئابوورى بو هه‌رێما كوردستانێ دابنین و پێدڤیا بازارێ خوه‌ ژ ده‌رچوویان پربكه‌ین و مفا ژ هه‌مى بوارێن جودا جودا ببینین ل زانكۆ و په‌یمانگه‌هیێن مه‌.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
ژ كه‌ڤن وه‌ره‌ مرۆڤان گه‌له‌ك شێواز بكارئیناینه‌ بۆ لێكگوهارتن, كرین و فرۆتن و بازرگانیكرنێ, زێده‌بارى د سه‌رده‌مێن بۆرى دا، پرۆسێسا لێكگوهارتنا تشت ب تشتى دهاته‌كرن و ئه‌ڤ لێكگوهارتن به‌رده‌وامبوو هه‌تا كو مرۆڤان هنده‌ك كانزا بكارئیناین مینا ئاسن و برۆنزى وه‌ك ئامراز و ئالاڤێن لێكگوهارتنێ, زێده‌بارى بكارئینانا زێر و زیڤان ژى وه‌ك دراڤ و پاشى بكارئینانا دراڤێ كاغه‌زى كو زۆربه‌یا ژێده‌ران دیار دكن وه‌لاتێ چینێ بۆ ئێكه‌م جار ل سالێن د ناڤبه‌را (618 بۆ 907) دراڤێ كاغه‌زى چاپكریه‌ ل شوونا بكارئینانا دراڤێ زێر و زیڤى و بۆ ب سانه‌هیكرنا مامه‌له‌تێن بازرگانى د ناڤبه‌را بازرگانان دا و ب سانه‌هیكرنا كریارێن كرین و فرۆتنێ, و پاشى ل چه‌رخێ هه‌ڤدێ ل وه‌لاتێن ئه‌ورۆپى ژى دراڤێ كاغه‌زى هاتیه‌ بكارئینان. یاخۆیایه‌ پشتى ده‌ركه‌فتنا به‌نكان بۆ جارا ئێكێ ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ كو پتریا ژێده‌ران دیار دكه‌ن كو ئێكه‌م بانك ل وه‌لاتێ ئیتالیا ل سالا 1397 په‌یدابوویه‌ و پاشى ل وه‌لاتێن دى و به‌رفره‌هبوونا بكارئینانا دراڤێ كاغه‌زى و په‌یدابوونا به‌نكێن ناڤه‌ندى بۆ جارا ئێكێ ل وه‌لاتێ سوید ل سالێن د ناڤبه‌را (1665 بۆ 1668) و زێده‌بوونا به‌نكان ل سه‌رانسه‌ر جیهانێ و ژبه‌ر ئاریشه‌یێن ڤه‌گوهاستنا دراڤى د ناڤبه‌را باژێران و وه‌لاتان دا و هه‌ردیسا زه‌حمه‌تیا هلگرتنا كۆژمه‌كێ زۆر یێ دراڤى و گه‌له‌ك ئه‌گه‌رێن دى هزر د كارئینانا كارتێن بانكى دا هاتیه‌كرن, ئه‌و كارتێن دهێنه‌ بكارئینان ل شوونا هلگرتنا دراڤى, دیسا وه‌لاتێ ئه‌مریكا ئێكه‌م وه‌لات بوویه‌ كو هنده‌ك هۆتیلێن وى وه‌لاتى هزرا دروستكرنا كارتێن پێدانا دراڤى كریه‌ ل سالا 1914 بۆ ئاسانكرنا مامه‌له‌تێن كریارێن وان و كێمكرنا وه‌ختى. هه‌ر دیسا د سالێن 1949 و هه‌تا 1951 گه‌له‌ك به‌نك رابوون ب ده‌رخستنا هنده‌ك جۆرێن كارتان و به‌نكان زێده‌تر ژ جۆره‌كێ بكارئینان و هه‌ر جۆره‌ك هاته‌دان ل دووڤ دانوستاندنا هه‌ڤوه‌لاتى ل گه‌ل به‌نكان. ل ڤێره‌ مه‌نه‌ڤێت ب درێژى ل سه‌ر مفا و خاسله‌ت و مفایێ كارتێن بانكى باخڤین لێ یا من دڤێت بێژم جهێ داخێ یه‌ هێشتا به‌نكێن مه‌ ل هه‌رێما كوردستانێ نه‌كارینه‌ حه‌زا مه‌عمیل و هه‌ڤوه‌لاتیان پربكن ب رێیا دانا ڤان كارتان و بكارئینانا وان و هه‌تا زۆربه‌یا به‌نكان هێشتا كار ب كارتێن بانكى نه‌كرینه‌ تنێ رێژه‌یه‌كا كێم نه‌بت و ڤێ رێژێ ژى هنده‌ك مه‌رجێن گران داینه‌ به‌ر هه‌ڤوه‌لاتیان بۆ بده‌ستخستنا ڤان كارتان و ئه‌ڤ كارت ل هه‌مى جهان ناهێن بكارئینان و تنێ ل هنده‌ك جهێن دیاركرى یێن كو ئامیرێن راكێشانا دراڤى و بكارئینانا وان هه‌یین. هه‌ژیه‌ بێژین هێشتا ب دروستى تاك و هه‌ڤوه‌لاتیێن وه‌لاتێ مه‌ دانوستاندن ل گه‌ل به‌نكان نه‌كرى و ئه‌ڤ كارت بكارنه‌ئیناین، نێزیكه‌ هنده‌ك وه‌لاتێن پێشكه‌فتى ل شوونا بكارئینانا ڤان كارتان هنده‌ك شێوازێن نووتر بكاربینن مینا وه‌لاتێ چینێ كو د نوكه‌ دا شێوازێ وه‌رگرتنا سه‌ر و چاڤان به‌رامبه‌ر ئامێرێ (Scanning device) كو ئامیره‌یه‌كه‌ سه‌ر و چاڤێن هه‌ڤوه‌لاتیێ و معه‌میلێ به‌نكێ هاتیه‌ وه‌رگرتن و دهێته‌ بكارئینان ل شوونا بكارئینانا كارتێن بانكى یان ژى دراڤى كو تنێ ب رێیا ته‌ماشه‌كرنا ڤى ئامیرى ئه‌ڤ تاك دكارت بهایێ هه‌ر تشتێ كرى بده‌ت و ل شوونا دانا دراڤێ ب كاش یان ژى ب رێیا كارتێ ڤى شێوازێ دانێ بكاربینت و ئه‌ڤ شێوازه‌ ژ شێوازێن نوو و تازه‌یه‌ و رێ دگرتن ل به‌ر هه‌ر كریاره‌كا دزینێ یان ژى شاشیان, و بۆ بكارئینانا ڤێ رێیێ ل وه‌لاتێ چینێ شاشه‌ یان ئامێرین تایبه‌ت ب ڤێ پرۆسێسێ هاتینه‌ ده‌ینان ل هه‌مى جهان و ماركێت و دكانان. هه‌ر دیسا هه‌ژیه‌ بێژن كو وه‌لاتێ چینێ ژ وان وه‌لاتانه‌ یێن ب رێژه‌یه‌كا زۆر كرین و فرۆتن ب رێیا مۆبایلێ و كارتێن بانكى دهاته‌كرن، لێ ئه‌ڤ شێوازێ نوو و بكارئینانا ته‌كنولۆژیایا سه‌رده‌م دێ بنه‌ ئه‌گه‌ر بازارێن وان پتر گه‌رم و گۆرى تێدا په‌یدا ببت و كریارێ وان زێده‌تر مفایى ژێ وه‌رگرت. له‌وا ب دیتنا من هه‌ر بانكێن مه‌ نه‌شیانه‌ د شێوازێ بكارئینانا كارتێن بانكى دا د سه‌ركه‌فتى بن، بلا مفایى ژ سه‌ربۆر و ته‌كنولوژیایا وه‌لاتێ چینێ وه‌ربگرن و حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ژى دا رێ ل به‌ر ده‌ركه‌ڤتنا دراڤى ب وه‌لاتێن بیانى بگرت و پتر كریارێ خوه‌ ژ كریارێن دزینێ بپارێزت پێدڤیه‌ شێوازێ بكارئینانا سه‌روچاڤان به‌رامبه‌ر شاشێن كۆمپیۆته‌رى بسه‌پینت ل سه‌ر بانكێن وه‌لاتێ مه‌ دا هه‌م ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ گه‌شه‌ بكت و هه‌م ژى سیسته‌مێ بانكى به‌رده‌وام دورارێ و پێشكه‌فتنێ دا بت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
به‌رى ئه‌م دانوستاندنێ ل سه‌ر بایكۆتكرنا كه‌لوپه‌لێن وه‌لاتێ توركى بكه‌ین، دڤێت بزانین ئه‌رێ بایكۆتكرن چیه‌ و كه‌نگى ئه‌ڤ كاره‌ دهێته‌ ئه‌نجامدان یان ژى ئه‌رێ گرنگه‌ بایكۆتكرنا كه‌لوپه‌لێن وه‌لاتێ توركى بهێته‌كرن، وه‌ك پالپشتى بۆ هه‌رێما رۆژئاڤا؟ دا به‌رسڤا ڤان پرسیارێن ل سه‌رى بده‌ین پێدڤیه‌ بزانین ئه‌رێ بایكۆتكرن چیه‌ ژلایێ ئابووریڤه‌؟ بایكۆتكرن دهێته‌ هژمارتن ژ چه‌كێن ب هێز و دربه‌گ مه‌زن كو بهێته‌ داوه‌شاندن ژلایێ هنده‌ك وه‌لاتانڤه‌ و ب تایبه‌تى ێن مه‌ترسیا سته‌م و زوریێ ل سه‌ر ژلایێ هنده‌ك وه‌لاتێن دى چ جیران بن یان ژى نه‌, و ئه‌ڤ بایكۆتكرن دهێته‌ ئه‌نجامدان ب مه‌ره‌ما بجهئینانا ئارمانجێن سیاسى و ئابوورى و یێن له‌شكرى یێن وه‌لاتى و ئه‌ڤ چه‌ك دهێته‌ بكارئینان وه‌ك چه‌كه‌ك فه‌رمى بۆ نه‌هێلان یان ژى لاوازكرنا دوژمنێ به‌رامبه‌ر. زێده‌بارى په‌یدابوون و بكارئینانا ڤى زاراڤى دزڤریت بۆ ده‌ستپێكا چه‌رخێ هه‌ژدێ وه‌ختا وه‌لاتێ ئه‌مریكا بكارئینایى دژى داگیركه‌رێن بریتانیا ل سالێن 1775 و 1783 زاینى, هه‌روه‌سا سه‌ركردێ رۆسی (فلادیمیر ئولیانۆنف) ژى دیاردكت سیاسه‌ت ده‌ربرینه‌ ژ سه‌نته‌رێ ئابوورى, و گه‌له‌ك نڤێسه‌ر دیسا دیار دكن كو جه‌نگى یان شه‌رى چار شێواز هه‌نه‌ ئه‌و ژى: شه‌رێ سیاسى, و شه‌رێ چه‌كدارى یان له‌شكرى و شه‌رێ ده‌روونى و ل دووماهیێ ژى شه‌رێ ئابوورى. هه‌ر دیسا گه‌له‌ك شه‌هره‌زایێن ئابوورى بایكۆتا ئابوورى ب چه‌كه‌كێ گرنگ و ب مفا هژمارتیه‌ مینا شه‌هره‌زایێ ئابوورى یێ بریتانى (مدیلكۆت) كو زێده‌تر دیار دكت كارێ بایكۆتكرنا ئابوورى تنێ پشته‌ڤانیا له‌شكرى نینه‌، لێ د هه‌مان ده‌مدا كارێ وێ لاوازكرنا هه‌ڤركى یه‌ ژلایێ كێمكرنا كه‌ره‌سته‌یێن بكاردهێن بۆ به‌رهه‌نگاریكرنێ, لێ نه‌ ئێكسه‌ر ب تنێ ب رێیا دروستكرنا په‌ستانێ ل سه‌ر وه‌لاتێ هه‌ڤرك ئه‌و ژى به‌رته‌نگكرنا ژێده‌رێن داهاتى بۆ وه‌لاتێ هه‌ڤرك. یا خۆیایه‌ پشتى نه‌ جێگربوونا په‌یوه‌ندیان د ناڤبه‌را وه‌لاتان ده‌ ژ دیرۆكێ وه‌ره‌ هه‌تا نوكه‌ گه‌له‌ك وه‌لات ڤێ رێیێ بكاردئینن و باشترین نموونه‌ ژى ئه‌ڤێن ل خوارێ نه‌: د چه‌رخێ نۆزدێ دا جۆتیارێن ئیرله‌ندێ بایكۆتا بكارئینان ئالاڤ و ئامیرێن چاندنێ یێن وه‌لاتێ بریتانیا كرن وه‌ك رێیه‌ك بۆ به‌رسینگگرتنا جودابوونا خوه‌ ژ وى وه‌لاتى, دیسا ل سالا 1921 وه‌لاتێ مسرێ بایكۆتا بكارئینان و كرینا كه‌لوپه‌لێن بریتانى كر پشتى سه‌رۆكێ پارته‌كا وى وه‌لاتى هاتیه‌گرتن ژلایێ وى وه‌لاتى ڤه‌ و بانگا هه‌ڤوه‌لاتیێن خوه‌ كرن كو دراڤیێن خوه‌ ژ بانكێن وى وه‌لاتى بكێشن, دیسا سه‌رۆكێ وه‌لاتێ هندێ مه‌هته‌ما گاندى سیاسه‌تا بایكۆتكرنێ سه‌پاند ل سه‌ر هه‌ڤوه‌لاتیێن وه‌لاتێ خوه‌ داكو هه‌ڤوه‌لاتیێن هندى كه‌لوپه‌لیێن بریتانى نه‌كرن و هه‌ر كه‌لوپه‌له‌كێ هاته‌ ناڤ وى وه‌لاتى سۆتن و ژناڤبرن و ل شوونا وان كه‌لوپه‌ل د ناڤ وه‌لاتێ هندێ دا دروستكرن, زێده‌بارى ژ سالیێن شێستان و هه‌تا ده‌ستپێكا سالیێن نۆتان گه‌له‌ك ژ بكارهێنه‌ران بایكۆتا بكارئینانا كه‌لوپه‌لێن وه‌لاتێ ئه‌فریقیا باشۆر كرن، ژبه‌ر وان سیاسه‌تێن شاش یێن داهاتنه‌ په‌یره‌وكرن ده‌ربارێ جوداكرن و سه‌رخستنا مرۆڤان دا ل سه‌ر هنده‌ك دى, دیسا هه‌ڤوه‌لاتیێن وه‌لاتێ فلستینێ به‌رده‌وام بایكۆتا كه‌لوپه‌لیێن وه‌لاتێ ئیسرائیلێ دكن, هه‌ر دیسا بایكۆتا قوره‌یشیان بۆ بنه‌مالا پێغه‌مبه‌رێ مه‌ سلاڤ لێ بن بنه‌فرۆتنا كه‌لوپه‌ل و دانوستاندنێ دگه‌ل وان كو بۆ ماوێ ساله‌ك یان سێ سالان ڤه‌كێشابوو, و گه‌له‌ك نموونه‌یێن دى مه‌ نه‌ڤێت زێده‌تر ل سه‌ر باخڤێن. لێ یا مه‌ دڤێت بێژین پشتى سه‌رهلدانا سالا 1991 و به‌رقه‌راربوونا هه‌رێما كوردستانێ په‌یوه‌ندیێن ئابوورى دگه‌ل وه‌لاتێ توركیا دبلند ئاست بووینه‌ و سال بۆ سال به‌ر ب باشتربوونێ ڤه‌ چووینه‌ و ب تایبه‌تى ژى ل ڤان سالێن چووى كو د سالا 2017 ده‌ كوژمێ ئالوگۆرێ گه‌هشتیه‌ 6 ملیار و 400 ملیۆن دۆلاران و ل سالا 2018 بووینه‌ 6 ملیار و 700 ملیۆن دۆلار و د وه‌ختێ نوكه‌دا هژماره‌كا زۆر یا كۆمپانى و كارگه‌هێن وى وه‌لاتێ ل هه‌رێما كوردستانێ هه‌نه‌ و ئه‌ڤ ئالوگۆر گه‌هشتیه‌ نێزیكى 8 ملیار دۆلاران ل دووڤ هنده‌ك ژێده‌ران, و ئه‌م دشێن بێژن وه‌لاتێ توركیا مفادارێ سه‌ره‌كى بوویه‌ ژ هه‌رێما كوردستانێ و هه‌تا راده‌یه‌كێ گه‌شه‌كرنا ئابوورێ وى وه‌لاتى ژى ب رێیا هه‌رێما كوردستانێ بوویه‌, لێ پشتى هه‌رێما كوردستانێ بریارا سه‌ربه‌خوه‌یێ و ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ دایى ئه‌م دشێن بێژن وه‌لاتێ توركیا ژ وان وه‌لاتان بۆ یێ ب ئاشكرایى دژایه‌تیا دروستبوونا ده‌وله‌تا كوردى كرى سه‌ره‌رایى په‌یوه‌ندیێن ئابوورى یێن باش د ناڤبه‌را هه‌ردو وه‌لاتان ده‌, دیسا هێرشكرنا هه‌رێما رۆژئاڤا ژلایێ وى وه‌لاتى ڤه‌ و ب بهانێن زێده‌ و مایتێكرنا به‌رده‌وام د وه‌لاتیێن ده‌وروبه‌ر ده‌ تنێ بۆ لاوازكرنا كوردان نینه‌، لێ ئه‌م دشێن بێژن هنده‌ك مه‌ره‌مێن ئابوورى یێن گرنگ هه‌نه‌ مینا زڤراندنا په‌نابه‌رێن سوورى یێن كو نوكه‌ ل وى وه‌لاتینه‌ و هه‌تا راده‌یه‌كێ بووینه‌ بارگرانى بۆ ئابوورێ وان و دیسا پشتى داگیركرنا هه‌رێما رۆژئاڤا و داگیركرنا پارچه‌ك ژ ئاخا سووریا دبیت ب ده‌لیڤه‌ ببینت و پتر سه‌رنجا به‌غدا براكێشت و هنارتنا كه‌لوپه‌لێن خوه‌ بۆ عیراقێ زێده‌ بكت ب رێیا دروستكرنا ده‌ریه‌كێ دگه‌ل به‌غدا كو ئێكسه‌ر كه‌لوپه‌ل بهێنه‌ ڤه‌گوهاستن بۆ ڤى وه‌لاتى و ل شوونا هاتنوچوونێ ب رێیا گۆمركا ئیبراهیم خه‌لیل و ب ڤى شێوه‌ى نه‌تنێ هزرا ژناڤبرنا هه‌رێما رۆژئاڤایه‌، به‌لكى تا راده‌یه‌كێ لاوازیا هه‌رێما باشۆر ژى دێ په‌یدا بت ب رێیا گرتنا گۆمركا ئیبراهیم خه‌لیل و ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هه‌ك دى. لێ ئه‌رێ گه‌ر هه‌رێما كوردستانێ بایكۆتا كه‌لوپه‌لێن وه‌لاتێ توركیا كر دێ شێت پشته‌ڤانیا رۆژئاڤا كت؟ یان ژى ب كێمكرن و لاوازكرنا په‌یوه‌ندیان دگه‌ل وه‌لاتێ توركیا ئابوورێ وان دێ لاواز بت؟ یان ژى ب كه‌فتنا هه‌رێما رۆژئاڤا دێ ده‌ستهه‌لاتا وه‌لاتێ توركیا به‌رفرهه‌تر بت؟ و ده‌رگه‌هه‌ك سنۆرى یێ تازه‌ ژلایێ توركیا ڤه‌بت دگه‌ل به‌غدا؟ بۆ به‌رسڤدانا ڤان پرسیاران و ده‌ستنیشانكرنا چاره‌سه‌ریان، دڤیابت لایه‌نێن سیاسى ل هه‌رێما كوردستانێ بژیرانه‌ سه‌رده‌ریێ چ ژلایێ ئابوورى ڤه‌ بت یان ژى ژلایێ سیاسى ڤه‌ بت دگه‌ل كاودانێن نوكه‌ بكن و چ بریارێن ئابوورى یێن شاش نه‌دن دا هه‌م بارێ ئابوورى یێ هه‌رێما كوردستانێ زێده‌تر تێكنه‌چت، چونكى ژلایه‌كێ دیڤه‌ خوه‌نیشاندانێن ل به‌غدا دهێنه‌ كرن و پرسا بۆدجه‌ و مووچه‌یى دگه‌ل به‌غدا و ده‌ستهه‌لادارێن عیراقى بۆ سالا نوو ته‌مام نه‌بوویه‌ و هێشتا ئه‌گه‌رێن ترسا قه‌یرانه‌كا دى یا دارایى نه‌ بوو هه‌رێما كوردستانێ, له‌وا دڤێت پلانێن باش بۆ ڤى بارودۆخێ نوكه‌ بهێنه‌ دارشتن دا جاره‌ك دى ئه‌م باجا شاشیێن بۆرى نه‌دین و بشێن قه‌وارێ هه‌رێما كوردستانا باشۆر سه‌قامگیر راگرین ژ لایێ ئابوورى و سیاسى ڤه‌.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى

یا خۆیایه‌ جڤاك و تاك ب هه‌بوونا په‌یوه‌ندیێن ب هێز به‌رده‌وامیێ دده‌نه‌ ژیانێ و چه‌ند په‌یوه‌ندیێن جڤاكى یێن تاكان بهێزتربن پتر ده‌لیڤه‌یێن كارى و باشتربوونا ژین و ژیارێ په‌یدا دبن و به‌روڤاژى هه‌رده‌ما په‌یوه‌ندیێن جڤاكى به‌ر ب لاوازیێ ڤه‌ چوون، دێ بنه‌ ئه‌گه‌ر بۆ په‌یدابوونا گه‌له‌ك ئاریشه‌یان و دبیت كارتێكرنه‌ك نه‌رێنى ژى هه‌بیت بۆ سه‌ر ئابوور و خوه‌شكرنا ژین و ژیارێ, ژبه‌ر هندێ گرنگیا ژیان و پێكڤه‌ژیانێ د گه‌له‌ك ئایه‌تێن قورئانا پیرۆز دا هاتیه‌ و پێغه‌مبه‌ران ژى ته‌كه‌ز ل سه‌ر پێكڤه‌ژیانێ و گرنگیا وێ بۆ مرۆڤان كریه‌ و گه‌له‌ك زانا و جڤاك ناسان ژى ئه‌ڤ گرنگیه‌ دیاركریه‌ و هه‌كه‌ ئه‌م بهێن ل په‌یڤێن (ابن خه‌لدۆنى) ژى بنێرین دێ بینن كو وى ژى دیار كریه‌ كو یا گرنگه‌ تاك د ناڤ كومان ده‌ بژین و ژیانا جڤاكى په‌یدا دبت ل سه‌ر بنه‌مایێ دان و ستاندنێ د ناڤبه‌را تاكان ده‌ و پێشكه‌فتنا جڤاكى ژى دمینت ل سه‌ر دروستى و دانوستاندنا د ناڤبه‌را تاكێن كۆمه‌لگه‌هان ده‌. و هه‌ر ژ په‌یدابوونا و مرۆڤى ل سه‌ر روویێ زه‌ڤیێ پێكۆل كریه‌ ب كۆم بژین ژبه‌ر گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران ژ وان ژى: خوه‌پاراستن ژ ئاژه‌ل و درنده‌یان, هاریكاریكرن, مفا وه‌رگرتن ژ هزر و بیرێن ئێك و دو و گه‌له‌ك ئه‌گه‌رێن دى و وه‌كى یا دیار ل زۆربه‌یا وه‌لاتیێن جیهانێ تاك پێكڤه‌دژین لێ ل هنده‌ك وه‌لاتان و ب تایبه‌تى وه‌لاتێن ئه‌ورۆپى سستى یا د ناڤ په‌یوه‌ندیێن جڤاكى ده‌, لێ وه‌لاتیێن ئاینێ ئیسلامێ تێدا دهێته‌ په‌یره‌وكرن و رێژا هه‌ره‌ زۆر موسلمان ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ د سالێن بوورى دا گه‌له‌ك ب هێزبوون ل ده‌ڤ تاكیێن ڤان وه‌لاتان، به‌لێ ژبه‌ر هه‌بوونا گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران ئه‌م دشێن بێژن ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ د ده‌مێ نوكه‌ دا به‌ر ب لاوازیێ و سستیێ ڤه‌ چووینه‌. یا گرنگ كو من دڤێت دیار بكه‌م د ڤێ گۆتارێ دا ئه‌رێ ما ئابوور ئه‌گه‌ره‌ بۆ سستى و لاوازیا په‌یوه‌ندیێن جڤاكى یان نه‌؟ دا به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ بده‌ین ئه‌م دشیێن وه‌ك نموونه‌ هه‌رێما كوردستانێ وه‌ربگرین و ب تایبه‌تى د سالێن پشتى سه‌رهلدانێ و هه‌تا به‌رى په‌یدابوونا قه‌یرانا دارایى ژى ئه‌گه‌ر كه‌سه‌كێ ڤیا با قه‌ستا براده‌ره‌كێ خوه‌ بكت بۆ وه‌رگرتنا قه‌ره‌كێ ئه‌ڤ قه‌ره‌ ئێكسه‌ر دا پێ هێته‌دان و چێدبت چ پرسیار ژى ژێ نه‌هاتبانه‌كرن كا ئه‌رێ ئه‌ڤ قه‌ره‌ بۆ چیه‌, لێ هه‌كه‌ ئه‌م دوه‌ختێ نوكه‌ دا ته‌ماشه‌بكن دێ بینن وه‌رگرتنا قه‌رى یان داخوازا هاریكاریه‌كا ئابوورى ژ لایێ كه‌سه‌كێ بۆ ئێكه‌ دى گه‌له‌ك گرفت په‌یداكرینه‌ و دبیت ئه‌ڤ قه‌ر ل دووماهیێ ژى پێنه‌هێته‌دان پشتى پرسیاركرنه‌كا زێده‌ كا ئه‌رێ ئه‌ڤ قه‌ره‌ بۆ چیه‌ و بۆچى نوونه‌, ل ڤێره‌ مه‌ داخوازا قه‌ره‌كێ ئینا وه‌ك نموونه‌ و دبت گه‌له‌ك نموونێن دى ژى هه‌بن، لێ بۆ مه‌ دیار دبت كو زه‌حمه‌تیا ژیانێ و نه‌بینا داهاته‌كێ جێگر و هه‌بوونا قه‌یرانان بوویه‌ هه‌كه‌ كو په‌یوه‌ندیێن جڤاكى لاواز و سست ببن و ب نه‌رێنى كارتێكرن كریه‌ سه‌ر ئابوورى ژى. دبیت پرسیار بهێته‌كرن مانێ وه‌لاتێن زلهێز ئابوورێ وان ب هێزه‌ ژى لێ هه‌ر ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ لاواز و سست د ناڤ جڤاكێن وان ده‌ ئه‌ڤه‌ ژى هه‌ر دیسا بۆ زه‌حمه‌تیا ژیانێ دزڤرت و گرانیا ل وان وه‌لاتان و هه‌ر تشت ب كرینێ و دراڤى یه‌، له‌وا تاكێ وان تنێ به‌رێ وى یێ ل كارى و ئه‌م دشێن بێژن هه‌تا ده‌مێ خوه‌ ژى رێكخستیه‌ دا بكارت پاریه‌كێ نانى په‌یدا بكت و تنێ هزرا وى تێر كرنا زكێ وى بت و ئه‌ڤه‌ بوویه‌ هه‌كه‌ هه‌تا ره‌دایه‌كێ په‌یوه‌ندیێن جڤاكى لاواز ببن, هه‌ر دیسا ئه‌م دشێن بێژن نه‌ تنێ زه‌حمه‌تى یا ژیانێ بوویه‌ هه‌كه‌ لێ د هنده‌ك جاران ده‌ خۆشیا ژیانێ ژى بوویه‌ رێگرێ بهێزكرنا په‌یوه‌ندیێن جڤاكى چونكى باب و پاپیرێن مه‌ دایه‌ دیاركرن كو د سه‌رده‌مێن بۆرى دا هه‌تا هنده‌ك جاران هنده‌ك مالان شه‌كر نه‌بوویه‌ بۆ دروستكرنا چایێ و قه‌ستا جیرانێ خوه‌كریه‌ دا چایه‌كێ دروست بكت و د هه‌مان و ده‌م دا په‌یوه‌ندیێن وان یێن جڤاكى گه‌له‌ك بهێزبوون, ژ به‌ر هندێ ئه‌م دشێن بێژن ئابوور كارتێكرنێ دكت ل سه‌ر په‌یوه‌ندیێن جڤاكى، به‌لێ هه‌تا راده‌یه‌كێ. له‌وا ئه‌م دشێن بێژن پێدڤیه‌ په‌یوه‌ندیێن جڤاكى د ناڤ تاكیێن ملله‌تێ مه‌ دا بمینن ب هێز و بۆ راگرتنا ڤان په‌یوه‌ندیان ژى پێدڤیه‌ جهێن ده‌ستهه‌لاتدار و مامۆستایێن ئاینى هزرا پێكڤه‌ژیانێ و گرنگیا ب هێز راگرتنا په‌یوه‌ندیێن جڤاكى بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان بدنه‌ دیاركرن دا هه‌م په‌یوه‌ندێن جڤاكێ مه‌ ب هێز بن و ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ ژى ب هێز بهێته‌ راگرتن.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
یا خۆیایه‌ ڤه‌كرنا ژمێره‌یێن یان هژماریێن بانكى ژ لایێ قوتابیان ڤه‌ ژ بابه‌تێن سه‌رنج راكێشه‌ د ده‌مێ نوكه‌دا، ژبه‌ركو هه‌ڤركى د ناڤبه‌را به‌نكان ده‌ زێده‌ بوویه‌ و هه‌ر به‌نكه‌ك پێكۆلا كۆنترۆلكرن و زێده‌كرنا مه‌عمیلان ددت ب رێیا هێزا خزمه‌تیێن خوه‌ ێن دارایى, هه‌روه‌سا هه‌تا نوكه‌ دیار نینه‌ كا كیژ به‌نك ئێكه‌م جار هاتیه‌ دامه‌زراندن، به‌لێ (هێلدرس, 2001) ددته‌ دیار كرن كو ئێكه‌م بانك یا هاتیه‌ دامه‌زراندن ل باژێرێ ڤینسا ل وه‌لاتێ ئیتالیا به‌رى حه‌فت سه‌د سالان و پاشى ل وه‌لاتیێن دى په‌یدا بووینه‌, ل هه‌رێما كوردستانێ و عیراقێ ژى ل سالا 1930 په‌یدا بووینه‌. گه‌له‌ك ڤه‌كۆله‌ر دده‌نه‌ دیاركرن كو بانك ژێده‌رێ سه‌ركینه‌ بۆ پێشكه‌فتنا ئابوورى ل هه‌ر وه‌لاته‌كێ و هه‌تا ئه‌م دشێن بێژن و چ گومان د وێ چه‌ندێ دا نینه‌ كو بانكان گرنگیه‌كا زێده‌ ژى هه‌یه‌ بۆ پێشكه‌فتنا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ سه‌ره‌راى لاوازیا سیسته‌مێ بانكان و نه‌ڤه‌كرنا هژمارێن بانكى ژلایێ هه‌ڤوه‌لاتیان ڤه‌ ل هه‌رێما ناڤبرى. ل گه‌له‌ك وه‌لاتان ڤه‌كۆلین هاتینه‌كرن دا بزانن كا رێژا وان كه‌سان چه‌نده‌ ئه‌ویێن هژمارێن بانكى هه‌ین و دانوستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان دكن و ئه‌و كه‌سێن دانوستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان نه‌كن و گه‌هشتینه‌ هنده‌ك ئه‌نجامێَن دیاركرى و ئه‌گه‌رێن نه‌ڤه‌كرنا هژمارێن بانكى ژى داینه‌ دیاركرن و چاره‌ بۆ دیتینه‌, بۆ نموونه‌ ل دووڤ راپۆرته‌كا هاتیه‌ نڤێسین كو ل سالا 2017 ل وه‌لاتێ ئه‌مریكا تنێ رێژا 6.5 ژ سه‌دێ خه‌لك بێ هژمارێن بانكى بوون و ئه‌ڤه‌ رێژه‌یه‌كا به‌روڤاژى یه‌ ل گه‌ل وه‌لاتێن نه‌ پێشكه‌فتى مینا مالاوى كو ل سالا 2008 ڤه‌كۆلینه‌ك هاتیه‌ ئه‌نجامدان ژ لایێ (چیپتا و كانییومبۆ) ل وه‌لاتێ مالاوى و تێدا دیار كرینه‌ كو رێژا 81 ژ سه‌دێ ژ خه‌لكێ پێگه‌هشتى ل ڤى وه‌لاتى بێ هژماریێن بانكى نه‌ و ئه‌ڤه‌ رێژه‌یه‌ نه‌ جهێ سه‌رسۆرمانێ یه‌ چونكى وه‌لاتێن دیتر هه‌نه‌ و ئه‌ڤ رێژه‌ هێژ زێده‌تره‌ و خه‌لك كێمتر دان و ستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان دكن مینا كۆمارا عێراقا فیدرال و هه‌رێما كوردستانێ ژى. ل ڤێره‌ من دڤێت بێژم ڤه‌كۆلینه‌كا تازه‌ هاته‌كرن ژلایێ من ڤه‌ و هه‌ڤال به‌ندا من دكتۆرا ئودونایۆ د ئه‌ڤ ساله‌دا كو مه‌ ڤیا بزانن ئه‌رێ بۆچى قوتابیێن زانكویێن عیراقێ و ب تایبه‌تى یێن باژێرێ دهۆكى هژماریێن بانكى نینن و هه‌كه‌ و چاره‌ مه‌ د ڤێ ڤه‌كۆلینێ دا دیاركرینه‌ و ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه‌ ل هه‌فتیا بۆرى د كۆڤاره‌كا ئه‌كادیمى یا وه‌لاتێ توركیا دا به‌لاڤ بوویه‌, هه‌ژیێ بێژین سه‌د قوتابى تێدا پشكدار بووینه‌ ژ زانكۆیێن باژێرێ دهۆكى ئه‌و ژى زانكۆیا نه‌ڤرۆز و زانكۆیا پۆلیته‌كنیك و په‌یمانگه‌ها دهۆكا تایبه‌ت, هه‌روه‌سا د ڤێ ڤه‌كۆلینێ دا پرسیارا گرنگ یا هاتیه‌كرن ئه‌رێ ته‌ هژمارا بانكى هه‌یه‌ یان نه‌؟ و ئه‌رێ بانك نێزیكى ته‌ یان ل باژێرێ ته‌ هه‌نه‌؟ و ئه‌رێ بانك گرنگن؟ و بۆچى ته‌ هژمارا بانكى نینه‌؟ ل گه‌ل دیار كرنا ئه‌گه‌رى. دیسا دێ بێژین جهێ سه‌رسۆرمانێ نینه‌ كو ژ سه‌رجه‌مێ سه‌د قوتابیان ل زانكۆیێن ناڤبرى تنێ ده‌ه قوتابیان هژماریێن بانكى هه‌بوون و نۆت ژ وان چ هژمار ل بانكان نه‌بوون, هه‌روه‌سا جهێ پرسیارێ یه‌ كو رێژه‌یا زۆر ژ قوتابیێن هژماریێن بانكى نه‌ى داینه‌ دیاركرن كو باوه‌رى ب به‌نكیێن باژیێرێ دهۆكێ نینه‌ زێده‌بارى رێژا ددووڤرا دایه‌ دیاركرن ژ به‌ر كو دراڤ یان پاره‌ ل ده‌ڤ وان یێ كێمه‌ ژ به‌ر نه‌ دامه‌زراندنێ و نه‌بوونا ده‌لیڤه‌یێن كارى, سه‌ره‌رایى كو رێژه‌یا هه‌رى زۆر داینه‌ دیار كرن كو ڤه‌كرنا هژماریێن بانكى گه‌له‌ك گرنگه‌, هه‌روه‌سا دبیت گه‌له‌ك ژ مه‌ هزر بكن كو ئه‌گه‌رێن نه‌ڤه‌كرنا هژمارێَن بانكى ل ده‌ڤ قوتابیان ژبه‌ر قانوونێن ئاینى بن كو د دینێ ئیسلامێ دا رێژا مفایى هاتیه‌ قه‌ده‌غه‌كرن، لێ ڤه‌كۆلینا مه‌ به‌روڤاژى دایه‌ دیاركرن و هیچ قوتابیه‌كێ نه‌گۆتیه‌ كو ئه‌گه‌رێ نه‌ڤه‌كرن و دانوستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان ل باژێرێ دهۆكى، ژبه‌ر قانوونێن دینى بت. هه‌روه‌سا پشتى مه‌ ئه‌گه‌رێن به‌رچاڤ دیاركرین ئه‌م رابوون ب نڤێسینا هنده‌ك پێشنیازان بۆ بانكیێن باژێرێ دهۆكێ ژ وان ژى: هه‌روه‌كى (برادۆستى و شینگه, 2015) دایه‌ خۆیاكرن كو حوكمه‌ت و جڤاكێ ئیسلامى پێدڤیه‌ پالپشتیا كه‌رتێ بانكى بكن ل كۆمارا عیراقێ و هه‌رێما كوردستانێ, هه‌روه‌سا پێدڤیه‌ بانكێن دهۆكێ سه‌رنجا قوتابیێن زانكۆیێ ب تایبه‌تى و هه‌مى قوتابیان ب گشتى بۆ خوه‌ رابكێشن ب رێیا دانا قه‌رێن خواندنێ و قه‌ران بۆ قوتابیان, هه‌روه‌سا به‌نكێن دهۆكێ پێدڤیه‌ گرنگیا ڤه‌كرنا هژماریێن به‌نكى بۆ قوتابى و هه‌ڤوه‌لاتیێَن دهۆكێ بده‌نه‌ دیاركرن ب رێیا ریكلامان د ته‌له‌ڤزیۆن و رۆژنامه‌ و كۆڤاران ده‌ و سایێتێن ئه‌لیكترۆنى و تۆریێن جڤاكى, و ل دووماهیێ كو خالا زێده‌تر گرنگى پێ بهێته‌دان دروستكرنا باوه‌ریه‌كا بهێزه‌ و دروستكرنا سه‌قامگێریه‌كا باشه‌ ژلایێ سكیورتێڤه‌ كو مه‌ دیت ئه‌ڤه‌ ئه‌گه‌رێ بهێز یێ نه‌ ڤه‌كرنا هژمارێن بانكى بوون ژلایێ ڤان قوتابیان ڤه‌ ل باژێرێ دهۆكێ. زێده‌بارى ڤێ ڤه‌كۆلینێ و مه‌ پێشنیارا ڤه‌كۆلینه‌كا دیتر كریه‌ د پاشه‌رۆژێ دا، كو ئه‌و ڤه‌كۆلین قوتابیێن هه‌موو زانكۆ و په‌یمانگه‌هێن كوردستانێ بخوه‌ڤه‌ بگرت و هژماره‌كا زێده‌تر یا قوتابیان بهێنه‌ وه‌رگرتن دا ئه‌نجامیێن زێده‌تر بهێنه‌ بده‌ستڤه‌ئینان و پتر بانكێن هه‌رێما كوردستانێ سه‌رنجا قوتابیان رابكێشن و گه‌شه‌كرنا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ په‌یدا ببت ب كاراكرنا سیسته‌مێ بانكى ل كوردستانێ و هاندانا قوتابیان بۆ ڤه‌كرن و دانوستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان.