سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى

زانستێ ئابوورى د پرتووكێن كه‌ڤن یێن یۆنانى دا دیاربوویه‌ وه‌كى پرتووكا ئه‌فلاتۆنى كو تێدا ده‌وله‌ت و باژێر ژێك جودا كرینه‌ و د ڤێ پرتووكێ دا گه‌له‌ك ئاریشه‌ و بیاڤێن زانستێن ئابوورى تێدا به‌لاڤبوون و هاتبوو دیاركرن كو جڤاك دهێته‌ دابه‌شكرن ل سه‌ر چه‌ند چینه‌كان و ئه‌ڤ چینه‌ یێن پێكهاتین ژ ده‌ستهه‌لاتدار و له‌شكر و به‌رهه‌مهێنه‌ران و زێده‌بارى رۆلێ دراڤى د ڤى باژێرى دا. هه‌روه‌سا د پرتووكا ئه‌رستویى دا زانستێ ئابوورى هاتیه‌ و د ڤێ پرتووكێ دا دیار كریه‌ كو هه‌ر كه‌ل و په‌له‌كێ دو بها یێن هه‌ین كو یا ئێكێ یا پێكهاتى ژ مفایێ بكارئینانێ و یا دوویى پێكهاتیه‌ ژ قه‌بارێ لێكگوهارتنێ دگه‌ل كه‌ل و په‌له‌كێ دى. پرتووكێن رۆمانیان ژى زانستێ ئابوورى دیاركریه‌ وه‌كى شیشرۆن و سنیكا. ئبن خه‌لدون د پرتووكا خوه‌دا رۆهنكرنا ئاریشێن ئابوورى دیاركرینه‌ و دیاركریه‌ زێده‌بوونا هژمارا ئاكنجیان دبته‌ ئه‌گه‌ر كار بهێته‌ دابه‌شكرن و دابه‌شكرنا كارى دبته‌ ئه‌گه‌ر به‌رهه‌م زێده‌تر ببت و ئه‌ڤه‌ ژى دبت ئه‌گه‌ر داهات زێده‌ترببت و تێگه‌هێ نوكه‌ یێ ئابوورى هاتیه‌ ده‌ینان ژ لایێ ئابوورناسێ كلاسیك ئاده‌م سمیس د ناڤبه‌را سالێن 1723 هه‌تا 1790 كو ئێكه‌م پرتووك ب ناڤێ سه‌روه‌تێ نه‌ته‌وه‌یان ل سالا 1776 چاپكریه‌ و به‌لاڤكریه‌, لێ پشتى ئابوورناسێن كلاسیك د چه‌رخێ نۆزدێ و بیستێ دا هنده‌ك ئابوورناسێن كلاسیكێن نوو هاتن ب ناڤێ فرید مارشال و هنده‌كێن دى و ڤان بیردۆزێن ره‌وشتێن به‌كارهێنه‌رى و به‌رهه‌مى و تێچوون و قازانجى دیاركرن. ئه‌گه‌ر ئه‌م بزڤرن كا په‌یڤا ئابوور ژ چ هاته‌ پێدڤیه‌ ئه‌م بزانینن ئابوور یان Economics ژ دو په‌یڤێن یۆنانى پێكهاتیه‌ ئه‌و ژى Oikos ب رامانا مال و Nomos برامانا برێڤه‌برن كو پێكڤه‌ دبته‌ رێڤه‌برنا مالى, ب وێ واتایێ مال بهێته‌ برێڤه‌برن ب باشترین شێوه‌. هه‌ژیى یه‌ بزانین خودایێ مه‌زن د قورئانا پیرۆزدا فه‌رمۆیه‌ :”ولقد كرمنا بنی ێدم وحملناه فی البر والبحر ورزقناهم من الگیّبات وفچّلناهم على كپیر ممن خلقنا تفچیلاً” ژ به‌ر هندێ ئابوورى دو تێگه‌ه ێن هه‌ین ئه‌و ژى: ئابوورێ تاكه‌كه‌سى ئه‌و ژى مافێ تاكه‌كه‌سى یه‌ بژیت ب سه‌ربلندى ب رێیا كاركرنێ و پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر شیانێن خۆیه‌تى بۆ بده‌ستخستنا رزقه‌كى بۆ خوه‌ كو ئه‌ڤ كاره‌ ژى پێكهاتیه‌ ژ چالاكیه‌كا جه‌سته‌سى و هزرى دا كو ب رێیا وان بگه‌هته‌ كه‌لوپه‌لان یان ژى بده‌ستڤه‌ئینانا خزمه‌ته‌كا گونجایى و ئه‌ڤ سامانه‌ دهێته‌ بده‌ستڤه‌ئینان ژلایێ تاكه‌كه‌سى ڤه‌ و دهێته‌ ناسكرن ب رێیه‌كا رێكخستى كو ب رێیا وێ شێوازێ ژیانێ دهێته‌ هه‌لبژارتن ل دووڤ گونجاندنا شیانێن مادى. ئابوورێ ده‌ولى ئه‌و زانسته‌ یێ كو ب كۆمكرنا مامه‌له‌تێن ئابوورى رادبت د ناڤبه‌را وه‌لاتێن جیهانێ و گرنگیێ دده‌ته‌ په‌یوه‌ندیێن بازرگانى د ناڤبه‌را وه‌لاتان ده‌ و شیانێن هه‌ڤركیێ د بازارێن جیهانى یێن به‌رهه‌مان دا كو ئه‌ڤ ئابووره‌ كارتێكرنێ دكت ل سه‌ر وه‌لاتى و جهێ ڤى وه‌لاتى د ناڤبه‌را وه‌لاتێن جیهانێ ده‌ و دهێته‌ هژمارتن ب پیڤه‌ره‌ك ژپیڤه‌رێن هێزێ بۆ وه‌لاتى. ئه‌رێ ئابوور چه‌ند یێ گرنگه‌ بۆ ژیانا تاكه‌كه‌سان؟ نه‌سه‌ركه‌فتنا خێزانێ و ژناڤچوونا وێ دزڤرتن بۆ نه‌باش بكارئینانا ئابوورى یان ژى بكارئینانا سه‌روه‌ت و سامانى ب شێوه‌یه‌كێ نه‌دروست ژبه‌ر كو ئه‌ڤ سه‌روه‌ت و سامانێ ل ده‌ف تاكه‌كه‌سى دهێته‌ بكارئینان رێژه‌یه‌كا دیار كریه‌ و نه‌هه‌روه‌خت دێ بده‌ست مه‌ كه‌ڤت, له‌وا ئابوورێ رێكخستى كارتێكرنه‌ك گرنگ ل سه‌ر ژیانا تاكى هه‌یه‌ و ژ وان گرنگیا ژى: خلاسبوون ژ هه‌ژاریى و ده‌سته‌نگیێ ژبه‌ر كو ژ ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كى بۆ هه‌ژاریێ نه‌بوونا رێڤه‌برنه‌كا دارایى یا دروسته‌, دابینكرنا ئاسته‌كێ باش یێ ژین و ژیارێ یه‌, دابینكرنا كه‌یفخوه‌شیێ، چونكى ب رێیا كرینا خانیه‌كێ دبیت كه‌یف خوه‌شیا تاكه‌كه‌سان زێده‌ترببت. هه‌روه‌سا گومان د وێ چه‌ندێ دا نینه‌ هه‌ر ئێك ژ مه‌ هه‌ولا بده‌ستخستنا جیگیربوونا بارێ دارایى دكت د ژیانا خوه‌دا و هزرا دروستكرنا پلانه‌كا دارایى دبیت ل ده‌ڤ گه‌له‌ك ژمه‌ یا نه‌دیار بت و ئه‌م ب تنێ هزردكن كو كۆمپانى و كارگه‌ه ب دروستكرنا پلانێن دارایى رادبن و ئه‌ڤه‌ یا دروست نینه‌ ژبه‌ر كو ئه‌م هه‌موو پێدڤى ریڤه‌به‌ریه‌كا دروست یا سه‌روه‌ت و سامانى نه‌. ئه‌م پێدڤى ئابوورینه‌ د هه‌مى سه‌رده‌مان ده‌ و ب تایبه‌تى د سه‌رده‌مێ نوكه‌ و هه‌ڤچه‌رخ دا، چونكى ئه‌ڤ پێشڤه‌چوونا ل سه‌رانسه‌ وه‌لاتان په‌یدا بوویى د هه‌مى بیاڤان ده‌ رێك خوه‌شكریه‌ ئابوورێ هنده‌ك وه‌لاتان ب هێز بكه‌ڤت و هنده‌ك وه‌لات هێژ لاوازن و ئابوورێ وان یێ سسته‌, ئه‌م چه‌ند ل سه‌ر گرنگیا ئابوورى بنڤێسن خلاس نابت و مفایێ وێ زۆره‌، له‌وا پێدڤیه‌ ئه‌م گرنگیه‌كا زێده‌ ب ئابوورى بده‌ین. یا خۆیایه‌ وه‌لاتێ ب هێز و داهاته‌كێ زێده‌ هه‌ی و كێماتى د ته‌رازویا وان دا نه‌ی، لێ به‌رمایه‌ د ته‌رازویا وان ده‌ هه‌یى پتر ئه‌ڤ وه‌لات كاربده‌سته‌ ل سه‌رانسه‌ر جیهانى لێ وه‌لاتێ هه‌ژاریى لێ و كێماتى د ته‌رازیا وان دا ل جیهانێ ژى هیچ ده‌ستهه‌لات نینه‌ و نكارت به‌رسینگا وه‌لاتێن خودان ئابوورێ ب هێز بگرتن نه‌ ژلایێ له‌شكرى و نه‌ ژى ژلایێ سیاسى ڤه‌، چونكى چه‌ند گرنگى ب ئابوورى و بده‌ستخستنا داهاتى بهێته‌دان وه‌لات ژى پتر دكارت كونترۆلا ده‌وروبه‌ران بكت و ئابوورى وه‌ك كارته‌ك فشارێ ل دژى هه‌ڤركێن خوه‌ بكاربینت. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى جهێ داخێ یه‌ هێژ ب چاڤه‌كێ گرنگ ئه‌م ل ئابوورى نانێرین و ئه‌م نزانینن ئابوور چه‌ند یێ گرنگه‌ بۆ ژیانا هه‌ڤچه‌رخ، چونكى هێژ لاوازى و سستى د ئابوورێ مه‌ دا دیاره‌, له‌وا ب دیتنا من ئه‌گه‌ر گرنگى ب ئابوورناسان و ئابوورى بهێته‌دان و مفا ژ رێكێن ئابوورى یێن سه‌رده‌م بهێت وه‌رگرتن دا ئه‌م بكارن وه‌لاتێ خوه‌ ب هێز راگرین و ب رێیا ئابوورى ب هێز به‌رسینگا دوژمنێن وه‌لاتێ خوه‌ بگرین و نه‌هێلین زێده‌تر ئارامی و سه‌قامگێریا مه‌ تێكبده‌ین.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
قه‌واله‌ یان ژى دبێژنێ (Bonds) ئامرازه‌كێ دابینكرنا سه‌روه‌ت و سامانى یه‌ حوكمه‌ت و ده‌زگه‌هێن دارایى ڤى ئامرازى بكاردئینن بۆ وه‌رگرتن و قه‌روه‌رگرتنێ بۆ پرۆژه‌یێن خوه‌ هه‌روه‌سا ئه‌ڤ ئامرازه‌ دهێته‌ نیاسین ب سۆزنامه‌یه‌كا نڤێسى ژ لایێ قه‌روه‌رگرى بۆ دانا گۆژمه‌كێ دیاركرى بۆ خودانى د دیرۆكا دیاركرى دا زێده‌بارى دانا رێژا مفایى ل سه‌ر ڤێ قه‌والێ ژ بهایێ سه‌ره‌كى یێ قه‌والێ و ل ڤێره‌ بۆ مه‌ دیار دبت كو ئه‌ڤ ئامرازه‌ قه‌ره‌ ل سه‌ر لایه‌نێ ب ده‌رخستنا وێ رادبت. هه‌ژى بێژین قه‌واله‌یان سێ بهایێن سه‌ره‌كى هه‌نه‌ ئه‌و ژى بهایێ سه‌ره‌كى یان بهایێ قه‌واله‌ پێ هاتیه‌ ده‌رخستن و بهایێ بازارى كو ئه‌ڤ بهایه‌ دمینت ل دووڤ داخواز و نیشادانێ و بهایێ دووماهیێ دبێژنێ بهایێ بكارئینانێ كو ئه‌ڤ بهایه‌ ل دووماهیا ژیێ قه‌والێ دهێته‌ دیاركرن. ڤان قه‌والان ژى گه‌له‌ك جۆر هه‌نه‌ كود هێنه‌ دابه‌شكرن ل دووڤ چه‌ند خالان ژ وان ژى: دابه‌شكرنا قه‌والێ ل دوڤ لایه‌نێ ده‌ركرنێ كو دبنه‌ قه‌والێن حكومى و قه‌والێن كه‌رتێ تایبه‌ت یان كۆمپانیان و ل ڤێره‌ قه‌والێن حوكمه‌تان پتر جهێ باوه‌رێ نه‌ لێ رێژا مفایى ل سه‌ر كێمتره‌, جۆره‌كێ دى دهێنه‌ دابه‌شكرن ل دووڤ ده‌مى، ئه‌و ژى دبنه‌ سێ جۆر: قه‌والێن ماوه‌ كورت كو ژیێ وان هه‌تا ساله‌كێ یه‌ و قه‌والێن ماوه‌ مام ناوه‌ند كۆ ماوێ وان ژ ساله‌كێ هه‌تا پێنج سالانه‌ و قه‌والێن ماوه‌ درێژ ژ پێنج سالان هه‌تا نێزیكى پێنجى سالان و ل ڤێره‌ دڤێت ئه‌م بزانن هندى ژیێ قه‌واله‌یان درێژتربت، مه‌ترسى ل سه‌ر زێده‌تر دبت، لێ د هه‌مان ده‌م دا قازانج ژى ل سه‌ر زێده‌تره‌, جۆره‌كێ دى دهێنه‌ دابه‌شكرن ل دووڤ گه‌ره‌نتیان كو ئه‌و ژى قه‌والێن ب گه‌ره‌نتى و قه‌والێن بێ گه‌ره‌نتى كو ده‌مێ جۆرێ ب گه‌ره‌نتى دهێته‌ ده‌رخستن دڤێت جۆره‌كێ گه‌ره‌نتیێ ل گه‌ل هه‌بت یان ئه‌و كه‌سێ ب ده‌رێخستنێ رادبت كه‌سێ دكرت بشت راست بكت كو دێ دراڤێ وى ل گه‌ل مفایى زڤرینت و جۆرێ دى به‌روڤاژى یه‌, جۆره‌كێ دى دهێنه‌ دابه‌شكرن ل دووڤ گازیكرنێ، ئه‌و ژى دبنه‌ قه‌والێن بهێنه‌ زڤراندن و قه‌والێن نه‌هێنه‌ زڤراندن كو هه‌رده‌ما كۆمپانى یان لایه‌نێ حكومى گازى هه‌لگرێ قه‌والێ كر، دڤێت ڤێ قه‌والێ بزڤرینت به‌رى دیرۆكا ب سه‌رڤه‌چوونێ, و ل دووماهیێ قه‌والێن بهێنه‌ گوهارتن و قه‌والێن نه‌هێنه‌ گوهارتن، ئه‌وژى مه‌ره‌م ژ گوهۆرینێ ئه‌وه‌ كو قه‌والێن دهێنه‌ گوهارتنێ هه‌لگرێ وان دكارت بگوهۆرت ب پشكێن كۆمپانیێ به‌رامبه‌ر گۆژمه‌كێ دیاركرى یێ دراڤى. دیرۆكا په‌یدابوونا قه‌والان دزڤرت بۆ سالا 1963 و وه‌به‌رهێنان د بازارێن قه‌والان ده‌ یا بوویه‌ به‌ربه‌لاڤترین وه‌به‌رهێنان كۆمپانى و ده‌زگه‌هێن دارایى قه‌ست دكنێ. گه‌له‌ك مفا ژ قه‌والان دهێته‌ وه‌رگرتن ژ وان ژى: كێمكرنا مه‌ترسیان ب جۆراوجۆركرنێ یان ژى كێمبوونا مه‌ترسێن وه‌به‌رهێنانێ, ب ده‌ستخستنا گۆژمه‌كێ دیار كرى یێ داهاتى و ب شێوه‌یه‌كێ ده‌ورى, ئامرازه‌كێ وه‌به‌رهێنانێ یێ باوه‌رپێكریه‌ ئانكو چ مه‌ترسى د ڤێ وه‌به‌رهێنانێ ده‌ نى نه‌ و ب تایبه‌تى ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ قه‌واله‌ ژلایێ لایه‌نه‌كێ باوه‌رپێكرى هاتبت ده‌رئێخستن وه‌كێ قه‌والێن حوكمه‌تا وه‌لاتێ ئه‌مریكا, زێده‌بارى وه‌ختا كۆمپانى تووشى ژ ناڤچوونێ دبن ئێكه‌م كه‌سێ دراڤێ خوه‌ ربگرت خودانێ قه‌والانه‌ پاشان خودانێن پشكان. د سه‌رده‌مێ نوكه‌دا قه‌واله‌ وه‌ك ئالاڤه‌ك بهێز د ئابوورى دا دهێته‌ بكارئینان و هنده‌ك وه‌لات وه‌ك چه‌ك به‌رامبه‌ر وه‌لاتێن دى دشێن بكاربینن د شه‌رێن ئابوورى و بازرگانى دا, بۆ نموونه‌ وه‌لاتێ چینێ مه‌زنترین قه‌رده‌ره‌ بۆ حوكمه‌تا وه‌لاتێ ئه‌مریكا ب رێیا كرینا قه‌والێن ئه‌مریكى كو نێزیكى 1.17 ترلیۆن دۆلاران وه‌لاتێ چینێ قه‌والێن ئه‌مریكا كرینه‌ و ل ڤێره‌ ئه‌ڤ وه‌لاته‌ دكارت وه‌ك چه‌ك دژى ئه‌مریكا بكاربینت و ب رێیا كرینا قه‌والێن ئه‌مریكى وه‌لاتێ چینێ پارێزگاریێ ل سه‌ر بهایێ دراڤێ خوه‌ یێ ناڤخوه‌یى دكت. ل وه‌لاتێن رێژه‌یا زۆر موسولمان كێمتر دانوستاندنێ ب قه‌والان دكن ئه‌وژى ژبه‌ر وێ چه‌ندێ كو شه‌ریعه‌تێ ئیسلامێ رێك نه‌دایه‌ ب وه‌رگرتنا رێژه‌یه‌كا دیاركرى یان ژى یا جێگر ل سه‌ر قه‌رى ژبه‌ر هندى وه‌به‌رهێنان د ڤى وارى ده‌ كێمتره‌. دڤیا بت ئه‌م بزانن راسته‌ كو رێك ب وه‌رگرتنا رێژه‌یه‌كا جێگر نه‌هاتیه‌ دان ژلایێ دینى ڤه‌ لێ ئه‌گه‌ر وه‌لات ڤى ئامرازێ دارایى بكاربینت بۆ جێگركرنا بهایێ دراڤێ ناڤخوه‌یى دێ گه‌له‌ك مفا ژێ هێته‌ وه‌رگرتن، چونكى به‌نكا ناڤه‌ندى یان حوكمه‌ت دكارت قه‌واله‌یان بكاربینت بۆ كێمكرن و زێده‌كرنا دراڤێ ناڤخوه‌ى ل ناڤ بازارى, ئه‌م بێژن ئه‌گه‌ر دراڤ د ناڤ بازارى دا زێده‌بوو ب تایبه‌تى د وه‌ختێ هه‌لاوسانێ دا وه‌لات دكارت قه‌والان ده‌ربێخت دابكارت دراڤێ زێده‌ ژ ناڤ بازارى كێم بكت و هه‌ولا جێگركرنا دراڤێ ناڤخوه‌ى بده‌ت. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى ب جاڤه‌كێ ئابوورى و دارایى ته‌ماشه‌ى ڤى ئامرازێ گرنگ ناهێته‌كرن و مفا ژ ڤى ئامرازى ناهێته‌ دیتن بۆ بلندكرن و به‌رز راگرتنا دینارى. له‌وا ب دیتنا من ئه‌گه‌ر كۆمپانێن مه‌ یان حوكمه‌تا هه‌رێمێ بڤێت ئابوورێ مه‌ بهێز بكت پێدڤیه‌ هه‌ولا كرینا قه‌والێن بیانى بهێته‌دان دا ب رێیا ڤان قه‌ولان ئه‌م بكارن په‌یونه‌دیێن ئابوورى ل گه‌ل وه‌لاتێن بهێز بگریدن و بكارن ئابوورێ خوه‌ بهێز بكن.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
ورار یان ژى گه‌شه‌كرنا ئابوورى دبیت بۆ گه‌له‌ك ژ مه‌ یا دیار نه‌بت، هه‌روه‌سا بۆ مه‌ دبیت دیار نه‌بت كا چاوا ئابوور گه‌شه‌ دكت و چ رێك هه‌نه‌ ئه‌ڤ گه‌شه‌كرنه‌ بهێته‌ پیڤان و دیار كرن و گه‌شه‌كرنا ئابوورى یان ژى دبێژنێ (Economic Development) دهێته‌ ناسكرن ب ئێك ژ پیڤه‌رێن ئابوورى یێن كو پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر ته‌كنولوژیایێ دكت داكو ئه‌م ژ كاودانه‌كێ ئابوورى بۆ كاودانه‌كێ دى یێ ئابوورى بچین داكو پێشڤه‌چوونێ تێدا په‌یدا بكه‌ین یان ب واته‌یه‌كا دى گه‌شه‌كرنا ئابوورى دهێته‌ ناسین ب شیانێن جڤاكان بۆ زێده‌كرنا شیانێن ئابوورى داكو مفا ژ كه‌ره‌سته‌یێن به‌رده‌ست د ژینگه‌هێ دا بهێته‌وه‌رگرتن و گه‌شه‌كرنا ئابوورى دهێته‌ هژمارتن پشكه‌ك ژ زانستێ ئابوورى. هزركرن ده‌رباره‌ى گه‌شه‌كرنا ئابوورى دزڤرتن بۆ پشتى شه‌رێ جیهانى یێ دوویێ و ب تایبه‌تى پشتى گه‌له‌ك وه‌لات كه‌تینه‌ ژێرده‌ستێ ده‌ستهه‌لاتا ئه‌ورۆپى, بجهئینانا گه‌شه‌كرنا ئابوورى و خواندنا وێ دزڤرتن بۆ چه‌رخێ بیستێ, كو د ڤى چه‌رخى دا پتر گرنگى ب كاراكرنا گه‌شه‌كرنا ئابوورى ل سه‌رانسه‌ر جیهانێ هاتیه‌دان, ژبه‌ر كو ژ گرنگترین پیڤه‌رێن ئابووریى یه‌ كو كارتێكرن ل سه‌ر ئابوورى هه‌ى. هه‌ژى گۆتنێ یه‌ ل سالا 1985 به‌نكا نیڤده‌وله‌تى ب چاڤدێریكرنا ئابوورێ وه‌لاتێن نه‌پێشكه‌فتى رابوو و ب تایبه‌تى وه‌لاتێن ئاستێ داهاتێ وان یێ تاكه‌كه‌سى نزم كوهاتیه‌ دیاركرن ئه‌ڤ وه‌لاتێن نه‌پێشكه‌فتى پتر پێدڤى پالپشتیا گه‌شه‌كه‌كرنا ئابوورى نه‌. و گه‌شه‌كرنا ئابوورى گه‌له‌ك خاسله‌ت هه‌نه‌ ژ وان ژى: گرنگى دان ببجهئینانا ئارمانجێن گه‌شه‌كرنێ ێن كو پشتبه‌ستنێ دكه‌ن ل سه‌ر هه‌بوونا چه‌ند ستراتیژیه‌تان داكو ئه‌م بگه‌هنه‌ رێژه‌یه‌كا گه‌شه‌كرنا گونجایێ یا ئابوورى, چوون به‌ر ب ئاراسته‌یێ باشتركرنا ژینگه‌ها ناڤخوه‌یى د جڤاكى دا و كه‌رتێ ئابوورى یێ ناڤخوه‌یى یێ تایبه‌ت ب وه‌لاتیڤه‌, پشتبه‌ستن ل سه‌ر ئابوورێ خۆیه‌تى داكو گه‌شه‌كرنا ئابوورى په‌یدابت و پلان دانان سه‌ر بگرت ژ لایێ حوكمه‌تان ڤه‌ و داموده‌زگه‌هێن ئابوورى یێن ب ورارا ئابوورى رادبن, مفاوه‌رگرتن ژ ته‌كنولوژیایێ و ئالاڤێن ئه‌لیكترۆنى یێن پێشكه‌فتى. ئارمانجێن گه‌شه‌كرنا ئابوورى ژى گه‌له‌كن ژ وان ژى: زێده‌كرنا داهاتێ ملله‌تى و باشتركرنا ژین و ژیارا هه‌ڤوه‌لاتیان داكو ئاریشێن ئابوورێ ناڤخوه‌یى كێم ببن, وه‌به‌رهینانا كه‌ره‌سته‌یێن سروشتى ئه‌و ژى ب رێیا پالپشتیكرنا پرۆژه‌یێن به‌رهه‌مئینانێ, پشته‌ڤانیكرنا سه‌روه‌ت و سامانى, گرنگیدان ب لێكگوهارتنا بازرگانى, چاره‌سه‌ركرنا تێكچوونا كارگێرى ئه‌و ژى ب گرنگیدانا قانوونان د په‌یره‌وه‌كرنا كارگێرى دا, ل دووماهیێ رێڤه‌برنا قه‌رێن ژده‌رڤه‌یى. گه‌له‌ك پیڤه‌ر بۆ ورارێ دهێنه‌ بكارئینان و ژ گرنگترینێ وان (GNP) یان سه‌رجه‌مێ به‌رهه‌مێ نشتیمانى (GDP) یان ژى سه‌رجه‌مێ به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یى. پێدڤیه‌ ئه‌م بزانین گه‌شه‌كرنا ئابوورى زێده‌بوونا رێژا شیانێن به‌رهه‌مئینانێ یه‌ ل وه‌لاته‌كێ و ئه‌ڤ گه‌شه‌كرنه‌ دهێته‌ دیاركرن ب رێیا به‌راوردكرنا سه‌رجه‌مێ گشتى یێ به‌رهه‌مێ نشتیمانى یێ سالێ ل گه‌ل سالێن بوورى و ئه‌ڤ رێژه‌ یان گه‌شه‌كرنه‌ ژ وه‌لاته‌كێ بر ئێكه‌ دى نه‌وه‌ك یه‌كه‌ ئه‌و ژى دزڤرتن بۆ گه‌له‌ك خالان یان ژى گه‌له‌ك فاكته‌ر كارتێكرنێ دكن ل سه‌ر گه‌شه‌كرنا ئابوورى و ئه‌و فاكته‌ر ژى پێكهاتینه‌ ژ: كه‌ره‌سته‌یێن سروشتى كو چه‌ند ئه‌ڤ كه‌ره‌سته‌ زێده‌ ببن ورارا ئابوورى زێده‌تر دبت, كه‌ره‌سته‌یێن مرۆڤى ئه‌ڤه‌ ژى پالده‌ره‌ بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورى, بده‌ستخستنا سه‌روه‌ت و سامانى و ئه‌ڤه‌ ژى بوێ واتایى دهێت كو چه‌ند رێكیێن زێده‌كرنا سامانى په‌یداببن ئابوور پتر گه‌شه‌ دكت, پێشكه‌فتنا ته‌كنولوژیایێ ژى هاریكاره‌ بۆ گه‌شه‌كرنێ و ل دووماهیێ ئه‌گه‌ر كاودانێن سیاسى و جڤاكى جێگر بن دێ پتر رێكخوه‌ش بت بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورى. ئه‌گه‌ر ئه‌م نموونه‌ وه‌لاتێ سه‌نگافوره‌ وه‌ربگرین دێ بینن ئابوورێ وان به‌رى پێنجى سالان د نه‌خوه‌شترین كاودان دا دبۆرى كو رێژا بێكاریێ ل وى وه‌لاتى نێزیكى 14% و سه‌رجه‌مێ گشتى یێ به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یى یێ تاكه‌كه‌سى كێمتر بوو ژ 320 دۆلاران لێ د وه‌ختێ نوكه‌ دا گه‌شه‌كرنه‌كا ئێكجار زۆر یا ئابوورى بخوه‌ڤه‌ دیتیه‌ و گه‌له‌ك ژ لایێ ئابووریڤه‌ یا پێشكه‌فتى ئه‌و ژى پشتى رابووین ب نه‌هێلانا گه‌نده‌لیى و ب دروست بكارئینانا سیاسه‌تێن دارایى و دراڤى ێن وه‌لاتى له‌وا د نوكه‌ دا رێژا بێكاریێ بوویه‌ 2% و سه‌رجه‌مێ گشتى یێ به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یى ژى گه‌شه‌كریه‌ و گه‌هشتیه‌ نێزیكى شێست هزار دۆلاران. ئه‌گه‌ر ئه‌م ل وه‌لاتێ عێراقێ و هه‌رێما كوردستانێ بنێرین دێ بینین كو پشتى ژ ناڤچوونا رژێما فاشست گه‌شه‌كرنا ئابوورى په‌یدابوویه‌ ل سه‌رانسه‌ر عێراقێ و ب تایبه‌تى ل هه‌رێما كوردستانێ, لێ پشتى ده‌ركه‌فتنا ده‌وله‌تا ئیسلامى یا توند ره‌و جاره‌ك دى گه‌شه‌كرنا ئابوورى ل هه‌رێما مه‌ لاوازكر, به‌لێ ئه‌گه‌ر ئه‌م نوكه‌ ته‌ماشه‌یى ورارا ئابوورى بكه‌ین ل هه‌رێما كوردستانێ دێ بینین كو كاودانێن ئابوورى باشتر بووینه‌ و پتر ده‌لیڤه‌ په‌یدابویه‌ بۆ ورارا ئابوورى ئه‌و ژى ب تایبه‌تى پشتى بلندبوونا بهایێ په‌ترۆلێ و جێگربوونا بارێ ئارامیێ و پتر به‌رقه‌راربوونا سه‌قامگێریێ ل ناڤ وه‌لاتێ مه‌. له‌وا ب دیتنا من ئه‌گه‌ر مه‌ بڤێت ئابوورێ وه‌لاتێ مه‌ پتر گه‌شه‌ بكت پێدڤیه‌ ئه‌م سه‌قامگێریا ئابوورى په‌یدا بكه‌ین بۆ كۆمپانى و كارگه‌هێن بیانى دا بكارن وه‌به‌رهێنانێ ل وه‌لاتێ مه‌ بكن و ئه‌م بكارن سه‌روه‌ت و سامانێ وان رابكێشین، چونكى خاله‌كا هه‌رى ب هێز بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورى زێده‌كرنا سه‌روه‌ت و سامانێ ملله‌تى یه‌.