سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
دبیت جهێ پرسیارێ بت ئه‌رێ ما گه‌شه‌كرنا ئابوورى تنێ ب هه‌بوونا كه‌ره‌سته‌ و متالێن سروشتى نه‌؟ یان ژى ب هه‌بوونا سیاسه‌ته‌كا ب هێز و له‌شكره‌كێ زۆره‌؟ ئه‌م نابێژن ئه‌و هه‌ردو پرسیار نه‌ گه‌نجاینه‌, لێ هه‌بوونا گه‌نجان و ده‌ستێن كارى ب تایبه‌تى ته‌خا گه‌نجان گۆپیتكا سه‌ركه‌فتنێ و پێشڤه‌چوونا ئابوورێ هه‌روه‌لاته‌كێ یه‌, هه‌روه‌سا یا خۆیایه‌ كو سه‌رده‌مێ نوكه‌ جیهان بوویه‌ مه‌زنترین مالا گه‌نجان كو زێده‌تر ژ دو بلیۆن كه‌سان ل سه‌رانسه‌ر جیهانێ گه‌نجن كو نێزیكى سێ چارێكا جیهانێ ته‌خا گه‌نجانه‌ یێن كو ژیێ وان د ناڤبه‌را 15 هه‌تا 34 سالیێ دا. ل هه‌رێما كوردستانێ ژ به‌ر كو چ ئامارێن دروست ده‌ربارێ رێژا گه‌نجان ل به‌ر ده‌ست نین، لێ رێژا گه‌نجان و ده‌ستێن كارى رێژه‌یه‌كا هه‌رى زێده‌یه‌, نه‌خاسمه‌ پشتى سه‌رهلدانا سالا 1991 و پشتى به‌رقه‌رابوونا سه‌قامگێریێ ل هه‌رێما كوردستانێ گه‌نج زێده‌ بووینه‌ و پشتى سالێن نۆتێ ئاستێ زانین و زانیاریان ل ده‌ف گه‌نجێ مه‌ زێده‌بوویه‌، ئه‌و ژى ب هه‌بوونا كۆمه‌كا زانكۆیان ل سه‌رانسه‌ر هه‌رێما كوردستانێ و زێده‌بوونا خواندنگه‌هان. جهێ خۆشحالیێ یه‌ هه‌موو كابینه‌یێن حوكمه‌تێ یێن هاتینه‌ پێكئینان هه‌ولا بنبركرنا بێكاریێ و زێده‌كرنا ده‌لیڤه‌یێن كارى دایه‌, لێ هێژ ئه‌م بێژن رێژا بێكاریێ زێده‌یه‌ و ب تایبه‌تى گه‌نج، چونكى هه‌روه‌ختا قوتابیى یان گه‌نج ژ زانكۆیێ ده‌رچوو، ئێكسه‌ر دێ چاڤێ وى مینت ل سه‌ر حوكمه‌تێ كو بدامه‌زرینت و هه‌روه‌ختا ده‌لیڤه‌ نه‌كه‌تێ بهێته‌ دامه‌زراندن دێ ل مال مینت یان ژى هه‌كه‌ چ نیاس و براده‌ر ل كه‌رتێ تایبه‌ت نه‌بن و هه‌ر سال رێژا ده‌رچوویان زێده‌تر دبت و ئه‌م دشێن بێژن پله‌ێن كارى ژى دیار كرینه‌، له‌وا پێشبینیا تاوانان و مه‌ترسیێ زێده‌دبت وه‌ختا ته‌خا گه‌نجان مان بێ كار. و خاله‌كا دى یا دبته‌ رێگر ل هه‌مبه‌ر دامه‌زراندن و مفاوه‌رگرتن ژ هێزا گه‌نجان ئه‌وه‌ كو فه‌رمانبه‌رێن ب ته‌مه‌ن زیى ناهێنه‌ خانه‌نشینكرن و دبیت زۆربه‌یا فه‌رمانبه‌رێن ب ته‌مه‌ن هه‌تا ژیێ خوه‌ ب ته‌مامى دبۆرینیت ل جهێ كاری بمینت و ب ڤێ چه‌ندێ رێ دهێته‌گرتن ل به‌ر گه‌نجى و هه‌تا ئاستێ به‌رهه‌مئینانێ ژى ل ده‌ف فه‌رمانبه‌رێ ب ته‌مه‌ن كێم دبت و ئه‌ڤه‌ ب نه‌رێنى دزڤرت هه‌م بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورى هه‌م ژى بۆ له‌زاتیا برێڤه‌برنا مامه‌له‌ێن هه‌ڤوه‌لاتیان و بارگرانى زێده‌تر دكه‌ڤت ل سه‌ر مللێن حوكمه‌تێ ژى، چونكى ب بوورینا چه‌نده‌هان سالان مووچه‌یێ فه‌رمانبه‌رێن ب ته‌مه‌ن دو هه‌تا سێ جاران زێده‌تر دبت ژ فه‌رمانبه‌رێ گه‌نج. ل ڤێره‌ من دڤێت بێژم راسته‌ ته‌خا گه‌نجان گه‌له‌ك یا كێمه‌ د ناڤ كابینه‌یا نوویى یا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ دا, لێ هه‌كه‌ كابینه‌یا نوو یا حوكمه‌تێ بڤێت ئابوورێ كوردستانێ گه‌شه‌ بكت و پتر پێشڤه‌ بچت, پێدڤیه‌ ئه‌ڤ خالێن هه‌ وه‌ك پێشنیاز قه‌بوول بكت ئه‌و ژى: به‌رێخوه‌ دانا گه‌نجان وه‌ك هێزا سه‌ره‌كى بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورى و رۆخساندنا ده‌لیڤه‌یێن كارى بۆ ته‌خا گه‌نجان و ب تایبه‌تى ده‌رچوویێن په‌یمانگه‌ه و زانكۆیان نه‌ تنێ ل كه‌رتێ گشتى، به‌لكو هه‌تا ل كه‌رتێ تایبه‌ت ژى هه‌روه‌سا ب ڤه‌كرنا كارگه‌هێن دروستكرنا به‌رهه‌مێ خومالى مینا دروستكرنا ته‌ماتێ و مره‌بێ و شه‌ربه‌تان, زێده‌بارى خانه‌نشینكرنا فه‌رمانبه‌رێن ب ته‌مه‌ن و یێن هێزا كارى نه‌یى و ئه‌م دشێن ب خانه‌نشینكرنا وان و كێمكرنا مووچێ وان مفا ژ سه‌ربۆرێن وان یێن كارى وه‌رگرن ب رێیا دروستكرنا گرێبه‌سته‌كێ ب گۆژمه‌كێ كێم تنێ هه‌كه‌ فه‌رمانگه‌ه یا پێدڤى شه‌هره‌زایى و سه‌ربۆرا وى بت, دیسا كاراكرنا به‌رنامێن گه‌شه‌پێدان و راهێنانا گه‌نجان و فێركرنا وان مینا به‌رنامێن تواناسازى بۆ هنارتنا قوتابیان بۆ ته‌مامكرنا خواندنێن بلند و مفاوه‌رگرتن ژ وه‌لاتێن بیانى, دبیت د ڤێ گۆتارا كورت دا من هنده‌ك خالێن دیتر دیار نه‌كربن، لێ دروستكرن و بهێزراگرتنا ژێرخانه‌یا ئابوورى یا هه‌ر وه‌لاته‌كى ل سه‌ر مللێن گه‌نجان دمینت, له‌وا دهێته‌ پێشبینیكرن كابینه‌یا حوكمه‌تا نووى كابینه‌یا چاره‌كرنا ئارێشه‌یێن گه‌نجان بت، چونكى سه‌رۆكێ كابینا نوو كه‌سه‌كێ گه‌نج و خودان ئه‌زمۆنه‌ د وارێ ئارامیێ و ئاڤه‌دانیێ دا.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى

نابیته‌ جهێ سه‌رسۆرمانێ ئه‌گه‌ر ئه‌م بێژن كو بانكێن حكومى ل هه‌رێما كوردستانێ و عیراقا فیدرال هێشتا دنالن ژ لایێ پێشكه‌فتنا سه‌رده‌مانه‌ ڤه‌، چ بكارئینانا ته‌كنۆلۆژیا سه‌رده‌م بیت یان ژى نه‌بوونا جه و سه‌ر و سیمایه‌كێ گونجای و سه‌رنجراكێش و زێده‌بارى نه‌بوونا ئاڤاهیێن رێكوپێك و هه‌تا هنده‌ك جاران به‌نكێن حكومى ژلایێ سیكیۆرتیێ ژیڤه‌ دنالن، له‌وا ژبه‌رهندێ ئه‌م دشێن بێژن ئه‌ڤ به‌نك تنێ ناڤبه‌ره‌كێ دارایى یه‌ د ناڤبه‌را حوكمه‌تێ و فه‌رمانبه‌ران ده‌ و ب هیچ كاره‌كى دیتر نارابتن و ئه‌م بێژن هێژ ئه‌ڤان به‌نكان نه‌كاریه‌ ئه‌و فه‌رمانبه‌رێ مووچێ خوه‌ ژێ وه‌ردگرتن ل ڤێ بانكێ پاشكه‌فت بكت و ئه‌ڤه‌ ژى یا بوویه‌ ئه‌گه‌ر كو سیوله‌ یان دراڤ ل ده‌ڤ ڤان جۆره‌ به‌نكان كێم بت و تنێ وه‌ختێ حوكمه‌تێ بریارا هنارتن و مه‌زاختنێ دا بۆ فه‌رمانبه‌ران ئه‌ڤ به‌نك كار دكن و جهێ داخێ یه‌ كو ئه‌ڤ ده‌زگه‌هێ دارایى تنێ مفا ژێ بهێته‌ دیتن وه‌ك فه‌رمانبه‌رێ دابه‌شكرنا مووچه‌یان. هه‌روه‌سان نه‌بوونا سیسته‌مه‌كێ زڤراندنا دراڤێ تاكى یێ ئه‌لیكترۆنى وه‌كى بكارئینانا كارتێن ئه‌لیكترۆنى و بكارئینانا ئامیرێن خه‌رجكرنا دراڤى بوویه‌ ئه‌گه‌ر كو وه‌ختێ مووچه‌ دهێته‌ راگه‌هاندن په‌ستانه‌كا زێده‌ ل سه‌ر فه‌رمانبه‌ر و ڤان به‌نكان په‌یدا دبت و كار ب سستى دهێنه‌ ئه‌نجامدان ژلایێ ڤان به‌نكان ڤه‌, و هه‌تا هنده‌ك جاران فه‌رمانبه‌رێن مووچه‌ى وه‌ردگرن زێده‌تر ژ سه‌عه‌ته‌كێ ل به‌ندا وه‌رگرتنا مووچه‌یێ خوه‌ دمینن, ئه‌م دشێن بێژن ئه‌ڤ فاكته‌رێن هه‌بووینه‌ ئه‌گه‌ر كێمتر دانوستاندن بهێته‌كرن ژلایێ هه‌ڤوه‌لاتیان ل گه‌ل به‌نكێن ناڤبرى. دیسا ژبه‌ر كو پتریا هه‌ڤوه‌لاتیان ل هه‌رێما كوردستانێ و عیراقا فیدرال فه‌رمانبه‌رن و پتر قه‌ستا به‌نكێن حكومى دكن ژبه‌نكێن بازرگانى و ئه‌ڤه‌ به‌روڤاژى وه‌لاتێن پێشكه‌فتى یه‌ كو ل وان وه‌لاتان گرنگیا زێده‌تر دهێته‌ دان ب به‌نكێن بازرگانى, له‌وا ئه‌گه‌ر حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ بڤێت ئابوورێ هه‌رێمێ به‌ر ب باشترڤه‌بوونى بچت و زێده‌تر سیوله‌ هه‌بتن ل ده‌ف به‌نكێن ناڤبرى پێدڤیه‌ ئه‌ڤ خالێن ل خوارێ ل به‌رچاڤ بهێنه‌وه‌رگرتن ئه‌و ژى: ل شوونا خه‌رجكرنا مووچه‌یى ب سیسته‌مێ كه‌ڤن و بكارئینانا چه‌كێن به‌نكى ئه‌گه‌ر كارتێت ئه‌لیكترۆنى ب فه‌رمانبه‌ران بهێنه‌دان و ئامیرێن خه‌رجكرنا مووچه‌یێ فه‌رمانبه‌ران ل جهێن گشتى و سۆپر ماركێتان بهێنه‌ ده‌ینان و رێ ل به‌ر خه‌رجكرنا ئێكسه‌ر یا دراڤى بهێته‌ گرتن ئه‌و ژى ب رێیا دیاركرنا خه‌رجكرنا گۆژمه‌كێ دراڤى ژلایێ ئامیرێ خه‌رجكرنێ ڤه‌ كو ئه‌ڤه‌ دێ بته‌ ئه‌گه‌ر دراڤ بهێته‌ گیرۆكرن د ناڤا به‌نكێ دا و هه‌تا ئه‌م دشێن بێژن ئه‌گه‌ر دراڤ ئێكسه‌ر و ب گۆژمێ مه‌زن نه‌هاته‌ كێشان ژ به‌نكێ نابته‌ ئه‌گه‌ر گرانى ژى د ناڤا بازاران ده‌ په‌یدا بت, هه‌ر دیسا ئه‌گه‌ر به‌نكێن حكومى ل سه‌ر فه‌رمانبه‌ران بسه‌پینن كو ژمێره‌یه‌كا هلگرتنێ یان پاشخستنێ بهێته‌ ڤه‌كرن ژلایێ ڤه‌رمانبه‌ران ڤه‌ و گۆژمه‌ك جێگر د ڤێ ژمێره‌یێ ده‌ بمینت و نه‌هێته‌ كێشان و نه‌كه‌ڤته‌ ناڤ بازارى یان ژى ب تنێ د كاودانێن فه‌ر دا بهێته‌كێشان, خاله‌كا دى یا كو ببته‌ ئه‌گه‌ر زێده‌تر دانوستاندن ب ڤان به‌نكان بهێته‌كرن ئه‌وه‌ كو هه‌تا نوكه‌ گه‌له‌ك ناڤچه‌ و كومه‌لگه‌هێن دیار ل هه‌رێما كوردستانێ د بێ به‌نكن و چ تایێن به‌نكان لێ نینن ئه‌ڤه‌ ژى ئه‌گه‌رێ لاوازیا سیسته‌مێ به‌نكێن حكومى یه‌, خاله‌كا دى ئه‌گه‌ر به‌نكێن حكومى ل هه‌رێما كوردستانێ په‌یوندیێن خوه‌  ل گه‌ل به‌نكێن بیانى ب هێزكرن، دبیت ئه‌ڤه‌ ببته‌ رێكخوه‌شكه‌ره‌ك بۆ په‌روه‌رده‌كرنا كارمه‌ندێن به‌نكێن حكومى و ڤه‌كرنا خولێن ره‌وشه‌نبیریا دانوستاندن و بكارئینانا ژمێره‌ێن به‌نكى داكو ئه‌ڤه‌ ببت پالده‌ره‌ك بۆ پێشخستنا ڤان به‌نكان, خاله‌كا دى دروستكرنا باوه‌ریێ و بهێزكرنا سكیۆرتیا به‌نكێن حكومى داكو هه‌ڤوه‌لاتى پشتراست بت كو دراڤى وى ل به‌نكان ناهێته‌ خوارن و ژ ناڤبرن ئه‌و ژى ب رێیا راگه‌هاندن و به‌رچاڤكرنا چالاكیێن به‌نكێن ناڤبرى. ل دووماهیێ دا به‌نكێن حكومى رۆلێ خوه‌ ببینن دڤیا بت مامۆستاێن ئاینى ژى د گۆتارێن خوه‌ دا گرنگیا به‌نكان و ب تایبه‌تى به‌نكێن حكومى بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان بده‌نه‌ دیار كرن و بزاڤا ڤه‌كرنا ژمێره‌یان ل ده‌ڤ به‌نكان بهێته‌ زێده‌كرن دا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ ب هێز بكه‌ڤتن و یه‌كسانى د دابه‌شكرنا دراڤى دا بهێته‌كرن ب رێیا وه‌به‌رهێنان و پاشخستنا دراڤى بۆ ده‌مێن به‌رته‌نگ.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى

ئافراندن و هه‌بوونا مه‌ ل سه‌ر روویێ زه‌ڤه‌یێ ب ده‌ستێ مه‌ وه‌ك تاك نه‌بوویه‌, دیسا زه‌نگینى و فه‌قیرى ژى هه‌م جار ب ده‌ستێ تاكى نه‌بوویه‌، چونكى ئه‌م دزانن خودایێ مه‌زن مرۆڤ ب باشترین شێوه‌ یێ دروستكرى و هنده‌ك ژ مرۆڤان ل سه‌ر هنده‌كێن دى خستینه‌ چ ژلایێ زانینێ ڤه‌بت یان ژلایێ زه‌نگینى و فه‌قیریێ و هه‌تا دووماهیێ, لێ مه‌ باوه‌رى یا هه‌یى كو ئه‌ڤ سه‌رئێك خستنه‌ بیه‌كسانى و دادپه‌روه‌ریى بوویه‌ و هه‌موو ئالى ئه‌گه‌ر باش هزر بكن دێ بینن كو مفادارن ژ ڤێ دروستكرنێ, لێ یا مه‌ دڤێت بێژین كو دو جۆرێن مرۆڤان یان دو جۆرین مێشكان هه‌نه‌، ئه‌وژى مێشك یان مرۆڤێ وه‌به‌رهێنه‌ر و مێشك و مرۆڤێ به‌كارهێنه‌ر, ل ڤێره‌ یا مه‌ دڤێت بێژین ئه‌رێ هه‌بوونا مێشكێ وه‌به‌رهێنه‌ر و بكارهێنه‌ر چ كارتێكرن هه‌یه‌ چ ل سه‌ر ئابوورى یان ژى ل سه‌ر شێوازێ ژین و ژیارێ؟ دیسا ئه‌رێ تاكێ كورد به‌رهه‌م هێنه‌ره‌ یان ژى بكارهێنه‌ره‌ یان هه‌ردووكه‌ د ئێك ده‌م دا؟ دا به‌رسڤا ڤان پرسیاران بده‌ین پێدڤیه‌ بزانینن ئه‌رێ مه‌ره‌م ژ مێشكىً وه‌به‌رهێنه‌ر و بكارهێنه‌ر چیه‌, یاخۆیایه‌ چاوا به‌ر ب جیهانگیریێ ژ سالا 1990 وه‌ره‌ كو پتر رۆشه‌نبیریا بكارئینانێ و هنارتنا كه‌لوپه‌لان د ناڤبه‌را وه‌لاتان دا رێك خوه‌شكریه‌ پتر مێشكێ تاكى به‌ر ب بكارهێنه‌ریێ ڤه‌ بچت و مێشكێ بكارهێنه‌ر ئه‌و مرۆڤ یان تاكه‌ ئه‌وێ ئاراسته‌یێ وى پتر بكارئینان یان ژى زێده‌تر كه‌ل و په‌لان بكاردئینت ژ به‌رهه‌م ئینانێ هه‌روه‌سا ئه‌ڤ تاكه‌ پشتى پێدڤیێن خوه‌ یێن گرنگ ته‌مام دكت به‌رب كه‌لوپه‌لێن نه‌گرنگ ڤه‌ دچت كو ئه‌م دشێن بێژن ئه‌ڤ تاكه‌ دكارت بژیت بێ ئه‌ڤ حه‌زه‌, لێ تاكێ وه‌به‌رهێنه‌ر هه‌مى هه‌ولان دمه‌زێخت دا بكارت داهات و به‌رهه‌مێ خوه‌ زێده‌تر بكت ژ بكارئینانێن خوه‌ و ئه‌ڤ مێشكه‌ حه‌تا راده‌یه‌كێ یێ كێمه‌ و زۆر یێ گرنگه‌ بۆ بهێز راگرتنا ئابوورى, زێده‌بارى ئه‌ڤ هه‌ردو مێشكه‌ گرنگن هه‌بن د ناڤ جڤاكى دا و دژینگه‌ها ئابوورى دا لێ مێشكێ وه‌به‌رهێنه‌ر دڤیا بت زێده‌تر بت. گه‌له‌ك فاكته‌ر كارتێكرنێ د ئالۆزكرنا مێشكێ تاكه‌كه‌سى دا دكن كو به‌ر ب ئاراسته‌یێ بكارئینانێ ڤه‌ بچت و ئێك ژ وان فاكته‌رێن ب هێز د وه‌ختێ نوكه‌ دا رێكلاما كوژه‌كه‌ یا دهێته‌ كرن ژلایێ كۆمپانێن زه‌به‌لاح ل سه‌رانسه‌ر جیهانێ پشتێ ده‌رێخستنا به‌رهه‌مێ خوه‌ د ناڤ بازاران ده‌ دا كو زێده‌تر به‌رهه‌مێ كۆمپانیان بكه‌ڤته‌ به‌رده‌ستێ هه‌ڤوه‌لاتى, خالا دویێ ئازادیا بازرگانیێ د ناڤبه‌را وه‌لاتان ده‌ كو ب ساناهى كه‌لوپه‌ل ده‌ربازى وه‌لاتێن دى دبن و پتر ده‌لیڤه‌یێن بكارئینانێ په‌یدا دبن, خالا دووماهیێ لاوازیا كارگه‌ه و كۆمپانیێن ناڤخوه‌یى ل هنده‌ك وه‌لاتان و ب تایبه‌تى وه‌لاتێن نه‌ پێشكه‌فتى و هه‌بوونا هژماره‌كا زۆر ژ بكارهێنه‌ران ل ڤان وه‌لاتان. پتریا وه‌لاتان و ب تایبه‌تى وه‌لاتێن زلهێز هه‌ولا وه‌به‌رهێنانێ و ئاراسته‌كرنا هه‌ڤوه‌لاتێى خوه‌ به‌ر ب به‌رهه‌مهێنانێ ڤه‌ دبن و زێده‌تر ژ وه‌لاتێن پاشڤه‌مایى, و گه‌له‌ك جاران وه‌لاتێن خودان ئابووره‌ك ب هێز و كۆمپانیێن مه‌زن گه‌له‌ك ڤه‌كۆلینان دكن داكو هه‌ڤوه‌لاتێن وه‌لاتێن دى مژوول بكن و به‌ر ب بكارهێنه‌ریێ ڤه‌ ببن و به‌رهه‌مێ خوه‌ پێ بفرۆشن, باشترین نموونه‌ ژى ده‌رخستنا هنده‌ك یاریێن ئه‌لیكترۆنى كو مێشكێ زارۆیى و تاكى مژوول دكن دا زێده‌تر وه‌ختى پێڤه‌ ببن و ئاگه‌ه ژ به‌رهه‌مهێنانێ نه‌مینت هه‌روه‌كى په‌یدابوونا یاریا پوبجى و گه‌ل یاریێن دى. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى ئه‌م نابێژن تاكێ مه‌ ته‌ڤ یێ بكارهێنه‌ره‌، لێ مه‌ تاكێ به‌رهه‌م هێنه‌ر كێم یێ هه‌یى, هه‌روه‌سا چ ئامارێن دروست نینن ئه‌م رێژا به‌رهه‌مهێنه‌رى ژ بكارهێنه‌رى جودا بكه‌ین, لێ ئه‌گه‌ر ئه‌م بهێن و ته‌ماشه‌یى بازارى و گه‌نجى خوه‌ بكه‌ین دێ بینین كو رێژا ڤه‌كرنا كافى و چێخانه‌یان زێده‌بوویه‌ و گه‌نج و هه‌ڤوه‌لاتیێ مه‌ یێ كو دڤیا بت به‌رهه‌مئینانێ ئه‌نجامبده‌ت پتر ئاراسته‌یێ وى ل گازینۆ و كافیانه‌ و ئه‌ڤه‌ ژى ب نه‌رینى دزڤرتن بۆ ئابوورى و ئه‌م دبینن كو پتر پشتبه‌ستنا مه‌ ل سه‌ر وه‌لاتێن ده‌وروبه‌ره‌ بۆ دابینكرنا پێدڤیێن رۆژانه‌, ل ڤێره‌ گه‌له‌ك خال هه‌بووینه‌ كو كارتێكرن ل مێشكێ گه‌نجێ كورد كرینه‌ بگره‌ ژ به‌تالیێ و بێ دراڤیێ و گه‌له‌كێن دى. ل دووماهیێ من دڤێت بێژم دا كو مێشكه‌كێ وه‌به‌رهێنه‌ر مه‌ هه‌بیت پێدڤیه‌ هه‌ر ژ قووناغێن سه‌ره‌تایى یێن خواندنێ و هه‌تا قووناغا ئاماده‌یى و كۆلیژێ ژى بابه‌تێن چاوانیا مه‌زاختنێ و وه‌به‌رهێنانێ بۆ قوتابى بهێته‌ رۆهنكرن، چونكى ئێكه‌م ده‌رگه‌هێ قوتابى یان تاك ژێ فێردبت قوتابخانه‌یه‌ له‌وا ب هشیارى ئه‌گه‌ر ئه‌م هزر ل وه‌به‌رهێنانێ و بكارئینانێ نه‌كین رێژا بكارهێنه‌ر دێ زێده‌تربت و سستى دێ د پێشكه‌فتنا ئابوورى وه‌لاتى دا په‌یدا بت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
گومان د وێ چه‌ندێ دا نینه‌ كو بهایێ زێرى گرێدایه‌ ب بهایێ دۆلارێ ئه‌مریكى، له‌وا یا پێدڤیه‌ بزانین ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ چاوا هاتیه‌ و چاوا دۆلار كارتێكرنێ دكت د بهایێ كه‌لوپه‌لان ده‌ ب تایبه‌تى ئه‌گه‌ر مرۆڤى پلان هه‌بت وه‌به‌رهێنانێ بكت د كرین و فرۆتنا زێرى دا. هه‌روه‌سا گه‌له‌ك جاران زانینا په‌یوه‌ندیان د ناڤبه‌را دو كانزا یان دو میتالان ده‌ گه‌له‌ك یا پێدڤى یه‌ مرۆڤ بزانت ب تایبه‌تى وه‌به‌رهێنه‌ر، چونكى هه‌روه‌ختا په‌یوه‌ندى د ناڤبه‌را وان دا یا دیاربوو ل وى وه‌ختى وه‌به‌رهێنان دێ ئاسانتربت. د سه‌رده‌مێن بۆرى دا بهایێ دراڤى دهات ده‌ستنیشانكرن ب رێیا بهایێ زێرى كو د سیسته‌مێ سیاسه‌تێن دراڤى دا بهایێ یه‌كه‌یه‌كا دراڤى دهات دیاركرن به‌رامبه‌ر چه‌ند مسقالێن زێرى ژبه‌ركو زێر و دۆلارێ ئه‌مریكى هاتبوون پێكڤه‌گرێدان ل وه‌ختێ كو زێر دهاته‌ بكارئینان وه‌كى ستانده‌رد بۆ پیڤانێ هه‌ر ژ سالا 1900 هه‌تا 1971 لێ ل دووماهیا سالا 1971 كار زێده‌تر ب ڤێ یاسایێ نه‌هات كرن. زێده‌بارى زێر و دۆلار دهێنه‌ بهاكرن ب رێیا نشیاندانێ و دخوازێ ل بازارێن دارایى دا, هه‌روه‌سا ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ په‌یوه‌ندیه‌كا به‌روڤاژى یه‌ ئه‌و ژى ب وێ واتایێ دهێت كو هه‌رگاڤا بهایێ دۆلارى داكه‌فت وى وه‌ختى بهایێ زێرى بلند دبت, ژبه‌ر كو هه‌ر گاڤا بهایێ دۆلارى هات خوار خه‌لك هه‌ول دده‌ن پێكگهوران بۆ خوه‌ ببینن ژ بۆ وه‌به‌رهێنانێ داكو بهایێ كه‌لوپه‌لێن وان نه‌هێت خوار و ئه‌ڤ چه‌نده‌ داخوازێ ل سه‌ر كرینا زێرى زێده‌دكت، چونكى زێر كانزایه‌كێ جهێ باوه‌ریێ یه‌ بۆ به‌هرا پتر ژ وه‌به‌رهێنه‌ران. گه‌له‌ك ڤه‌كۆلین یێن هاتینه‌كرن بۆ دیاركرنا ڤێ په‌یوه‌ندیێ و ل دووماهیى یا بۆ ڤه‌كۆله‌ران دیاربووى په‌یوه‌ندیه‌كا نی نێگه‌تیڤ یان به‌روڤاژى, ژ وان ڤه‌كۆلینان ژى ڤه‌كۆلینا Christner and Dickle و Fergal O‌Connor په‌یوه‌ندیه‌كا نێگه‌تیڤ دیار كربوون د ناڤبه‌را زێر و دۆلارى دا. هه‌لبه‌ت مه‌رج نینه‌ كو هه‌مى وه‌ختان ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ به‌روڤاژى بت چونكى هنده‌ك جاران دبیت ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ جواروجۆر بن كو دمینت ل دووڤ كاودان و بارودۆخێن ئابوور یێن رۆژانه‌. نه‌خاسمه‌ رێژه‌یه‌كا زۆر ژ بانكێن نیڤده‌وله‌تى ل سه‌رانسه‌ر جیهانى وه‌به‌رهێنانێ دكن د كرین و فرۆتنا زێرى دا ژ به‌ركو دا سه‌روه‌ت و سامانێ خوه‌ بپارێزن ژ ناڤچوونێ ل وه‌ختا قه‌یرانان و ده‌مێ داخواز ل سه‌ر دۆلارێ ئه‌مریكى كێم دبت. هنده‌ك فاكته‌ر هه‌نه‌ كارتێكرنێ د بهایێ زێرى دا دكن ژ وان ژى: ژ به‌ركو زێر كانزایه‌ و بهایێ وى دهێت دیاركرن ب رێیا قانوونا نیشادان و داخوازێ بۆ نموونه‌ بهایێ زێرى بلنددبت هه‌رگاڤا داخواز ل سه‌ر كرینا زێرى زێده‌بوو و به‌روڤاژى وه‌ختا دخواز ل سه‌ر كرینا زێرى كێم دبت بهایێ زێرى ژى دهێت خوار. لێ ئاریشه‌ په‌یدادبت وه‌ختا كو دخواز ل سه‌ر كرینا زێرى زێده‌دبت، چونكى یا ب سانه‌هى نینه‌ زێر ب ئاسانى بهێته‌ په‌یداكرن ژبه‌ر كو تێچوونێن ده‌رئینانا زێرى د زێده‌نه‌ و گه‌له‌ك گرانن. هه‌روه‌سا بلندبوون و داكه‌فتنا رێژا مفایى ل سه‌ر قه‌والان ژى كاتێكرنه‌ك به‌رچاڤ هه‌یه‌ د بهایێ زێرى دا، چونكى هه‌ر وه‌ختا رێژا مفایى ل سه‌ر قه‌والان هات خوار بهایێ زێرى بلند دبت ژ به‌ركو وه‌به‌رهێنان د كرین و فرۆتنا زێرى دا پتر قازانجى ددت. زێده‌بارى به‌لاڤبوونا رێژه‌یه‌كا زۆر ژ دراڤى د ناڤ بازارێن دارایى و دراڤى دا رێكێ خوه‌شدكت رێژا مفایى بهێت خوار ئه‌ڤه‌ژى دبته‌ رێخوه‌شكه‌ر بۆ بلندبوونا بهایێ زێرى. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى زێر وه‌كى كانزایه‌كێ گرانبها و جوان دهێته‌ ناسكرن، چونكى كرینا زێرى وه‌كى مه‌رج هاتیه‌ سه‌پاندن ژ لایێ كچان ڤه‌ ل وه‌ختا پێكئیننا ژیانا هه‌ڤژینیێ و هنده‌ك جارن بار گرانی دكه‌ڤته‌ سه‌ر ملێن كوران ژ به‌ر نه‌بوونا دراڤێ پیویست بۆ كرینێ.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
شارستانیێن كه‌ڤن و ملله‌تێن بۆرى رادبوون ب ده‌ستخستنا سه‌روه‌ت و سامانى و خه‌رجكرنا وى بێ كو قانوونه‌ك یان رێسایه‌ك بهَیته‌ بكارئینان و دارایا وه‌لاتى نه‌ دهاته‌ جوداكرن ژ دارایا ده‌ستهه‌لاتداران, هه‌روه‌سا گه‌ر ئه‌م ل دیرۆكێ بنێرن، ئێكه‌م ملله‌تێ ب رێخستنا داهاتێ وه‌لاتى و خه‌رجیاتێن وێ رابووین ل ژێر چارچووڤێ بۆدجێ دا ملله‌تێ رۆمانیان بوون كو بۆدجه‌ بۆده‌مێ پێنج سالان دروستدكرن و زێده‌بارى پرۆسێسا رێخستنا داهاتى و خه‌رجیاتان ل وه‌لاتێ بریتانیا روودا و هزرا دروستكرن و به‌رهه‌ڤكرنا بۆدجێ هاته‌ دان ل سالا (1628) پشتى دیاربوویى گرنگیا پشتبه‌ستنا داهات و خه‌رجیان ژلایێ ملله‌تان ڤه‌. و بۆدجه‌ یان (Budget) دهێته‌ ناسكرن ب پێشبینیه‌كا تێر و ته‌سه‌ل و كو پشتبه‌ست ل سه‌ر دهێته‌كرن بۆ خه‌رجیاتێن گشتى و داهاتێ گشتى د پاشه‌رۆژێ دا و به‌هرا پتر ژ جاران بۆ ده‌مێ ساله‌كێ, و ئه‌م دشێن بێژن بۆدجا گشتى یا وه‌لاتى ژ دو خالێن گرنگ یێن پێكهاتى، ئه‌و ژى پێشبێنى و پشتبه‌ستن كو پێشبینى دهێته‌كرن كا چ داهات د ماوێ سالێ دا دێ بده‌ست وه‌لاتى كه‌ڤت و چ خه‌رجى د ماوێ وێ سالێ دا دێ هێنه‌ كرن ژ لایێ حوكمه‌تا ده‌ستهه‌لاتدار, و مه‌ره‌م ژ پشتبه‌ستنێ ئه‌وه‌ كو مافێ ده‌ستهه‌لاتا بجهئێنانێ یه‌ رازی ببت ل سه‌ر پشتبه‌ستنێن ده‌ستهه‌لاتێ ل سه‌ر خه‌رجى و داهاتێ گشتى. زێده‌بارى بۆدجا گشتى گرنگیه‌كا زۆر یا هه‌یى د وه‌لاتى دا ژ به‌ر كو ده‌ربرینێ ژ به‌رنامێ كارى یێ سیاسى و جڤاكى و ئابوورى یێ حوكمه‌تێ یێ بهێت دكت د ماوێ سالا دارایى دا. هه‌ژیه‌ بزانین بۆدجه‌ د گه‌له‌ك قووناغان دا ده‌ربازبوویه‌، قووناغا سالا (1921 هه‌تا 1939) ب قووناغا كه‌ڤن دهاته‌ نیاسین و تێدا چاڤدێریكرن دهاته‌كرن ل سه‌ر خه‌رجیاتێن گشتى و جۆراوجۆركرنا داهاتى و ژ سالا (1939 هه‌تا 1960) ب قووناغا ئه‌دائى دهاته‌ ناسكرن كو نه‌تنێ چاڤدێرى ل سه‌ر خه‌رجیاتان دهاته‌ كرن، به‌لكو فاكته‌رێ دورستیا بكارئینانێ و بكارئینانا سه‌روه‌ت و سامانى ب شێوه‌یه‌كێ باش داكو كار باشتر بهێته‌كرن, ژ سالا ( 1960 هه‌تا 1970 ) ب قووناغا بودجه‌یێ پروگرامان دهاته‌ ناسكرن كو پشتبه‌ستن دكر ل سه‌ر پلاندانانێ و گرێدانا وێ ب بۆدجا گشتى ڤه‌ و كۆمكرنا زانیاریێن گرنگ بۆ دانا بریاره‌كا دروست بۆ بكارئینانا شیانێن دارایى ب دروستى و كاریگه‌ر, و ژ سالا (1970 هه‌تا 1975) ب قووناغا كارگێرى ب ئارمانجان دهاته‌ ناسكرن و ژ سالا( 1976 هه‌تا 1981) ب قووناغا بۆدجا سفڕى دهاته‌ ناسكرن و تێدا گرنگى ب دروستیا خه‌رجیاتان دهاته‌كرن و باشتركرنا خزمه‌تێن دهێنه‌ پێشكێشكرن بێ كو بهێنه‌ زێده‌كرن. دبیت بهێته‌ پرسیاركرن ئه‌رێ بۆچى بۆدجه‌ی یا گرنگه‌ و بۆچى دهێته‌ دروستكرن؟ ل ڤێره‌ دێ هنده‌ك خالا دمه‌ دیار كرن كو گرنگیا بۆدجێ دیار دكن, ئێك ژوان خالا ئه‌وه‌ ئه‌گه‌ر بۆدجه‌ نه‌هێته‌ دروستكرن ئه‌م نزانین كا ئابوورێ وه‌لاتێ مه‌ یێ به‌رهه‌ڤه‌ بۆ گه‌شه‌كرنێ یان نه‌ چونكى بودجه‌ رێیه‌كه‌ بۆ پشتراستبوونێ ژ گه‌شه‌كرنا ئابوورى, كۆمپانى ب رێیا بۆدجێ ئاراسته‌یێن خوه‌ ل پاشه‌رۆژێ دزانن، چونكى پلانێن خوه‌ ل دووڤ بۆدجێ دداینن, كێمكرنا نه‌وه‌ك یه‌كیا داهاتى, هه‌روه‌سا ل دووماهیێ ب رێیا بۆدجێ حوكمه‌ت دزانیت ئه‌رێ كێژ ده‌ڤه‌رێ داهات زێده‌تر هاته‌ و ژبه‌رچى ل ده‌ڤه‌ره‌ك دى كێمتر بویه‌ كو ب رێیا وێ دێ چاره‌سه‌رێن ب له‌زبینت. ل سه‌رانسه‌ر وه‌لاتان گرنگیه‌كا زۆر ب به‌رهه‌ڤكرنا بۆدجێ دهێته‌دان و ل هه‌رێما كوردستانێ و عیراقا فیدرال ژى گرنگى ب بۆدجێ دهێته‌دان، لێ نه‌ ل ئاستێ پێدڤى چونكى د زۆربه‌یا جاران دا كێماتى یا هه‌یى د بۆجا وه‌لاتى دا و خه‌رجیات زێده‌ترن ژ داهاتى, هه‌ژیه‌ بێژین چه‌ند هه‌یڤێن بۆرى په‌رله‌مانێ عێراقێ قانوونا بۆدجێ ئه‌ڤ ساله‌ په‌سه‌ند كر و پاشى سه‌رۆك كۆمارى ژى ئیمزاكر كو د ڤى بۆدجێ دا داهات هاتیه‌ خه‌ملاندن ب گۆژمێ (106) ترلیۆن دیناران كو دبته‌ (88.5) ملیار دۆلار و خه‌رجیات هاتینه‌ پێشبینیكرن ب گۆمێ (133) ترلیۆن دیناران كو دبته‌ (111.5) ملیار دۆلار, و هه‌ژیه‌ بێژین كێماتى د بۆدجا ئه‌ڤ ساله‌ دا هاتیه‌ دیتن ب (27) ترلیۆن دیناران كو دبته‌ (23) ملیار دۆلار, به‌روڤاژى د سالا بۆری دا كێماتى دهاته‌ خۆیاكرن ب (11) ملیار دۆلاران. ب دیتنا من گه‌ر وه‌لاتێ عیراقێ هزرا كێمكرنا خه‌رجیاتان نه‌كت و هزر د دیتنا ژێده‌رێن نوویێ یێن داهاتى دا نه‌كت دبیت ئه‌ڤ كێماتیه‌ بۆ سالێن بهێت ژى هه‌ر بمینت، له‌وا یا گرنگه‌ نه‌تنێ بۆدجه‌ بهێت په‌سه‌ندكرن، لێ یا گرنگتر ئه‌وه‌ بودجه‌ بژیرانه‌ و بپلانه‌كا گونجاى و رێخستى بهێت دارشتن ژ بۆ باشتركرنا ژین و ژیارا هه‌ڤوه‌لاتیان داكو دووربن ژ قه‌یرانان.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى

نێزیكه‌ ئه‌و قه‌یرانا به‌رى چه‌ند سالان ب سه‌ر ئه‌سمانێ وه‌لاتێ مه‌دا گرتى به‌ر بدووماهیێ ڤه‌ بچت و بازار و بارێ ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ جێگر ببت و گلۆپا كه‌سك بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورى هلبت, و ئه‌و بێ باوه‌ریا ل ده‌ڤ وه‌به‌رهێنه‌رى په‌یدابوویى بۆ وه‌به‌رهێنانێ ب ئێكجارى قر ببت, ئه‌ڤه‌ ژى پشتى حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ بریارا لادانا پاشكه‌فتى دایى و ب خه‌رجكرنا دراڤێ به‌لێنده‌ران رابۆیى و پێنگاڤ هاڤێتین بۆ جێگركرنا بارێ ئابوورێ كوردستانێ, كو ئه‌ڤێ بریارى گه‌له‌ك گوهۆرینێت پۆزه‌تێڤ په‌یداكرن و جاره‌ك دى ژین و ژیارا فه‌رمانبه‌ران خوه‌شكر و ئه‌و به‌رنامه‌ و پلانێن به‌رى نوكه‌ هاتین دارشتن جاره‌ك دى هاتنه‌ ساخكرن, لێ قربوونا قه‌یرانا دارایى گه‌له‌ك نه‌كێشا قه‌یرانه‌ك تازه‌ هاته‌ سه‌رهلدان ئه‌و ژى قه‌یرانا وژدانێ و گرانكرنا بازارى و بهایێ كه‌لوپه‌لان ژلایێ هنده‌ك كه‌سانڤه‌ ب ئارمانجا بده‌ست ڤه‌ئینانا قازانجه‌كێ زێده‌تر و ببهانه‌یا زێده‌بونا دراڤى ل ده‌ڤ هه‌ڤوه‌لاتیان. ئه‌م نابێژن زێده‌بوونا دراڤى ل ناڤ بازارى نابته‌ ئه‌گه‌ر بۆ گرانبوونا بهایان چونكى وه‌ختا دراڤ زێده‌بوو ل ده‌ڤ هه‌ڤوه‌لاتیان ئه‌ڤ هه‌ڤوه‌لاتیه‌ دێ قه‌ستا بازارى و كرینا كه‌لوپه‌لان كن و ئه‌ڤه‌ دراڤه‌ دێ كه‌ڤته‌ ناڤ بازارى و بازرگان ژى دێ زێده‌تر كه‌لوپه‌لان ژ ده‌رڤه‌ ئینن و ل ڤێره‌ یا فه‌ره‌ ئه‌م بێژین وه‌ختا كه‌لوپه‌ل زێده‌تر هاتن ناڤ وه‌لاتى، گومرگ ژى دێ هێته‌ زێده‌كرن ل ڤێره‌ زێده‌كرنا گومركێ دێ بار گرانیێ ئێخته‌ سه‌ر بازرگانان و دێ بوهایان زێده‌كن ئه‌ڤه‌ ب شێوه‌یه‌كێ و ب شێوه‌یه‌ك دى وه‌ختا داخواز زێده‌بوو د ماوێ كورت دا و كه‌لوپه‌ل وه‌ك خوه‌مان، بۆ نموونه‌ ئه‌م بێژن كارگه‌هه‌ك تنێ دكارت د ماوێ ساله‌كێ دا رێژه‌یه‌كا كێم به‌رهه‌مى دروست بكه‌ت یان بازرگانه‌ك به‌رهه‌مه‌ك دیار كرى بینت ژ ده‌رڤه‌ و وه‌ختا داخواز ل سه‌ر زێده‌ بوو ل ڤى وه‌ختى بها دبیت بهێنه‌ زێده‌كرن ژلایێ فرۆشیاران ڤه‌, ئه‌ڤه‌ ئه‌گه‌ر كاودان دنۆرمال بن و لڤین د ناڤ بازارى دا هه‌بت. د كاودانه‌ك دى دا گرانى دكه‌ڤت ناڤ بازارى وه‌ختا دورپێچ ل سه‌ر وه‌لاته‌كێ په‌یدابوو و كه‌لوپه‌ل ژ ده‌رڤه‌ بۆ وه‌لاتى گه‌له‌ك نه‌هاتن و دانوستاندنا وه‌لاتان دگه‌ل وه‌لاتێ دیاركرى كێمبوو, خاله‌ك دى یا دبته‌ ئه‌گه‌ر كو بهایێ كه‌ل و په‌لان گران بت ئه‌وه‌ كو بهایێ دراڤێ وه‌لاتى كێم بت به‌رامبه‌ر بهاێن دراڤێن وه‌لاتێن دى كو ببته‌ ئه‌گه‌ر هه‌لاوسان په‌یدا بت و بها بلند ببن. لێ خالا مه‌ دڤێت ل ڤێره‌ دیار بكه‌ین ئه‌وه‌ كو فرۆشیار وژدانا خوه‌ بهاڤێت و ده‌لیڤه‌یان بۆ خوه‌ ببینت بۆ زێده‌كرنا بهایان چونكى هه‌روه‌ختا وژدان نه‌ما چ پێگریى ب رێنما و قانونان ناهێته‌كرن, ئه‌ڤ خالا هه‌ كارتێكرنه‌كا مه‌زن یا هه‌یى ل سه‌ر بازارى و بهایان. ل پتریا وه‌لاتان و ب تایبه‌ت وه‌لاتێن پێشكه‌فتى روودانێن نه‌چاڤه‌رێكرى په‌یدا دبن د ناڤ بازارى دا، لێ د كاودانێن نۆرمال دا، هیچ گوهۆرینا وه‌سا په‌یدا نابت و فرۆشیار ب وژدان سه‌ره‌ده‌ریێ دكن و بها ناهێنه‌ زێده‌كرن ژلایێ فرۆشیاران ڤه‌, لێ ل وه‌لاتێن دیتر به‌روڤاژى ڤى كاودانى په‌یدا دبت, و باشترین نموونه‌ په‌یدابوویى ل كوردستانێ پشتى لادانا پاشكه‌فتى گوهۆرینێن ب له‌ز د بهایان دا په‌یدابوون ژ لایێ فرۆشیاران و بازرگانان ڤه‌ و ڤێ چه‌ندێ دیار كر كو نه‌مانا وژدانێ بوویه‌ ئه‌گه‌رێ بلندكرنا بهایان نه‌ زێده‌بوونا دراڤى ل ناڤ بازارى و كێمبوونا كه‌لوپه‌لان، چونكى تاكێ كورد مفا ژ قه‌یرانێ وه‌رگرتیه‌ و ب تایبه‌ت فه‌رمانبه‌رى كو هزرا هلگرتنێ و كێم خه‌رجكرنێ ل ده‌ف په‌یدا بوویه‌ و ب هشیارى دراڤ خه‌رجكریه‌. له‌وا ب دیتنا من ئه‌گه‌ر حوكمه‌ت و جهێن به‌رپرس ب به‌رده‌وامى دووڤچوونا بازارى و بهایێ كه‌لوپه‌لان بكن، بلندكرنا بهایان په‌یدا نابت و دڤیا بت هه‌ڤوه‌لاتى و فه‌رمانبه‌رێ مه‌ ژى نه‌ هه‌ر وه‌ختا دراڤێ وى زێده‌بوو قه‌ستا بازارى بكت و بلا قه‌یرانا چووى سه‌ربۆر بت بۆ مه‌ و ره‌وشت و ره‌وشه‌نبیریا درایى ل ده‌ڤ مه‌ ته‌ڤان په‌یدا بت دا هه‌م ژ قه‌یرانان دوور بین و هه‌م ژى ب ژیرانه‌ دراڤى خه‌رج بكه‌ین و پاشه‌رۆژ و ژیرخانه‌یا ئابوورێ مه‌ ب هێز و سه‌قامگیر بمینت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
خوه‌یایه‌ هه‌رێما كوردستانێ ئێكه‌ ژ وان وه‌لاتان ێن كو سیاسه‌تا ئابوورى یا ئازاد تێدا دهێته‌ په‌یره‌وه‌ كرن و سه‌قامگێریه‌كا سیاسى و ئابوورى یا گونجایى یا هه‌ی و زێده‌بارى به‌رده‌ستیا رێژه‌یه‌كا زۆر ژ كه‌ره‌سته‌یێن سروشتى و هه‌بوونا جهێن گه‌شتوگوزارێ, هه‌روه‌سا سه‌ره‌راى پالپشتیا وه‌به‌رهێنانێ ب گشتى و وه‌به‌رهێنانا بیانى ب تایبه‌تى لێ هێش وه‌به‌رهێنانا بیانى نه‌ چوویه‌ د ئاستێن پێدڤى ده‌ و نه‌شیایه‌ سه‌رنجا هه‌رى زێده‌ یا وه‌لاتێن بیانى و كۆمپانیێن بیانى بۆ خوه‌ رابكێشت. د ڤێ گۆتارێ دا گرنگیا وه‌به‌رهێنانا بیانى بۆ پێشكه‌فتنا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ دێ هێته‌ دیاركرن ل گه‌ل هنده‌ك پێشنیاران بۆ باشتركرنا سیاسه‌تێن وه‌به‌رهێنانێ بۆ راكێشانا رێژه‌یه‌كا زۆر ژ وه‌لاتێن بیانى بۆ ناڤ ئاخا كوردستانێ ب مه‌ره‌ما وه‌به‌رهێنانێ, لێ د ده‌سپێكێ دا پێدڤیه‌ بزانین وه‌به‌رهێنانا بیانى چیه‌ و كه‌نگى به‌لاڤبوویه‌. وه‌به‌رهێنان دهێته‌ ناسكرن ب دانا كارى یا گۆژمه‌كێ دیاركرى چ ب كرینا كه‌لوپه‌له‌كێ یان كرینا كاغه‌زه‌كا دارایى ب مه‌ره‌ما بده‌ستڤه‌ئینانا گۆژمه‌كێ زێده‌تر د پاشه‌رۆژێ ده‌ یان ب رامانه‌كا دى ژ ده‌ستدانا گۆژمه‌كێ دیاركرى یێ دراڤى یه‌ د وه‌ختێ نوكه‌ دا ژ بۆ ئارمانجا پاراستن و زێده‌كرنا دراڤى د پاشه‌رۆژێ ده‌, گه‌له‌ك جۆرێن وه‌به‌رهێنانێ هه‌نه‌ لێ یێن به‌رچاڤ وه‌به‌رهێنانا ناڤخوه‌یى و وه‌به‌رهێنانا بیانى و وه‌به‌رهێنانا ناڤخوه‌یى گرێدایه‌ ب كارێن د ناڤا وه‌لاتى ده‌ دهێنه‌ ئه‌نجامدان ژلایێ وه‌به‌رهێنه‌رێن ناڤخوه‌یى ڤه‌. وه‌به‌رهێنانا بیانى ژى دهێته‌ ناسكرن ب وان كریاران یێن كو كۆمپانى و كه‌سێن بیانى ل ناڤا وه‌لاتێ مرۆڤى ئه‌نجامدده‌ن كو ب رێیا وێ سه‌روه‌ت و سامانێ بیانى دكه‌ڤته‌ ناڤ وه‌لاتى چ ب رێیه‌كا ئێكسه‌ر بت یان ژى نه‌ ئێكسه‌ر، لێ ل ڤێره‌ ئه‌م دێ پتر ل سه‌ر وه‌به‌رهێنانا بیانى یا ئێكسه‌ر راوه‌ستین و گرنگیا وێ بۆ خوه‌نده‌ڤانان دیار كه‌ین. پرسیاره‌ك دبت ل ده‌ف وه‌به‌رهێنه‌ران دروست ببت، ئه‌رێ بۆچى وه‌به‌رهێنانێ ل هه‌رێما كوردستانێ ئه‌نجام بده‌م؟ دا به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ بده‌ین پێدڤیه‌ بزانین كو پشتى ده‌ركه‌فتنا قانوونا وه‌به‌رهێنانێ یا ژماره‌ (13) ل سالا 2006 و ل گه‌ل راستڤه‌كرنا وێ ل سالێن (2009 و 2013) پتر رێك بۆ وه‌به‌رهێنه‌ران خوه‌شكریه‌ كو كارێن خوه‌ یێن وه‌به‌رهێنانێ ل كوردستانێ ئه‌نجامدان و ئه‌م دزانن كه‌ره‌سته‌یێن سروشتى و مرۆڤى ل هه‌رێما كوردستانێ د زێده‌نه‌ و ده‌ستێن كارى و كرێكار ژى د ناڤ دا هه‌نه‌و ئه‌ڤ كه‌ره‌سته‌ دبنه‌ هاریكار وه‌به‌رهێنه‌ر قه‌ستا ڤێ هه‌رێمێ بكن, خاله‌كا دى هه‌بوونا سه‌قامگێریه‌كا زۆر یا ئابوورى و یا سیاسی و جێگربوونا بهایێ دراڤى هه‌تا راده‌یه‌كێ به‌رامبه‌ر دراڤێن دى, ل دووماهیێ ژبه‌ر كو ژێرزه‌مینا ڤێ هه‌رێمێ حه‌تا راده‌یه‌كێ یا گونجایه‌ كو ئه‌م دشێن بێژن ئه‌ڤ خالێن هه‌بووینه‌ ئه‌گه‌ر رێ بۆ وه‌به‌رهێنانا بیانى خوه‌ ش ببت. لێ ئه‌رێ دێ چاوا شیێن پتر رێكێ بۆ كۆمپانیێن بیانى خوه‌شكین دا قه‌ستا ناڤ وه‌لاتێ مه‌ بكن و وه‌به‌رهێنانێ ئه‌نجامبدن؟ خالا ئێكێ و یا هه‌ره‌ گرنگ ئه‌وه‌ ئه‌م بكارن سه‌قامگێریێ بۆ په‌یدا بكن ژ لایێ ئابوورى و سیاسى ڤه‌, هه‌روه‌سا ب دانا كوژمێن زێده‌تر بۆ كۆمپانیێن بوه‌به‌رهێنانێ رادبن وه‌ك كریێ, زێده‌بارى كێمكرنا رێژا باجێ و هه‌ر وه‌كى ئه‌م دبینن ژى د قانوونا وه‌به‌رهێنانێ دا ل هه‌رێما كوردستانێ هاتیه‌ وه‌به‌رهێنه‌ر بهێته‌ ئازاكرن ژ دانا باجێ بۆ ده‌مێ چه‌ند سالێن ده‌سپێكا كارى ێن دیار كرى پاشى ژێ بهێته‌ وه‌رگرتن ئه‌ڤه‌ ژى خاله‌كا ئه‌رێنى یه‌ بۆ پشته‌ڤانیكرنا وه‌به‌رهێنه‌ر و كۆمپانیێن بیانى, پێشكێشكرنا كار ئاسانیان ژ هه‌موو لایان ڤه‌ چ بد انا ڤیزه‌یى بت یان ژى ژلایێ قانوونان ڤه‌ بت كو چ قانوونێن نه‌گونجاى نه‌هێته‌ ده‌ركرن ب دژى وه‌به‌رهێنه‌رێن بیانى. لێ دڤێت ئه‌م هشیاربن ژ هنده‌ك كاودانان ئه‌و ژى ب ئینانا كارمه‌ندێن بیانى ژ لایێ كۆمپانیێن دڤێت وه‌به‌رهێنانێ ل وه‌لاتێ مه‌ بكن و ل سه‌ر وان بسه‌پینن كو رێژه‌یه‌كا زۆر ژ كرێكارێن مه‌ بدامه‌زرینن و بده‌نه‌ كارى دا هه‌م رێژا بێكاریێ كێمتر ببت و هه‌م ژى دراڤ بمینت ل ناڤ وه‌لاتێ مه‌ ئه‌گه‌ر نه‌ دبیت ئه‌م سه‌روه‌ت و سامانێ خوه‌ ژ ده‌ست بده‌ین و به‌هرا زێده‌تر بۆ كۆمپانیێن بیانى بچت. له‌وا ب دیتنا من چه‌ند ئه‌م رێ خوه‌شكین كو دراڤێ بیانى ل ناڤ وه‌لاتێ مه‌ زێده‌ ببت دێ بته‌ هاریكار بۆ بهێز راگرتنا بهایێ دراڤێ مه‌ و پتر ده‌لیڤیێن كارى بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان په‌یدا بن و دێ رێژا بێكاریێ كێمتر بت و ئابوورێ وه‌لاتێ مه‌ ژى دێ گه‌شه‌ كه‌ت و ژێرخانه‌یا ئابوورى دێ بهێزتر بت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
بهایێ لێكگوهارتنێ یان ژى دبێژنێ (Exchange rate) بهایێ یه‌كه‌یه‌كا دراڤیه‌ وه‌كى بهایێ دولارێ ئه‌مریكى به‌رامبه‌ر بهایێ یه‌كه‌یه‌كا دراڤى یا دى وه‌كى دینارێ عیراقى. بۆیه‌ره‌كا ئاسان نینه‌ كو ئه‌م بكارن بهایێ دراڤه‌كێ به‌رامبه‌ر دراڤه‌كێ دى پێشبینى بكن ب تایبه‌تى د ده‌مێ كورت دا ژبه‌ر كو د وى ده‌مێ كورت دا بهایێ لێكگوهارتنێ نه‌یێ جێگره‌ و ناهێته‌ پێشبینیكرن. ژبه‌ر پێشكه‌فتنا دوه‌ختێ نوكه‌ دا په‌یدابوویى و ژبه‌ر هه‌بوون و به‌رده‌ستبوونا زانیاریان ده‌رباره‌ى بهایێن لێكگوهارتنێ ڤه‌كۆلینێین زێده‌تر ل سه‌ر بهایێن لێكگوهارتنێ دهێنه‌كرن و ڤه‌كۆله‌ر پێكۆلا دیاركرنا هنده‌ك تێگوهۆران دكن كو ب ئاسانى ب رێیا وان بكارن پێشبینیێن دروست ده‌ربارێ بهایان بكن، لێ تا نوكه‌ نه‌كارینه‌ چ رێكیێن گونجایى ببینن سه‌ره‌راى هه‌بوونا گه‌له‌ك رێیان وه‌كى رێكیێن دراڤى و رێكیێن موندێل فلامینگ و رێكیێن دوورن بۆشى كو ئه‌ڤ رێكێن هه‌ هه‌ولا رۆهنكرن و دیاركرنا لڤینێن بهایێ لێكگوهارتنێ دایه‌ د ناڤبه‌را گه‌له‌ك دراڤان ده‌ ل ئابوورێن جودا. رێیێن دراڤى پێناسه‌یا بهایێن لێكگوهارتنێ دكت و دیار دكت كو به‌رهه‌م یێ جێگره‌ به‌لێ بها و هه‌لاوسان كارتێكرنێ ل بهایێ لێكگوهارتنێ دكن كو هه‌ر گاڤا نیشاندانا دراڤى زێده‌بوو بهایێ كه‌لوپه‌ل و خزمه‌تان ژى دێ بلند بت كو ئه‌ڤه‌ دێ بته‌ ئه‌گه‌ر بهایێ دراڤى كێم ببت و بهێته‌ خوار, زێده‌بارى پێشبینیكرن بو بهایێن لێكگوهارتنێ ل دووڤ ڤێ رێیێ یا ب زه‌حمه‌ته‌ ژبه‌ركو داخواز ل سه‌ر دراڤى و هاوكێشا وێ بدروستى نه‌هاتیه‌ دیاركرن و باشترین نموونه‌ ژى ئه‌گه‌ر ئه‌م بێژن كه‌لوپه‌ل ل وه‌لاتێ توركیا ئه‌رزانن و ئه‌رزانتر ژ كوردستانێ خه‌لكێ كوردستانێ و توركیا ژى دێ پتر كه‌لوپه‌لێن توركى كرن و ب ڤى شێوه‌ى دێ بهایێ لیره‌یێ توركى بلند بت. من ل هژمارا 2025 یا رۆژناما ئه‌ڤرۆ گۆتاره‌ك به‌لاڤكربوو ل سه‌ر سیسته‌مێن لێكگوهارتنا دراڤان و بكارئینانێ كو سێ سیسته‌مێن سه‌ره‌كى یینَ لێكگوهارتنێ هه‌نه‌. رێیا دوویى رێیا مۆندێل فلامینگى یه‌ كو خه‌لاتێ نۆبل وه‌رگرتیه‌ ل سالا 1960 د رێیا خوه‌ دا په‌یوندى د ناڤبه‌را بهایێن لێكگوهارتنێ, رێژا مفایى و سه‌رجه‌مێ گشتى یێ به‌رهه‌مێ خومالى دیاركریه‌ كو ئه‌ڤ رێكه‌ د ئابوورێن بچووك دا و ئابوورێن ڤه‌كرى ناهێته‌ بكارئینان, د ڤێ رێكێ دا ئه‌گه‌ر سیسته‌مێ لێكگوهارتنێ یێ دگوهۆرت هاته‌ بكارئینان و سیاسه‌تا به‌رفرهه‌یا دراڤى دێ هنارتیێن مه‌ زێده‌بن و بهایێ دراڤى دبیت زێده‌ ببت یان ژى كێم, لێ ئه‌گه‌ر سیسته‌مێ دراڤى یێ جێگر بت و سیاسه‌تا دراڤى یا به‌رفرهه‌ بت دێ نیشادانا دراڤى زێده‌بت. و رێیا دووماهیێ یا دۆر بۆشى هه‌ر وه‌سا گرنگیێ ل سه‌ر مودێلێ به‌رى نوكه‌ یان یێ فلامینگۆیى دكه‌ت به‌س پتر رۆلێ پێشبینیێ دیار دكت و گرنگیێ پێ ددت, و ئه‌ڤ رێكه‌ دیار دكت كو بهایێ سه‌ره‌كى یێ كه‌لوپه‌لان دهێته‌ گوهۆرین هێدى هێدى، به‌لێ بهایێ لێكگوهارتنێ وه‌ك خوه‌ دمینت. ل دووماهیێ ل دووڤ رێیا مۆندیل فلامینگۆیى سیاسه‌تێن دراڤى ێن به‌رفرهه‌ یان سیاسه‌تێن دارایى ێن به‌رته‌نگ دبنه‌ ئه‌گه‌ر بهایێ دراڤى دابكه‌ڤت و بهێته‌ خوار, لێ سیاسه‌تا به‌رته‌نگ یا دراڤى و سیاسه‌تا به‌رفرهه‌ یا دارایى دبنه‌ ئه‌گه‌ر بهایێ دراڤى بلند ببت, له‌وا لدیف ڤێ رێكێ پێشبینیا بهایێ لێكگوهارتنێ یا ب زه‌حمه‌ته‌. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى ژبه‌ر كو ئه‌م دینارى بكاردئینن و بهایێ دینارى به‌رامبه‌ر دۆلارێ ئه‌مریكى یێ جێگر نى نه‌ و هنده‌ك جاران پێشبینیا وى گه‌له‌ك زه‌حمه‌ته‌ چونكى بهایێ دۆلارى به‌رامبه‌ر دینارى گرێدایه‌ ب كریارێن كرین و فرۆتنا دۆلارى ژلایێ به‌نكا ناڤه‌ندى یا عیراقى ڤه‌ و به‌نكا ناڤه‌ندى یا عیراقى ژى پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر داهاتێ نه‌فتێ و وى دۆلارى دكه‌ت یێ بۆ مه‌ ژ فرۆتنا په‌ترۆلێ دهێت، له‌وا كێمبوون و زێده‌بوونا دۆلارى پێشبینێن مه‌ ئالۆز دكت. ب دیتنا من ئه‌م تنێ دكارن پێشبینێن دروست بده‌ن وه‌ختا مه‌ یه‌ده‌كه‌كێ زێده‌ ژ دراڤێ بیانى هه‌بت و ئه‌م سیاسه‌تا دراڤى یا جێگر بكاربینن دبیت حه‌تا راده‌یه‌كێ ئه‌م ل سه‌ر بهایێ دراڤێن بیانى ل گه‌ل دراڤێ خوه‌ زالبین.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
ل گه‌ل دووماهیهاتنا سالێ گه‌له‌ك پلان بۆ سالا نوو یان سالا ددووڤرا دهێنه‌ دارشتن و ده‌ستهه‌لاتدار ل هه‌ر وه‌لاته‌كێ رێك و پلانێن خوه‌ یێن نوو بكاردئینن دا كو ئه‌و كێماسى و ئاسته‌نگێن هاتینه‌ پێش بهێنه‌ دووركرن د سالا نوو دا و ئارمانجا هه‌ر وه‌لاته‌كێ په‌یداكرنا ده‌لیڤه‌یێن كارى و باشتركرنا بارێ ئابوورى و دارایى یێ هه‌ڤوه‌لاتیێن وه‌لاتى نه‌. وه‌كى یا خۆیایه‌ ژى د هه‌ر ساله‌كا نوو دا گوهۆرین و ڤه‌لڤین د ناڤ بازارى دا په‌یدا دبن چ ئه‌ڤ بازاره‌ بازارێ داراى بت یان ژى بازارێ كه‌لوپه‌لان و بازار هه‌روه‌كى ئه‌م دزانن ئه‌و جهه‌ یێ كریاریێن كرین و فرۆتنێ تێدا په‌یدا دبن و ب رێیا بازارى دراڤ په‌یدا دبت و كارتێكرنێ ل سه‌ر ئابوورى ژى دكه‌ت چ ب ئه‌رێنى بت یان ژى نه‌رێنى. زێده‌بارى گه‌له‌ك فاكته‌ر هه‌نه‌ رۆله‌كێ گرنگ دبینن د ڤه‌لڤینا بازارى ده‌ ژوان ژى: حوكمه‌ت, دانوستاندنێن نیڤده‌وله‌تى, پێشبینى كرن و ل دووماهیێ ژى داخواز و نیشادان. دانوستاندنێن نیڤده‌وله‌تى رۆله‌كێ گرنگ یێ هه‌یى د ڤه‌لڤینا بازارى دا ئه‌و ژى پێكهاتیه‌ ژ هاتن و ده‌ركه‌فتنا دراڤى ژ ناڤ بازارێ وه‌لاتى كو هه‌رگاڤا كه‌لوپه‌ل زێده‌تر هاتن ناڤ وه‌لاتى و كێمتر هاتن هنارتن بوۆژ ده‌رڤه‌ دراڤ دێ ل ناڤ بازارى كێم بت و ڤه‌لڤینا بازارى دێ كێمتر بت و به‌روڤاژى ئه‌گه‌ر هنارتیێن وه‌لاتى زێده‌تربوون دراڤ و ڤه‌لڤینا بازارى دێ بهێزتر بت. فاكته‌ره‌كێ دى وه‌كى من دیاركرى پێشبینى نه‌ ده‌رباره‌ى ئابوورى هه‌روه‌ختا ئه‌ڤ پێشبینیه‌ و ئابوور باشتر بوو، دێ ڤه‌لڤینا بازارى ژى باشتر بت. فاكته‌رێ سیێ داخواز و نیشادانه‌ یا كه‌لوپه‌لان و خزمه‌تان كو هه‌روه‌ختا داخواز و نیشادان هاتنه‌ گوهۆرین دێ بها و بازار ژى هێته‌ گوهۆرین و ل دووماهیێ فاكته‌ره‌ك دى حوكمه‌ت یان به‌نكێن ناڤه‌ندى نه‌ ئه‌و ژى ب رێیا سیاسه‌تێن دراڤى و دارایى كارتێكرنێ دكن ل سه‌ر ئابوورى و ڤه‌لڤینا بازارى و زێده‌بارى ئه‌م دشێن بێژن حوكمه‌تێ رۆله‌كێ به‌رچاڤ یێ هه‌یى بۆ پێشكه‌ڤتنا ئابوورى ئه‌و ژى بگه‌له‌ك رێیان و ئێك ژ وان رێیان دانا پێشینه‌یێن ئاڤاهیانه‌ كو ب ڤان پێشینه‌یان گه‌له‌ك گوهۆرینێت ئابوورى په‌یدا دبن و ڤه‌لڤین ژى دكه‌ڤته‌ ناڤ بازارى و بازار پتر گه‌شه‌ دكت و ب ڤێ گه‌شه‌كرنێ ژین و ژیارا هه‌ڤوه‌لاتیان ژى باشتر دبت. پێشینه‌یێن ئاڤاهیان یان دانا قه‌ران بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان دا بكارن ئاڤاهیه‌كێ دروست بكن ئێكه‌ ژ كارێن سه‌ره‌كى یێن به‌نكێن ئاڤاهیان كو ئه‌ڤ به‌نكه‌ دهێنه‌ برێڤه‌برن ژلایێ حوكمه‌تان ڤه‌ و ئه‌ڤ پێشینه‌ دهێنه‌دان ل گه‌له‌ك وه‌لاتان ب رێژه‌یه‌كا مفایى یا دیاركرى و ل سه‌رجه‌م وه‌لاتان ئه‌ڤ پێشینه‌ دهێنه‌ دان بتایبه‌تى دا چینا هه‌ژار و مام ناوه‌ند بكارن ئاڤاهیه‌كێ یان خانیه‌ كێ بۆ خوه‌ دروست كن. ئه‌م بێژن ئه‌ڤ قه‌ره‌ یان پێشینه‌ گه‌له‌ك مفا و گرنگیا خوه‌ یا هه‌یى بۆ وه‌رارا ئابوورى، چونكى تاكه‌كه‌س ب رێیا وێ خانیه‌كێ دروست دكت دبیت ژ كرێداریێ خلاس بت و ب رێیا ڤێ پێشینێ دراڤ ل ناڤ بازارێ دا زێده‌ دبت و هه‌موو ته‌خوچینێن جڤاكى مفایى ژێ دبینن بگره‌ ژ دوكاندارى و كرێكارى و فرۆشیارى و هه‌تا حوكمه‌ت بخوه‌ ژى مفایى ژێ دبینن. حوكمه‌تا فیدرالا عێراقێ بۆ سالا نوویى بریارا دانا پێشینه‌یێن ئاڤاهیان دایه‌ ب گۆژمێ 75 مه‌لیۆن دیناران كو ئه‌ڤ قه‌ره‌ یان پێشینه‌ دێ ژ هه‌ڤوه‌لاتیێن هه‌رێما كوردستانێ ژى گرت, ئه‌رێ ئه‌ڤ پێشینه‌ دێ بازارێ هه‌رێما كوردستانێ ڤه‌لڤینت یان نه‌؟ هه‌روه‌كى پێشتر مه‌ گرنگیا پێشینه‌یان دیار كرى به‌لێ ئه‌ دێ بازار پێ ڤه‌لڤت و ئه‌و كێماتیا دراڤى ئه‌وا ل ده‌ڤ هنده‌ك هه‌ڤوه‌لاتیان هه‌یى دێ پركت و دێ كارن ب رێیا وێ بن خودان خانیه‌ك و تێدا ئاكنجى بن كو دێ ئاریشه‌یا كێماتیا ئاڤاهیان چاره‌كت و دێ بازارێ كرینا كه‌لوپه‌لێن ئاڤاهیان گه‌رم كت و ئابوور دێ پێ ڤه‌لڤت چونكى دراڤ دێ زێده‌تر بت ل ناڤ بازارى و ب ڤى ره‌نگى ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ پێشینه‌ هاته‌ دان ئه‌م دشێن بێژن ڤه‌لڤین دێ د بازارى دا په‌یدابت د سالا نوویى دا و ئابوورێ مه‌ ژى دێ پێ باشتر بت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
تێگه‌هێ كێماتیا دراڤى د سه‌رده‌مێن كه‌ڤن یێن چه‌رخێن مرۆڤایه‌تى دا په‌یدابوویه‌ و بۆ ئێكه‌م جار ل سالا 509 به‌رى زاینى ژلایێ یۆنانیان ڤه‌ هاتیه‌ بكارئینان و پشتى هینگێ ل سه‌ر ده‌مێن ده‌وله‌تا عه‌باسیان ل سالا 918 هاتیه‌ بكارئینان ژلایێ خه‌لیفه‌ عه‌باسى ڤه‌ كو پشتى سه‌روه‌ت و سامانێ خوه‌ فرۆتى و گه‌له‌ك قه‌ر ژ بازرگانێن وى سه‌رده‌مى وه‌رگرتین داكو كێماتیێ د ل ده‌ف خوه‌ نه‌هێلت و دراڤێ پێدڤى په‌یدا بكت, و ل كێشوه‌رێ ئه‌ورۆپا ژى كێماتى د ته‌رازویان ده‌ په‌یدابوو ب تایبه‌تى د چه‌رخێن ناڤه‌راست دا كو بوونه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ وه‌لاته‌ رێژا باجێ زێده‌بكن. زێده‌بارى ل سالا 1844 كێماتیا دراڤى ل وه‌لاتێ بریتانیا په‌یدابوو و حوكمه‌ت نه‌چاربوو ل شوونا زێده‌كرنا باجێ قه‌ر ژ به‌نكان وه‌رگرتن داكو ڤێ كێماتیێ لابده‌ت, لێ پشتى په‌یدابوونا شه‌رێ جیهانى یێ دوویێ كیماتیا دراڤى ل سه‌رانسه‌ر وه‌لاتان بو بابه‌ته‌ك گرنگ و به‌ربه‌لاڤ ژبه‌ر زێده‌بوونا تێچوونێن ڤان وه‌لاتان و كێمبوونا داهاتێ وان. دا پتر د تێگه‌هێ كێمبوونا دراڤى بگه‌هین پێدڤیه‌ بزانین كا ئه‌ڤ تێگه‌هه‌ چیه‌ و ژ چ پێكهاتیه‌, كێماتیا دراڤى یان ژى دبێژنێ (Budget deficit) ئه‌و كێماتیه‌یه‌ ده‌ما خه‌رجیێن حوكمه‌تان و كۆمپانیان زێده‌دبن و زێده‌تر ژ داهاتیێن دارایى د ماوه‌یه‌كێ دیار كرى دا و ئه‌ڤه‌ دبته‌ ئه‌گه‌ر قه‌ر بهێنه‌ وه‌رگرتن و كێماتى په‌یدا ببت, یان ئه‌م دشێن بێژن ئه‌و كاودانن ده‌ما ده‌زگه‌هیێن دارایى و حكومى نه‌كارن ئه‌و كوژمێن ل سه‌ر وان بزڤرینن یان ژى بدن خودانیێن وان ژبه‌ر كو ژێده‌رێن وان یێن داهاتى كێمن یان داهات كێمتر بده‌ست وان دكه‌ڤت و بۆدجه‌ ژى دهێته‌ پێشبینیكرن بۆ سالێ، ئه‌رێ دێ خه‌رجیاتیێن مه‌ چه‌ند بن و داهاتێ مه‌ چه‌نده‌ به‌رى سال ده‌سپێبكه‌ت ژلایێ حوكمه‌تێن وه‌لاتانڤه‌ و كێماتى د بۆدجه‌یى ژى دا په‌یدا دبت وه‌ختا خه‌رجیاتێن حوكمه‌تێ زێده‌تر دبن, و كێماتیا دراڤى ژى گه‌له‌ك خاسله‌ت و تایبه‌تمه‌ندى هه‌نه‌ ژ وان ژى: كێماتیا دراڤى ڤالاهیه‌كه‌ دهێته‌ دیاركرن، ب رێیا به‌راوردكرنا داهاتى ل گه‌ل خه‌رجیان و ئه‌ڤ ڤالاهیه‌ دیار نابت د ژینگه‌ها ئابوورى یا نۆرمال ده‌ لێ پێدڤى بژینگه‌هه‌كا نه‌نورماله‌ وه‌كى دیاربوونا هنده‌ك روودانینن نه‌چاڤه‌رێكرى یێن جڤاكى و سیاسى, كێماتیا دراڤى ده‌ردكه‌ڤت وه‌ختا داهاتێ گشتى كێم دبت د هه‌موو كاودان و وه‌ختان ده‌ ژبه‌ر هندێ حوكمه‌ت ب پاراستنا پاره‌پێدانێ رادبن, كێماتیا دراڤى نابته‌ ئه‌گه‌ر حوكمه‌ت ده‌ست ژ كارى به‌ربده‌ن، لێ دبته‌ ئه‌گه‌ر رێژا قه‌ران زێده‌تر ببت هه‌روه‌سا ئه‌ڤ كاودانه‌ دبته‌ ئه‌گه‌ر هه‌لاوسان ژى زێده‌ترببت. ئه‌رێ ئه‌گه‌ر چنه‌ كێماتیا دراڤى په‌یداببت؟ بۆ به‌رسڤدانێ، ئه‌م دكارن هنده‌ك ئه‌گه‌رێن به‌رچاڤ دیاربكه‌ین ژ وان ژى: پێشكێشكرنا خزمه‌تێن جڤاكى وه‌كى گه‌ره‌نتیا جڤاكى و خواندنا ب هه‌روه‌ و خزمه‌تێن ساخله‌میێ یێن ب هه‌روه‌ و پاركیێن گشتى و گه‌له‌ك خزمه‌تیێن دى یێن به‌لاش كو دبنه‌ ئه‌گه‌ر په‌ستان ل سه‌ر زێده‌كرنا خه‌رجیاتیێن حوكمه‌تان زێده‌ببن, خه‌رجیێن پشته‌ڤانى و ئێمناهیێ و ب تایبه‌تى ئه‌گه‌ر وه‌لات كه‌ته‌ د ناڤ شه‌ران ده‌ كو ئه‌ڤ خه‌رجیه‌ زێده‌تر دبن, دامه‌زراندن ئه‌و ژى وه‌ختا كو وه‌لات رادبت ب نه‌هێلانا بێكاریێ لێ د هه‌مان وه‌خت دا خه‌رجیێن وان زێده‌تر دبن و پتر ل وه‌لاتیێن نه‌پێشكه‌فتى ئه‌ڤ دامه‌زراندنه‌ د ده‌زگه‌هیێن خزمه‌تى دا دهێته‌ كرن و چ به‌رهه‌م ژى ناهێته‌ زێده‌كرن, خه‌رجیێن تایبه‌ت ب دروستكرنا پرۆژه‌یێن گشتى مینا دروستكرنا پران و فرۆكه‌خانه‌یان ڤه‌ و تۆرێن ڤه‌گوهاستنێ و گه‌له‌ك پرۆژه‌یێن مه‌زن. لێ راسته‌ هۆكار و فاكته‌رێن زۆر هه‌نه‌ كارتێكرنێ ل سه‌ر كێماتیا دراڤى دكن به‌رامبه‌ر گه‌له‌ك رێیێن چاره‌سه‌ركرنێ ژى هه‌نه‌ وه‌كى كێمكرنا خه‌رجیاتیێن نه‌گرنگ و پالپشتیكرنا كه‌رتێ تایبه‌ت ب پێشكێشكرنا هنده‌ك خزمه‌تیێن گشتى ل شوونا كه‌رتێ گشتى یان حوكمه‌تێ, زێده‌بارى پشته‌ڤانیكرنا ده‌وله‌تێ ژ بۆ یه‌كه‌یێن به‌رهه‌مئینانێ د كه‌رتێ گشتى دا دا بكارن به‌رهه‌مه‌ك زێده‌تر دروست بكن و ڤى به‌رهه‌مى زێده‌تر ره‌وانه‌ وه‌لاتیێن بیانى بكه‌ن. ئه‌گه‌ر ئه‌م ل وه‌لاتیێن خودان ئابووره‌ك ب هێز بنێرین دێ بینین كو به‌رمایه‌ د دراڤى ده‌ یێ هه‌یى و داهاتێ وان زێده‌تره‌ ژ خه‌رجیاتێن وان لێ به‌روڤاژى وه‌لاتیێن نه‌پێشكه‌فتى كو هه‌رده‌م كێماتیا دراڤى ل ده‌ف وان هه‌یه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌م وه‌لاتێ عێراقێ وه‌ك نموونه‌ وه‌ربگرین، دێ بینین راسته‌ كو هنارده‌یێن باش ژ په‌ترۆلێ دهێنه‌ هنارتن بۆ ژ ده‌رڤه‌ و سه‌ره‌رایى بلندبوونا بهایێ په‌ترۆلێ ل بازاریێن جیهانى لێ هێش كێماتیى یا دراڤى د بۆدجه‌یێ سالا 2019 ده‌ ژى دهێته‌ دیتن ل دووڤ ژێده‌ران ژ وه‌زاره‌تا درایى كێماتیا بۆدجه‌یى د ڤێ سالێ ده‌ دهێته‌ خه‌ملاندن ب گۆژمێ 22 ترلیۆن دیناران و ئه‌و ژى ژ ئه‌نجامێ زێده‌بوونا خه‌رجیان و كێمبوونا داهاتى ژ باجێ. وه‌كى هاتیه‌ دیاركرن كو رێژا هه‌رێما كوردستانێ د ڤى بۆدجه‌ى دا ب رێژا 12.67% بت كو دبته‌ گوۆژمێ زێده‌تر ژ هه‌شت ترلیۆن دیناران كو ئه‌ڤ رێژه‌ د سالێن بۆرى دا 17% بوو. كێمبوونا دراڤى ژ بۆدجه‌یێ هه‌رێما كوردستانێ كارتێكرن یا هه‌یى ل سه‌ر دروستكرنا پرۆژه‌یان و دابینكرنا دراڤێ پێدڤى حوكمه‌تى. لێ ئه‌گه‌ر په‌رله‌مانتارێن مه‌ یێَن كورد د ڤێ خولا په‌رله‌مانى دا كارین ڤێ رێژێ زێده‌تر بكن دبیت كاودان و ئابوورێ هه‌رێما مه‌ ژى باشتر لێ بهێت و ئه‌م ژ كێماتیا دراڤى رزگار ببین. له‌وا ب دیتنا من ئه‌گه‌ر ئه‌م بۆ پڕكرنا كێماتیا دراڤى ب تنێ پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر به‌غدا بكه‌ین دبیت ئه‌م نه‌كارن سه‌ربه‌خوه‌یا ئابوورى بده‌ستڤه‌بینن و ئه‌ڤ كێماتیه‌ دبت هه‌ر یا به‌رده‌وام بت، لێ ئه‌گه‌ر مه‌ كارى ژبلى بۆدجه‌یێ ژ به‌غدا دهێت ئه‌م هنده‌ك ژێده‌ریێن داهاتى یێن به‌رده‌وام ببینن وه‌كى گرنگیدان ب كه‌رتێ چاندنێ, گه‌شتوگوزارێ و پێشه‌سازى د ڤى وه‌ختى دا ئه‌م دێ كارن هه‌روه‌ختا كێماتیا دراڤى د بۆدجه‌یێ مه‌دا دیاربوو ئێكسه‌ر ئه‌م پربكه‌ین.