سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى

به‌رى ئه‌م بده‌ینه‌ دیاركرن كا دانا قه‌ران و دیاركرنا رێژا مفایى چ گرنگیا خوه‌ هه‌یه‌ بۆ جڤاكى و كى به‌رپرسه‌ ژ كریارا سانسۆرا ل سه‌ر قه‌ران, پێدڤیه‌ بزانینن كا قه‌ر چنه‌ و كه‌نگى ئێكه‌م جار سه‌رهلدانه‌ و پرۆسێسا به‌لاڤبوونا وان ب چو شێوه‌ دا ده‌ستپێكرینه‌ د سه‌رده‌مێن بۆرى دا و چاوا هاتینه‌ بكارئینان ژلایێ هه‌ڤوه‌لاتیان ڤه‌؟ قه‌ر یان دبێژنێ (loan) ئه‌و گۆژمێ دراڤى یه‌ یێ دهێنه‌ دان بۆ ماوه‌یه‌كى دیار كرى ژ بۆ ئه‌نجامدانا كاره‌كێ پێدڤى یان ب رامانه‌كا دى، ئه‌و دراڤه‌ یێ كه‌سه‌ك قه‌ر دكت یان وه‌ردگرت ژ هه‌ر كه‌سه‌كێ یان ده‌زگه‌هه‌كێ دارایێ بۆ برێڤه‌برنا كارێ خوه‌ و پركرنا پێدڤیا خوه‌ د ماوه‌یه‌كێ دیاركرى دا و زڤراندنا قه‌رى پشتى پركرنا پێدڤیا خوه‌, چ ژێده‌رێن پشتراست نینن كا كه‌نگى ب دروستى قه‌ر هاتینه‌دان و وه‌رگرتن ژ لایێ هه‌ڤوه‌لاتیان ڤه‌ لێ گه‌له‌ك ژێده‌ر دیار دكن و ب تایبه‌تى پرتووكا (قه‌رێن بانكى) كو ده‌ركه‌فتن و سه‌رهلدانا دانا قه‌ران ژلایێ شارستانیه‌تێن وه‌لاتێن د ناڤبه‌را رووباران دا بوویه‌ كو یۆنانیێن كه‌ڤن دگۆتنه‌ ڤى وه‌لاتى (مه‌زوپۆتامیا) كو وه‌لاتێ عیراقا نوكه‌ یه‌, دیسا پشكدارى د به‌رفره‌هه‌كرنا بازرگانیێ دا كرینه‌ و ورار و گه‌شه‌كرنا كریارێن دارایێ ل ڤى وه‌لاتى په‌یدابووینه‌ و ئێك ژ گرنگترین كریاران ده‌ركه‌فتنا گرێبه‌ستێن قه‌ران بووینه‌ كو بۆ ئێكه‌م جار كار ب دانا قه‌ران كرینه‌ بێ به‌رامبه‌ر و دراڤ هاتیه‌ دان ب هه‌ڤوه‌لاتیان وه‌ك قه‌ر ژلایێ كه‌سێن ئاینى یێن وى سه‌رده‌مى، بێ وه‌رگرتنا رێژا مفایى یان زێده‌یه‌كێ. هه‌ر وه‌سا د هه‌مان ژێده‌ر دا ته‌ كزكریه‌ ژبه‌ر نه‌زڤراندنا قه‌ران د وه‌ختێ دیاركرى دا و نه‌پێگریكرن ب گریبه‌ستان قه‌رى رێژا مفایى هاتیه‌ سه‌پاندن و زێده‌هیه‌ك هاتیه‌ وه‌رگرتن ژلایێ خودانێ قه‌رى ڤه‌, و ل باژێرێ سۆمه‌ر یێ كه‌ڤن ل وه‌لاتێ عیراقێ رێژا 33.15% وه‌ك مفا و سزا دهاته‌ سه‌پاندن ل سه‌ر كه‌سێ قه‌رى گیرۆكت, و د سه‌رده‌مێ بابلیان دا ئه‌ڤ رێژه‌ 30% بوو ل سه‌ر دراڤى و 50% ل سه‌ر به‌رهه‌مێن چاندنێ و ب تایبه‌تى گه‌نم و جه‌هى و ژبه‌ر نه‌بوونا چ قانوون و بنه‌مایێن دروست ئه‌ڤ رێژا هه‌ هه‌تا هنده‌ك جاران گه‌هشتیه‌ 450% كو رێژه‌یه‌كا گه‌له‌گ زێده‌ بوویه‌ و ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ (حه‌مۆرابى) مه‌لكێ بابل رابوو ب هنده‌ك گوهۆرینان و ده‌ینانا هنده‌ك قانوونێن گرێدایى قه‌ران و دیاركرنا رێژا مفایى و پشتى ڤان قانوون و بنه‌مایان رێژا وه‌رگرتنا مفایى ل سه‌ر قه‌ران تنێ بوو20% ل سه‌ر دراڤى و 30% ل سه‌ر ده‌خلودانى (گه‌نم و جه‌هى), دیسا ئاشۆریان رێژا 25% وه‌ك مفاوه‌ردگرتن ل سه‌ر قه‌ران و كلدانیان 20% و ل وه‌لاتێ چینا كه‌ڤن ئه‌ڤ رێژه‌یه‌ 36% بوو. دیسا هه‌ژیى یه‌ بێژین كو به‌رامبه‌ر دانا قه‌ران، هنده‌ك گره‌نتى دهاتن وه‌رگرتن ژلایێ كه‌سێ ب دانا قه‌رى رابووى ژ قه‌ر وه‌رگرى ڤه‌ دا كو جاره‌ك دى قه‌ر بهێته‌ زڤراندن و ئه‌و ژى د سه‌ر ده‌مێن بۆرى دا ب سێ شێوان بوون (به‌رپرسیاره‌تیا كه‌سى, گره‌نتیێن كه‌سى و تشتى, به‌رپرسیاره‌تیا گه‌له‌ك كه‌سان), كو هه‌كه‌ د سه‌رده‌مێن بۆرى دا قه‌ر ناهاتبایه‌ زڤراندن، قه‌رده‌رى دشیا ده‌ستێ خوه‌ ده‌ینت سه‌ر هه‌ڤژین یان كه‌سه‌كێ قه‌ر وه‌رگرى. یا خۆیایه‌ پشتى په‌یدابوونا ئیسلامێ گرنگى ب دانا قه‌ران هاتیه‌كرن، لێ وه‌رگرتنا مفایى هاتیه‌ ره‌تكرن و ب گونه‌ه و تاوان هژمارتیه‌ و پتر رێ خوه‌شكریه‌ ب دانا قه‌رێن چاك كو تنێ وه‌ك هاریكارى بۆ كه‌سێ به‌رامبه‌ر و بێ زێده‌كرن یان گرانكرنا تێچوونان ل سه‌ر قه‌ر وه‌رگرى. لێ دیسا ژ به‌ر قه‌یرانێن دارایى یێن په‌یدابووین ل سه‌رانسه‌ر وه‌لاتان و به‌رفره‌هه‌بوونا بازرگانیا د ناڤبه‌را وه‌لاتان دا و زێده‌ كاركرن ل گه‌ل به‌نكان وه‌رگرتنا مفایى و دانا قه‌ران ئاسته‌نگ بۆ گه‌له‌ك وه‌لاتان و هه‌ڤوه‌لاتیان دروستكرن و دیسا پشتى به‌نكا (Hertishtat) ل وه‌لاتێ ئه‌لمانیا تووشى ژ ناڤچوونێ بوویى و ئه‌ڤ چه‌نده‌ بوونه‌ ئه‌گه‌ر كو ل سالا 1974 لێژنه‌ك تایبه‌ت ب چاڤدێریكرنا كارێن ده‌زگه‌هێن دارایى هات دروستكرن ل وه‌لاتێ سۆیسرا ل باژێرێ (بازل) ب ناڤێ لێژنا بازل ژ لایێ ده‌ه وه‌لاتێن زلهێز ڤه‌، دا كو كارتێكرنا قه‌یرانێن قه‌ران بهێنه‌ كێمكرن كو ب بازل ئێك هاتبوو نیاسین, لێ ل سالێن ل دووڤئێك دا 1988 و 2010 بازل دو و سێ هاتن پێكئینان و وه‌لاتێن ئه‌ندام د ناڤ ڤێ لێژنێ دا زێده‌تربوون و پتر چاڤدێریا ده‌زگه‌هێن دارایى هاته‌كرن و پتر كریارێن وه‌رگرتن و دانا قاران هاتنه‌ رێخستن. دیسا د وه‌ختێ نوكه‌ دا و ژ به‌ر ئازادبوونا بازارێن دارایى و ئابوورى ئه‌ڤ رێژا مفایى و زێده‌هیه‌ دهێته‌ دیاركرن ل سه‌ر بنه‌ماێن مه‌ترسیێ و ماوه‌یى كو چه‌ند مه‌ترسى و ماوه‌ درێژتر بن پتر ئه‌ڤ رێژه‌ دهێته‌ وه‌رگرتن, بۆ نموونه‌ ل وه‌لاتێ ئه‌مریكا قه‌رێن كه‌سى یان تاكى رێژا مفایى 6% هه‌تا 36% و قه‌رێن قوتابیان ئه‌ڤ رێژه‌ جودایه‌ د ناڤبه‌را 4.45% و هه‌تا 6%. زێده‌بارى ل هه‌رێما كوردستانێ ژى ژ به‌ر نه‌بوونا سانسۆران ل سه‌ر دانا قه‌ران و دیاركرنا رێژا مفایى گه‌له‌ك هه‌ڤوه‌لاتى تووشى قه‌یرانێن دارایى كرینه‌ و هه‌ر كه‌سه‌ك هه‌تا راده‌یه‌كێ ب كه‌یفا خوه‌ ڤان رێژه‌یان دیار دكن و به‌نكێن ل هه‌رێما كوردستانێ ژى هه‌ر ئێك ل دووڤ رێنمایێن خوه‌ ڤى مفایى وه‌ردگرن بۆ نموونه‌, وه‌رگرتنا قه‌رى بۆ ماوێ ساله‌كێ پێدڤیه‌ مفایێ 14% بده‌یه‌ به‌نكا شیمال و 5.5% بده‌یه‌ به‌نكا ئارتى بانك و به‌نكا باوه‌ریێ 12% و ل دووماهیێ ژى به‌نكا كوردستان یا نیڤده‌وله‌تى رێژا 5.5% وه‌ردگرتن, ئه‌م دشێن بێژن هه‌تا راده‌یه‌كێ ئه‌ڤ رێژێن مفایى نێزیكى ئێكن و نه‌وه‌ك وان رێژانه‌ یێن بازرگانێن هه‌رێما كوردستانێ وه‌ردگرن كو هنده‌ك جاران چار جاران زێده‌تر ژ رێژا مفایێ دهێته‌ وه‌رگرتن ژلایێ به‌نكان ڤه‌ وه‌ردگرن, چونكى هه‌ر به‌نكه‌كا دهێته‌ دامه‌زراندن دڤیابت ل ژێر چاڤدێریا به‌نكا ناڤه‌ندى كاربكت و به‌نكا ناڤه‌ندى تنێ مافێ 70% دایه‌ به‌نكێن بازرگانى بدانا قه‌ران رابن ژ سه‌ر وه‌ت و سامانێ به‌رده‌ست و ژبلى ڤێ چه‌ندێ ژى دڤیا بت رێژا یه‌ده‌كێ ڤان به‌نكان كێمتر نه‌بت ژ 10% ل ده‌ف به‌نكا ناڤه‌ندى یا عیراقى. لێ ژ حه‌مێ گرنگتر ئه‌وه‌ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ سانسۆره‌ك هه‌بت ل سه‌ر وان كه‌سێن ب دانا قه‌ران رادبن و نه‌ ب كه‌یفا خوه‌ ڤێ رێژا مفایى دیار بكن و بارێ هه‌ڤوه‌لاتى و كه‌سێ هه‌ژار پتر گران بكن, و ل شوونا وه‌رگرتنا قه‌ران ژلایێ بازرگانان ڤه‌ یان ده‌زگه‌هێن دارایى یێن نه‌ رێخستى، پێدڤیه‌ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ و كابینه‌یا نوو گرنگیێ ب دانا قه‌رێن بێ رێژا مفایى بدت ب تایبه‌تى ژى (قه‌رێن خواندنێ, قه‌رێن هه‌ڤژینیێ, و قه‌رێن ئاڤاهیان) دا هه‌م زڤرۆكا دراڤى د ناڤ بازارێن هه‌رێما كوردستانێ دا زێده‌تر بت و هه‌م ژى گه‌نج و هه‌ڤوه‌لاتیێ مه‌ پتر یێ مفاداربت ژ خزمه‌تێن گشتى و ل دووماهیێ ژى ئه‌ڤ قه‌رێن هه‌نێ هه‌كه‌ بۆ ئه‌گه‌رێن ل سه‌رى بهێن دان، ئابوورێ مه‌ ژى دێ پتر گه‌شه‌ كت و هه‌رێما كوردستانێ ژى دێ سه‌قامگیرتر بت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
هه‌كه‌ به‌راوردیا شیانێن وه‌لاتێ عیراقێ بهێته‌كرن ل گه‌ل وه‌لاتێن دى یێن نه‌پێشكه‌فتى، دێ بینێ شیانێن ئابوورى یێن ڤى وه‌لاتى گه‌له‌ك و گه‌له‌ك زێده‌ترن ژ یێن دى، بگره‌ ژ شیانیێن چاندنێ كو دو رووبارێن گرنگ د ناڤ ئاخا عیراقێ دا ده‌رباز دبن, به‌رده‌ستیا زێده‌ یا ده‌ستێن كارى ژبه‌ر زۆریا هژمارا ئاكنجیان, ل دووڤ ئاماره‌كا هاتیه‌كرن ژلایێ رێڤه‌به‌ریا زانیاریێن پترۆلێ یا ئه‌مریكی (EIA) دایه‌ دیاركرن وه‌لاتێ عیراقێ ل رێزا پێنجێ دهێت ب هه‌بوونا یه‌ده‌كه‌كێ زێده‌ ژ پترۆلێ، كو دهێته‌ خه‌ملاندن ب 147 ملیار به‌رمیلان, دیسا ئه‌ڤ وه‌لاته‌ گه‌له‌ك زه‌نگینه‌ ب هه‌بوونا غازێ و گه‌له‌ك كانزایێن دى, و به‌رى دۆرپێچ بهێنه‌ سه‌پاندن ل سه‌ر ڤى وه‌لاتى و به‌رى په‌یدابوونا شه‌رى ل گه‌ل وه‌لاتێ كوێتێ داهاتێ ڤى وه‌لاتى نێزیكى (98%) ژ پترۆلێ و نه‌فتا تێكهه‌ل پێكدهات, راسته‌ ل شه‌شى هه‌یڤا هه‌شتا سالا 1990 دۆرپێچ ب ته‌مامى هاتیه‌ سه‌پاندن ل سه‌ر ڤى وه‌لاتى و ئه‌ڤ كاودان به‌رده‌وام بووینه‌ هه‌تا سالا 2013 و ب ئێكجارى وه‌لاتێ عیراقێ ژ به‌ندێ حه‌فتێ هاتیه‌ ده‌رخستن و دۆرپێچ ل سه‌ر ب دووماهى هاتیه‌, دیسا زێده‌بوونا به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یێ وه‌لاتێ عیراقێ ل دووڤ به‌لاڤۆكێن سندۆقا دراڤى یا نیڤده‌ولى ل سالا 1980 تنێ 53.9 ملیار دۆلار بوون، لێ د وه‌ختێ نوكه‌ دا 254 ملیار زێده‌تر بووینه‌ و د سالا بهێت دا دهێته‌ پێشبینكرن ببنه‌ 276 ملیار دۆلار, زێده‌بارى ل دووڤ راپۆرتێن به‌نكا ناڤه‌ندى یا وه‌لاتێ عیراقێ هنارتیێن ڤى وه‌لاتى زێده‌ بووینه‌ و ب تایبه‌تى ژ سالا 2004 و هه‌تا نوكه‌ به‌رده‌وام گه‌شه‌ كرینه‌ و ئه‌ڤ گۆژمه‌ ژ 17.7 ملیار دۆلاران بووینه‌ 152.6 د سالا 2018 دا, دیسا ل دووڤ هه‌مان ژێده‌ر راسته‌ خه‌رجیاتێن ڤى وه‌لاتى ژى بلند بووینه‌ سال بۆ سالێ كو د سالا 2004 دا خه‌رجیاتێن ڤى وه‌لاتى تنێ 45.2 ملیار دۆلار بوون و د سالا 2019 دا بووینه‌ 119.6 ملیار دۆلار. سه‌ره‌رایى زه‌نگینیا ڤى وه‌لاتى و خێر و بێرا و متا و كه‌ره‌سته‌یێن وێ, و سه‌ره‌رایى كو ئه‌ڤ وه‌لاته‌ ده‌ریایه‌كا تژى زێرێ ره‌شه‌ لێ هه‌ر چاڤێ هه‌ڤوه‌لاتیێن وێ یێ ل ده‌وروبه‌ر و جیرانان و هێشتا مرادا وان دلۆپه‌كا گازێ یه‌ و چاڤێ وان یێ ل سه‌ر كۆچبه‌ریێ و هه‌مى پێكۆلان دكن تنێ خوه‌ خلاس كن ژ ڤى وه‌لاتى و ژبه‌ر ئێش و ژانێنن دبینن د ناڤ جه‌رگێ وه‌لاتى دا و ژبه‌ر نه‌یه‌كسانى و نه‌بوونا كێمترین خزمه‌تێن ژیانێ مینا ئاڤ و كه‌هره‌ب و خزمه‌تێن ساخله‌میێ. هه‌روه‌سا ئه‌ڤ خونیشادانێن ل ڤێ دووماهیێ ل عیراقێ په‌یدابووین و به‌رده‌وامیا وان هه‌ر ژبه‌ر نه‌بوونا خزمه‌تایه‌، چونكى نه‌خۆش تنێ دزانن كا برینا وان چه‌ندا بژانه‌, دبیت هنده‌ك جاران ده‌ستێن وه‌لاتان هه‌بن بۆ هاندان و تێكدانا ره‌وشا وه‌لاتێن زه‌نگێن مینا عیراقێ چونكى د به‌رژه‌وه‌ندیا وان دایه‌ چه‌ند بارودۆخ یان كاودان ئالۆزتر بن. ل دووماهیێ ملله‌تێ كورد ژى بێبه‌هر نه‌بوویه‌ ژ نه‌خوه‌ش و ئازارێن په‌یدا بووین ل ڤى وه‌لاتى و تێكچوونا كاودانیێن سیاسى و ئابوورى ب نه‌رێنى بۆ هه‌رێما كوردستانێ ژى دێ زڤرن، چونكى هێشتا كوردستان قه‌واره‌كه‌ د چارچووڤێ عیراقێ دا و د كاودانێن خوه‌ش و دروست دا بۆدجه‌ و مووچێن هه‌ڤوه‌لاتیێن وێ هاتن بڕین ژلایێ ده‌ستهه‌لاتدارێن عیراقى ڤه‌، دیسا هه‌كه‌ ئه‌ڤ كاودان به‌رته‌نگ بوون و به‌رده‌وام ئالۆزى په‌یدابوون دیسا دێ بنه‌رێنى بۆ هه‌رێما كوردستانێ زڤرن, لێ دخوازین د داهاتى دا ده‌ریایا پترۆلێ بارانه‌كا تێر دلۆپ ب سه‌ر هه‌ژار و به‌له‌نگازان دا ببارینیت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
چه‌ند ئه‌م گه‌نگه‌شه‌یان بكه‌ین و به‌رده‌وام بن ل سه‌ر دانوستاندنێ، كا ئه‌رێ دراڤ و سه‌روه‌ت و سامان خوه‌شیێ په‌یدا دكت یان نه‌؟ دێ گه‌نگه‌شه‌یه‌كا بێ بنه‌ما بت، چونكى یا خۆیایه‌ سه‌روه‌ت و سامان و دراڤ هێزه‌كا زێده‌ ددن خودانێ خوه‌, لێ مه‌ره‌م ژێ هێزتنێ نى نه‌, به‌لێ چاوانیا بكارئینانا ڤێ هێزێ یا گرنگه‌ و گه‌له‌ك كه‌س ڤێ هێزێ بۆ مفایێن تاكى و به‌رژه‌وه‌ندیێن كه‌سۆكى بكاردئینن و دیسا هنده‌ك كه‌سێن دى ژى دبیت بۆ ژناڤبرن و لاوازكرنا ده‌وروبه‌ران بكاربینن. به‌لێ د هه‌مان ده‌م دا هنده‌ك كه‌سێن دى دبیت هه‌بن و هه‌نه‌ ژى هێزا سه‌روه‌ت و سامانى بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى بكاردئینن و هنده‌ك جاران ژبه‌ر هێزا زۆر یا دراڤ و سه‌روه‌ت و سامانێ وان دكارن هه‌تا كارتێكرنه‌كا به‌رچاڤ هه‌بن د هنده‌ك بریارێن گرنگ و گشتى دا چ ل سه‌ر ئاستێ ناڤخوه‌یى بن یان ژى ل سه‌ر ئاستێ ژ ده‌رڤه‌. ل ڤێره‌ مه‌ دڤێت بێژین كو مه‌رج نینه‌ ئه‌ڤ لایه‌نه‌ كه‌س بن و هنده‌ك جاران دبیت ده‌زگه‌هه‌ك یان یه‌كه‌یه‌كا دارایى یان دراڤى بت مینا به‌نكان و دیسا ژبه‌ركو هێزا سه‌روه‌ت و سامان و دراڤى د ده‌ستێ به‌نكان دایه‌، ئه‌ڤ به‌نكه‌ دكارن هه‌كه‌ حه‌زا وان ل سه‌ر بت دكارن ب گه‌ره‌نتیا پاراستن و رێزگرتنا مافێن مرۆڤان رابن و ب باشتركرنا ژین و ژیارا وان ب رێیا گه‌له‌ك كاران مینا: دانا قه‌ران بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان بۆ پركرنا پێدڤیێن تاكه‌كه‌سان و به‌رفره‌هه‌كرنا كار و بارێن وان و كێمكرنا نه‌خوه‌شى و ئازارێن وان, لێ د هه‌مان ده‌م دا به‌نك دكارن ب ئازاردانا جڤاكى ژى رابن مینا دانا قه‌ران و زێده‌كرنا كریێ و رێژه‌یێن مفایى ل سه‌ر ڤان قه‌ران هه‌تا بگه‌هته‌ وى راده‌یى هه‌ڤوه‌لاتى نه‌كارن ڤان قه‌ران بزڤرینن و به‌نك بكارت ده‌ستێ خوه‌ ده‌ینن سه‌ر سه‌روه‌ت و سامانێ كه‌سێ دیار. دیسان ب رێیا ڤان قه‌ران به‌نك دكارن رێ خوه‌ش بكن بۆ كۆمپانیێن مفاده‌ر بۆ ژینگه‌ه و وه‌لاتى ب گشتى، دیسا ئه‌رێ ئه‌و كۆمپانیا قه‌رى وه‌ردگرت و پرۆژه‌یان پێ دروست دكت كۆمپانیه‌كا رێزێ ل ماف و ره‌وشتێن كریاران دگرت یان نه‌. خاله‌كا دى به‌نك دكارن رێ ل كریارێن گه‌نده‌لیێ بگرن و هه‌تا راده‌كى گه‌نده‌لیا به‌رپرس و پله‌ بالایێن وه‌لاتى ژى نه‌هیلێن ب گه‌له‌ك رێیان، ژ وان ژى ره‌وانه‌ نه‌كرنا كۆژمێن زێده‌ بۆ ده‌رڤه‌یى وه‌لاتى و رێ گرتن ل وه‌به‌رهێنانكرنا دراڤێ ناڤخوه‌یى ل وه‌لاتێن بیانى كو ئه‌ڤ چه‌نده‌ دێ بته‌ ئه‌گه‌ر هه‌ڤوه‌لاتى پتر ژ وى دراڤى ببینن یێ ل ناڤ وه‌لاتى دا دهێته‌ به‌رهه‌مئینان, دیسا هه‌كه‌ نیازا جهیێن ده‌ستهه‌لاتدار بۆ نموونه‌ دروستكرنا كارگه‌هه‌كا ڤاڤارتنا گلێشى یان یا پترۆلێ بت و داخوازا قه‌ره‌كێ ژ به‌نكێ بهێته‌كرن، ل ڤێره‌ به‌نك دكارت پێداچوونێ ل جه و كارتێكرنا ڤێ كارگه‌هێ بكت بۆ ده‌وروبه‌ران كا دێ زیانێن وێ كارگه‌هێ پتر بن یان ژى قازانج و مفایێن وێ بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان و به‌نك دكارت به‌رپرسیاریا جڤاكى هه‌لبگرت و مافێ هه‌ڤوه‌لاتیان بپارێزت. خاله‌كا دى یا گرنگ پاراستنا نهێنیێن كریارێن به‌نكى یه‌ ژلایێ به‌نكان ڤه‌، چونكى به‌لاڤكرنا پێزانینێن كریاران بۆ لایه‌نێ سیێ دێ مافێن كریارێ به‌نكێ هێنه‌ بنپێكرن و نه‌دووره‌ ئه‌ڤ كریار تووشى گه‌له‌ك ئاریشه‌یان ببن, دیسا بكارئینانا پرۆگرامیێن ب هێز و هه‌ڤدژ دگه‌ل هێرشێن ئه‌لیكترۆنى یێن به‌رده‌وام ژلایێ هاككه‌ران ڤه‌. خاله‌كا دى و یا گرنگ كو ئه‌ڤه‌ پتر به‌ربه‌لاڤه‌ ل وه‌لاتێن نه‌پێشكه‌فتى ئه‌و ژى نه‌بوونا دادوه‌ریێ و یه‌كسانیێ د دامه‌زراندنا ره‌گه‌زێ نێرومیێ دا كو پتر دامه‌زراندن و دلیڤه‌یێن كارى بۆ ته‌خا زه‌لامانن و ژن هه‌تا راده‌یه‌كێ دهێنه‌ بێبه‌هركرن، له‌وا به‌نك دكارت ب رێیا دانا قه‌ران بۆ كۆمپانیان داخوازا دامه‌زراندن و دانا كارى یا ژنان ژێ بهێته‌كرن و ب یه‌كسانى دامه‌زراندن بهێته‌كرن بۆ هه‌ردو ره‌گه‌زان. و ل دووماهیێ به‌نك دكارن مینا پارێزڤانه‌كێ كاربكن ژبۆ پاراستنا دراڤێ هه‌ڤوه‌لاتیان یێ هاتیه‌ ده‌ینان، ل ده‌ف به‌نكان ژ هه‌ر كریاره‌كێ و پتر ده‌لیڤه‌یێن كارى بۆ گه‌نجێن وه‌لاتى په‌یدا بكن و ئابوورا وه‌لاتى سه‌قامگیر راگرن.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
ژبه‌ر گوهۆرینێن به‌رده‌وام و پێشكه‌فتنا ته‌كنولۆژیایێ و گرنگیا زانست و زانینێ د هه‌مى وارێن كارى دا و ل دووڤ پێدڤیا بازارى سالانه‌ یان چه‌ند سالان جاره‌كێ هنده‌ك پشك و كۆلیژ یێن نوو دهێنه‌ دروستكرن و هنده‌ك جاران ژى داخستن ل زۆربه‌یا وه‌لاتیێن جیهانى و ب تایبه‌تى ل زانكۆیێن ئاست بلند. هه‌روه‌سا ژبه‌ر گرنگیا خواندن و زانینێ خودایێ مه‌زن ئێكه‌م ئایه‌ت ئینایه‌ خار بۆ پێغه‌مبه‌رێ مه‌ (محه‌مه‌د) سلاڤێن خودێ ل سه‌ر بن ده‌رباره‌یى خواندن و زانینێ بوویه‌، دیسا پێغه‌مبه‌رێ مه‌ ژى پالپشتیا خواندن و فێربوونێ كریه‌، و گه‌له‌ك زانا ته‌كه‌ز ل سه‌ر وه‌رگرتنا زانست و زانینێ كریه‌، و باشترین نموونه‌ ژى نیلسون ماندێلا دبێژت، زانین چه‌كه‌ك گه‌له‌ك كارتێكه‌ره‌ كو شیان هه‌نه‌ بهێته‌ بكارئینان بۆ گوهارتنا جیهانێ. به‌رى ب تێر و ته‌سه‌لى ل سه‌ر بابه‌تێ گۆتارێ باغڤم، دڤیا بت هنده‌ك زانیاریان ل سه‌ر بازارێن عیراقا فیدرال و هه‌رێما كوردستانێ بزانین، ئه‌گه‌ر تنێ ئه‌م نموونه‌ سالێن پشتى ژناڤچوونا رژێما سه‌دامى دیار بكه‌ین، دێ بۆ مه‌ دیار بت كو به‌رده‌وام بۆدجا عیراقێ گه‌شه‌ كریه‌ و سال بۆ سالێ زێده‌تر بوویه‌ و یه‌ده‌كێ نه‌فتێ و دراڤێن بیانى ژى باشتر بووینه‌، راسته‌ كو هژمارا ئاكنجیێن وێ بووینه‌ 38 مه‌لی‌ون و چه‌نده‌ك و رێژا ره‌گه‌زێ نێر 51% پێكدهینیت و 49% ژ ره‌گه‌زێ مێ، لێ دكتۆر (ئه‌حمه‌د راویى، 2009) دبێژت كو هێزا كارى ژ فاكته‌ر و بنه‌مایێن سه‌ره‌كى نه‌ بۆ دروستكرنا مفایێن ئابوورى و جڤاكى و باشتربوونا ئاستێ ژین و ژیارێ و ژێده‌رێ ڤێ هێزێ ژى ئاكنجیێن وه‌لاتى نه‌، زێده‌بارى دبێژت هه‌روه‌ختا ورارا ئاكنجیێن وه‌لاتى بلندبن رێژا چالاكیێن ئابوورى زێده‌ دبن. هه‌روه‌سا ل دووڤ چه‌ند ژێده‌ران رێژا دكه‌ڤته‌ د ناڤبه‌را ژیێ كارى دا ژ سه‌رجه‌مێ گشتى نابۆرت ژ 70% و ئه‌ڤ چه‌نده‌ دیار دكت كو رێژه‌یا هه‌ره‌ زۆر د ناڤ هیلێن بێكاریێ دانه‌. ل دووڤ نووترین راپۆرتا سندۆقا دراڤى یا نیڤده‌وله‌تى رێژا بێكاریێ ل عیراقێ زێده‌تره‌ ژ 40% ل ده‌ف ته‌خا گه‌نجان. دیسا سه‌ره‌راى هه‌بوونا هژمارا زۆر یا زانكۆ و په‌یمانگه‌هان ل ڤى وه‌لاتى و نه‌بوونا پلانێن گونجاى سالانه‌ چه‌نده‌ها قوتابى ده‌ردچن و دمینن بێكار و مفا ژ زانست و زانینا وان ناهێت وه‌رگرتن. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى هژماره‌كا زۆر یا زانكۆ و په‌یمانگه‌هان هاتینه‌ دروستكرن هه‌ر ژ سالا 1968 وه‌ره‌ كو هه‌ردو زانكۆیێن سه‌لاحه‌دین و سلێمانیێ ل ده‌ستپێكى هاتینه‌ دامه‌زراندن و دیسا پشتى سه‌رهلدانێ و به‌رقه‌راربوونا هه‌رێما كوردستانێ زانكۆیا دهۆكێ و گه‌له‌ك یێن دى هاتینه‌ دروستكرن و سالانه‌ هژماره‌كا زۆر ده‌رچوویان په‌یدا دكن و ئه‌گه‌ر ئه‌م نموونه‌ سالا 2016 بو 2017 وه‌ربگرین دێ بینن كو زێده‌تر ژ 31 هزار قوتابیان هاتن وه‌رگرتن ل زانكۆیێن حكومى ل هه‌رێما كوردستانێ، و د ئه‌ڤ ساله‌دا 41833 قوتابى هاتینه‌ وه‌رگرتن تنێ د زانكۆیێن حكومى دا و ژبلى زانكۆیێن تایبه‌ت.لێ یا گرنگ و مه‌ دڤێت بپرسین ئه‌رێ ئه‌ڤ وه‌رگرتنا زۆر یا قوتابیان یان ژى ڤه‌كرنا زۆر یا پشك و كۆلیژان ل زانكۆیێن هه‌رێما كوردستانێ پێدڤیا بازارى پركریه‌؟ یان ژى ئه‌رێ ب زێده‌كرنا هژمارا ده‌رچوویێن زانكۆ و په‌یمانگه‌هان مه‌ شیایه‌رێیێ ل به‌ر ئینانا كارمه‌ندێن بیانى و بسپۆرێن وان بگرین؟ یان ژى ئه‌رێ مه‌ شیایه‌ ب دروستى مفا ژ شیانێن ده‌رچوویان وه‌ربگرین؟ یان تنێ رێژا ده‌رچوویان هژماره‌ و پێش ڤه‌چوون د بازارێن مه‌ یێن دارایى و ئابوورى دا په‌یدا نه‌بووینه‌؟ یان ژى ئه‌رێ ب زێده‌كرنا ده‌رچوویان مه‌ شیایه‌ هه‌ڤوه‌لاتیێ خوه‌ ژ سه‌ره‌دانا وه‌لاتێن جیران ببرین بۆ چوونا نه‌خۆشخانا یان ژى بۆ خواندنێ و گه‌له‌ك مه‌ره‌مێن دى؟ دا به‌رسڤا ڤان پرسیاران بده‌ین پێدڤیه‌ بزانین نه‌ تنێ ڤه‌كرنا زانكۆ و په‌یمانگه‌هان گرنگه‌، لێ تشتێ گرنگ ئه‌وه‌ ئه‌رێ ئه‌ڤ پشكه‌ یان زانكۆیه‌ دێ شێت گه‌نجه‌كێ دلسۆژ ب وه‌لاتێ خوه‌ دروست كت كو هزرا وى ئاڤاكرنا وه‌لاتى بت نه‌ تێكدانا وى چ ژلایێ به‌رهه‌م ئینانێ ڤه‌بت، یانژى كێم خه‌رجكرن و پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر خوه‌، دیسا یا گرنگه‌ ئه‌م بزانین ئه‌رێ په‌یوه‌ندیه‌ك هه‌یه‌ د ناڤبه‌را بازارێن كارى و ده‌زگه‌هێن خواندنا بلند ل وه‌لاتێ مه‌، ئه‌رێ ما تنێ وه‌رگرتنا مووچه‌ى یان قازانجه‌كێ گرنكتره‌ یان ژى گرنگى دان ب فێركرنا قوتابى؟ له‌وا ئه‌گه‌ر هه‌رێما كوردستانێ و مه‌ بڤێت مفا ژ هێزا گه‌نج و قوتابێن خوه‌ وه‌ربگرین پێدڤیه‌ ڤان خالان به‌رچاڤ وه‌ربگرین: دروستكرنا هه‌ڤسه‌نگیه‌كێ د ناڤبه‌را ده‌رچوویێن زانكۆیان و په‌یمانگه‌هان ده‌ دگه‌ل رێژا داخوازێ و پێدڤیا بازارى ل دووڤ هه‌مى تایبه‌تمه‌ندیان، گرنگیدان ب نووكرن و باشتركرنا رێیێن خواندنێ كو بگونجن ل گه‌ل پێشكه‌فتنا سه‌رده‌م و پێدڤیا بازارێن كارى، پتر گرنگیدان بلایه‌نێ پراكتیكى و ڤه‌كرنا بشكێت دارتاشیێ، سه‌رتراشیێ، دروستكرنا ئامیرێن كه‌هره‌بایى، فیته‌رى و هه‌تا نانپێژى و دروستكرنا كێك و شریناهیان و گه‌له‌ك پشكێن ب ڤى شێوه‌ى، دیسا سه‌پاندن ل سه‌ر دوكان و كارگه‌هان كو هوستا و كرێكارێن وان ده‌رچووێن زانكۆ و په‌یمانگه‌هێن پێشه‌یى بن و هه‌تا دانا موله‌تێ ل دووڤ باوه‌رنامێ و تاقى كرنان دا رێ بۆ ده‌رچوویان ڤه‌بت، گرنگیدان ب مامۆستایان د هه‌مى قووناغێن خواندنێ دان ب ڤه‌كرنا خولێن به‌رده‌وام و هه‌تا هنده‌ك جاران هنارتن بۆ وه‌لاتێن پێشكه‌فتى دا مفا ژ سه‌ربۆرێن وان بهێنه‌ وه‌رگرتن، مفاوه‌رگرتن ژ ڤه‌كۆلینێن مامۆستا و قوتابیان د وارێن جودا دا ئه‌وێن سالانه‌ دهێنه‌ ئه‌نجامدان. ئه‌گه‌ر مه‌شیا تنێ هنده‌ك خالێن ل سه‌رى وه‌ك پێشنیار به‌رچاڤ وه‌ربگری، دبیت هه‌تا راده‌یه‌كێ ئه‌م بشێَن مفا ژ ده‌رچوویێن خوه‌ یێن سالانه‌ وه‌ربگرین و رێ خوه‌ش بكه‌ین بۆ بهێزكرنا ئابوورێ وه‌لاتێ خوه‌ و پتر پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر خوه‌ بكه‌ین، چونكى هه‌ر گوهۆرینه‌كا مه‌ بڤێت بكین و سه‌ركه‌فتى بین دڤیابت ئێكه‌م جار ژ قوتابخانه‌ و زانكۆ و په‌یمانگه‌هێن خوه‌ ده‌ست پێ بكه‌ین دا بشێن ب رێیا سیسته‌مه‌كێ گونجای و ژێرخانه‌یه‌كا بهێز یا ئابوورى بو هه‌رێما كوردستانێ دابنین و پێدڤیا بازارێ خوه‌ ژ ده‌رچوویان پربكه‌ین و مفا ژ هه‌مى بوارێن جودا جودا ببینین ل زانكۆ و په‌یمانگه‌هیێن مه‌.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
ژ كه‌ڤن وه‌ره‌ مرۆڤان گه‌له‌ك شێواز بكارئیناینه‌ بۆ لێكگوهارتن, كرین و فرۆتن و بازرگانیكرنێ, زێده‌بارى د سه‌رده‌مێن بۆرى دا، پرۆسێسا لێكگوهارتنا تشت ب تشتى دهاته‌كرن و ئه‌ڤ لێكگوهارتن به‌رده‌وامبوو هه‌تا كو مرۆڤان هنده‌ك كانزا بكارئیناین مینا ئاسن و برۆنزى وه‌ك ئامراز و ئالاڤێن لێكگوهارتنێ, زێده‌بارى بكارئینانا زێر و زیڤان ژى وه‌ك دراڤ و پاشى بكارئینانا دراڤێ كاغه‌زى كو زۆربه‌یا ژێده‌ران دیار دكن وه‌لاتێ چینێ بۆ ئێكه‌م جار ل سالێن د ناڤبه‌را (618 بۆ 907) دراڤێ كاغه‌زى چاپكریه‌ ل شوونا بكارئینانا دراڤێ زێر و زیڤى و بۆ ب سانه‌هیكرنا مامه‌له‌تێن بازرگانى د ناڤبه‌را بازرگانان دا و ب سانه‌هیكرنا كریارێن كرین و فرۆتنێ, و پاشى ل چه‌رخێ هه‌ڤدێ ل وه‌لاتێن ئه‌ورۆپى ژى دراڤێ كاغه‌زى هاتیه‌ بكارئینان. یاخۆیایه‌ پشتى ده‌ركه‌فتنا به‌نكان بۆ جارا ئێكێ ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ كو پتریا ژێده‌ران دیار دكه‌ن كو ئێكه‌م بانك ل وه‌لاتێ ئیتالیا ل سالا 1397 په‌یدابوویه‌ و پاشى ل وه‌لاتێن دى و به‌رفره‌هبوونا بكارئینانا دراڤێ كاغه‌زى و په‌یدابوونا به‌نكێن ناڤه‌ندى بۆ جارا ئێكێ ل وه‌لاتێ سوید ل سالێن د ناڤبه‌را (1665 بۆ 1668) و زێده‌بوونا به‌نكان ل سه‌رانسه‌ر جیهانێ و ژبه‌ر ئاریشه‌یێن ڤه‌گوهاستنا دراڤى د ناڤبه‌را باژێران و وه‌لاتان دا و هه‌ردیسا زه‌حمه‌تیا هلگرتنا كۆژمه‌كێ زۆر یێ دراڤى و گه‌له‌ك ئه‌گه‌رێن دى هزر د كارئینانا كارتێن بانكى دا هاتیه‌كرن, ئه‌و كارتێن دهێنه‌ بكارئینان ل شوونا هلگرتنا دراڤى, دیسا وه‌لاتێ ئه‌مریكا ئێكه‌م وه‌لات بوویه‌ كو هنده‌ك هۆتیلێن وى وه‌لاتى هزرا دروستكرنا كارتێن پێدانا دراڤى كریه‌ ل سالا 1914 بۆ ئاسانكرنا مامه‌له‌تێن كریارێن وان و كێمكرنا وه‌ختى. هه‌ر دیسا د سالێن 1949 و هه‌تا 1951 گه‌له‌ك به‌نك رابوون ب ده‌رخستنا هنده‌ك جۆرێن كارتان و به‌نكان زێده‌تر ژ جۆره‌كێ بكارئینان و هه‌ر جۆره‌ك هاته‌دان ل دووڤ دانوستاندنا هه‌ڤوه‌لاتى ل گه‌ل به‌نكان. ل ڤێره‌ مه‌نه‌ڤێت ب درێژى ل سه‌ر مفا و خاسله‌ت و مفایێ كارتێن بانكى باخڤین لێ یا من دڤێت بێژم جهێ داخێ یه‌ هێشتا به‌نكێن مه‌ ل هه‌رێما كوردستانێ نه‌كارینه‌ حه‌زا مه‌عمیل و هه‌ڤوه‌لاتیان پربكن ب رێیا دانا ڤان كارتان و بكارئینانا وان و هه‌تا زۆربه‌یا به‌نكان هێشتا كار ب كارتێن بانكى نه‌كرینه‌ تنێ رێژه‌یه‌كا كێم نه‌بت و ڤێ رێژێ ژى هنده‌ك مه‌رجێن گران داینه‌ به‌ر هه‌ڤوه‌لاتیان بۆ بده‌ستخستنا ڤان كارتان و ئه‌ڤ كارت ل هه‌مى جهان ناهێن بكارئینان و تنێ ل هنده‌ك جهێن دیاركرى یێن كو ئامیرێن راكێشانا دراڤى و بكارئینانا وان هه‌یین. هه‌ژیه‌ بێژین هێشتا ب دروستى تاك و هه‌ڤوه‌لاتیێن وه‌لاتێ مه‌ دانوستاندن ل گه‌ل به‌نكان نه‌كرى و ئه‌ڤ كارت بكارنه‌ئیناین، نێزیكه‌ هنده‌ك وه‌لاتێن پێشكه‌فتى ل شوونا بكارئینانا ڤان كارتان هنده‌ك شێوازێن نووتر بكاربینن مینا وه‌لاتێ چینێ كو د نوكه‌ دا شێوازێ وه‌رگرتنا سه‌ر و چاڤان به‌رامبه‌ر ئامێرێ (Scanning device) كو ئامیره‌یه‌كه‌ سه‌ر و چاڤێن هه‌ڤوه‌لاتیێ و معه‌میلێ به‌نكێ هاتیه‌ وه‌رگرتن و دهێته‌ بكارئینان ل شوونا بكارئینانا كارتێن بانكى یان ژى دراڤى كو تنێ ب رێیا ته‌ماشه‌كرنا ڤى ئامیرى ئه‌ڤ تاك دكارت بهایێ هه‌ر تشتێ كرى بده‌ت و ل شوونا دانا دراڤێ ب كاش یان ژى ب رێیا كارتێ ڤى شێوازێ دانێ بكاربینت و ئه‌ڤ شێوازه‌ ژ شێوازێن نوو و تازه‌یه‌ و رێ دگرتن ل به‌ر هه‌ر كریاره‌كا دزینێ یان ژى شاشیان, و بۆ بكارئینانا ڤێ رێیێ ل وه‌لاتێ چینێ شاشه‌ یان ئامێرین تایبه‌ت ب ڤێ پرۆسێسێ هاتینه‌ ده‌ینان ل هه‌مى جهان و ماركێت و دكانان. هه‌ر دیسا هه‌ژیه‌ بێژن كو وه‌لاتێ چینێ ژ وان وه‌لاتانه‌ یێن ب رێژه‌یه‌كا زۆر كرین و فرۆتن ب رێیا مۆبایلێ و كارتێن بانكى دهاته‌كرن، لێ ئه‌ڤ شێوازێ نوو و بكارئینانا ته‌كنولۆژیایا سه‌رده‌م دێ بنه‌ ئه‌گه‌ر بازارێن وان پتر گه‌رم و گۆرى تێدا په‌یدا ببت و كریارێ وان زێده‌تر مفایى ژێ وه‌رگرت. له‌وا ب دیتنا من هه‌ر بانكێن مه‌ نه‌شیانه‌ د شێوازێ بكارئینانا كارتێن بانكى دا د سه‌ركه‌فتى بن، بلا مفایى ژ سه‌ربۆر و ته‌كنولوژیایا وه‌لاتێ چینێ وه‌ربگرن و حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ژى دا رێ ل به‌ر ده‌ركه‌ڤتنا دراڤى ب وه‌لاتێن بیانى بگرت و پتر كریارێ خوه‌ ژ كریارێن دزینێ بپارێزت پێدڤیه‌ شێوازێ بكارئینانا سه‌روچاڤان به‌رامبه‌ر شاشێن كۆمپیۆته‌رى بسه‌پینت ل سه‌ر بانكێن وه‌لاتێ مه‌ دا هه‌م ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ گه‌شه‌ بكت و هه‌م ژى سیسته‌مێ بانكى به‌رده‌وام دورارێ و پێشكه‌فتنێ دا بت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
به‌رى ئه‌م دانوستاندنێ ل سه‌ر بایكۆتكرنا كه‌لوپه‌لێن وه‌لاتێ توركى بكه‌ین، دڤێت بزانین ئه‌رێ بایكۆتكرن چیه‌ و كه‌نگى ئه‌ڤ كاره‌ دهێته‌ ئه‌نجامدان یان ژى ئه‌رێ گرنگه‌ بایكۆتكرنا كه‌لوپه‌لێن وه‌لاتێ توركى بهێته‌كرن، وه‌ك پالپشتى بۆ هه‌رێما رۆژئاڤا؟ دا به‌رسڤا ڤان پرسیارێن ل سه‌رى بده‌ین پێدڤیه‌ بزانین ئه‌رێ بایكۆتكرن چیه‌ ژلایێ ئابووریڤه‌؟ بایكۆتكرن دهێته‌ هژمارتن ژ چه‌كێن ب هێز و دربه‌گ مه‌زن كو بهێته‌ داوه‌شاندن ژلایێ هنده‌ك وه‌لاتانڤه‌ و ب تایبه‌تى ێن مه‌ترسیا سته‌م و زوریێ ل سه‌ر ژلایێ هنده‌ك وه‌لاتێن دى چ جیران بن یان ژى نه‌, و ئه‌ڤ بایكۆتكرن دهێته‌ ئه‌نجامدان ب مه‌ره‌ما بجهئینانا ئارمانجێن سیاسى و ئابوورى و یێن له‌شكرى یێن وه‌لاتى و ئه‌ڤ چه‌ك دهێته‌ بكارئینان وه‌ك چه‌كه‌ك فه‌رمى بۆ نه‌هێلان یان ژى لاوازكرنا دوژمنێ به‌رامبه‌ر. زێده‌بارى په‌یدابوون و بكارئینانا ڤى زاراڤى دزڤریت بۆ ده‌ستپێكا چه‌رخێ هه‌ژدێ وه‌ختا وه‌لاتێ ئه‌مریكا بكارئینایى دژى داگیركه‌رێن بریتانیا ل سالێن 1775 و 1783 زاینى, هه‌روه‌سا سه‌ركردێ رۆسی (فلادیمیر ئولیانۆنف) ژى دیاردكت سیاسه‌ت ده‌ربرینه‌ ژ سه‌نته‌رێ ئابوورى, و گه‌له‌ك نڤێسه‌ر دیسا دیار دكن كو جه‌نگى یان شه‌رى چار شێواز هه‌نه‌ ئه‌و ژى: شه‌رێ سیاسى, و شه‌رێ چه‌كدارى یان له‌شكرى و شه‌رێ ده‌روونى و ل دووماهیێ ژى شه‌رێ ئابوورى. هه‌ر دیسا گه‌له‌ك شه‌هره‌زایێن ئابوورى بایكۆتا ئابوورى ب چه‌كه‌كێ گرنگ و ب مفا هژمارتیه‌ مینا شه‌هره‌زایێ ئابوورى یێ بریتانى (مدیلكۆت) كو زێده‌تر دیار دكت كارێ بایكۆتكرنا ئابوورى تنێ پشته‌ڤانیا له‌شكرى نینه‌، لێ د هه‌مان ده‌مدا كارێ وێ لاوازكرنا هه‌ڤركى یه‌ ژلایێ كێمكرنا كه‌ره‌سته‌یێن بكاردهێن بۆ به‌رهه‌نگاریكرنێ, لێ نه‌ ئێكسه‌ر ب تنێ ب رێیا دروستكرنا په‌ستانێ ل سه‌ر وه‌لاتێ هه‌ڤرك ئه‌و ژى به‌رته‌نگكرنا ژێده‌رێن داهاتى بۆ وه‌لاتێ هه‌ڤرك. یا خۆیایه‌ پشتى نه‌ جێگربوونا په‌یوه‌ندیان د ناڤبه‌را وه‌لاتان ده‌ ژ دیرۆكێ وه‌ره‌ هه‌تا نوكه‌ گه‌له‌ك وه‌لات ڤێ رێیێ بكاردئینن و باشترین نموونه‌ ژى ئه‌ڤێن ل خوارێ نه‌: د چه‌رخێ نۆزدێ دا جۆتیارێن ئیرله‌ندێ بایكۆتا بكارئینان ئالاڤ و ئامیرێن چاندنێ یێن وه‌لاتێ بریتانیا كرن وه‌ك رێیه‌ك بۆ به‌رسینگگرتنا جودابوونا خوه‌ ژ وى وه‌لاتى, دیسا ل سالا 1921 وه‌لاتێ مسرێ بایكۆتا بكارئینان و كرینا كه‌لوپه‌لێن بریتانى كر پشتى سه‌رۆكێ پارته‌كا وى وه‌لاتى هاتیه‌گرتن ژلایێ وى وه‌لاتى ڤه‌ و بانگا هه‌ڤوه‌لاتیێن خوه‌ كرن كو دراڤیێن خوه‌ ژ بانكێن وى وه‌لاتى بكێشن, دیسا سه‌رۆكێ وه‌لاتێ هندێ مه‌هته‌ما گاندى سیاسه‌تا بایكۆتكرنێ سه‌پاند ل سه‌ر هه‌ڤوه‌لاتیێن وه‌لاتێ خوه‌ داكو هه‌ڤوه‌لاتیێن هندى كه‌لوپه‌لیێن بریتانى نه‌كرن و هه‌ر كه‌لوپه‌له‌كێ هاته‌ ناڤ وى وه‌لاتى سۆتن و ژناڤبرن و ل شوونا وان كه‌لوپه‌ل د ناڤ وه‌لاتێ هندێ دا دروستكرن, زێده‌بارى ژ سالیێن شێستان و هه‌تا ده‌ستپێكا سالیێن نۆتان گه‌له‌ك ژ بكارهێنه‌ران بایكۆتا بكارئینانا كه‌لوپه‌لێن وه‌لاتێ ئه‌فریقیا باشۆر كرن، ژبه‌ر وان سیاسه‌تێن شاش یێن داهاتنه‌ په‌یره‌وكرن ده‌ربارێ جوداكرن و سه‌رخستنا مرۆڤان دا ل سه‌ر هنده‌ك دى, دیسا هه‌ڤوه‌لاتیێن وه‌لاتێ فلستینێ به‌رده‌وام بایكۆتا كه‌لوپه‌لیێن وه‌لاتێ ئیسرائیلێ دكن, هه‌ر دیسا بایكۆتا قوره‌یشیان بۆ بنه‌مالا پێغه‌مبه‌رێ مه‌ سلاڤ لێ بن بنه‌فرۆتنا كه‌لوپه‌ل و دانوستاندنێ دگه‌ل وان كو بۆ ماوێ ساله‌ك یان سێ سالان ڤه‌كێشابوو, و گه‌له‌ك نموونه‌یێن دى مه‌ نه‌ڤێت زێده‌تر ل سه‌ر باخڤێن. لێ یا مه‌ دڤێت بێژین پشتى سه‌رهلدانا سالا 1991 و به‌رقه‌راربوونا هه‌رێما كوردستانێ په‌یوه‌ندیێن ئابوورى دگه‌ل وه‌لاتێ توركیا دبلند ئاست بووینه‌ و سال بۆ سال به‌ر ب باشتربوونێ ڤه‌ چووینه‌ و ب تایبه‌تى ژى ل ڤان سالێن چووى كو د سالا 2017 ده‌ كوژمێ ئالوگۆرێ گه‌هشتیه‌ 6 ملیار و 400 ملیۆن دۆلاران و ل سالا 2018 بووینه‌ 6 ملیار و 700 ملیۆن دۆلار و د وه‌ختێ نوكه‌دا هژماره‌كا زۆر یا كۆمپانى و كارگه‌هێن وى وه‌لاتێ ل هه‌رێما كوردستانێ هه‌نه‌ و ئه‌ڤ ئالوگۆر گه‌هشتیه‌ نێزیكى 8 ملیار دۆلاران ل دووڤ هنده‌ك ژێده‌ران, و ئه‌م دشێن بێژن وه‌لاتێ توركیا مفادارێ سه‌ره‌كى بوویه‌ ژ هه‌رێما كوردستانێ و هه‌تا راده‌یه‌كێ گه‌شه‌كرنا ئابوورێ وى وه‌لاتى ژى ب رێیا هه‌رێما كوردستانێ بوویه‌, لێ پشتى هه‌رێما كوردستانێ بریارا سه‌ربه‌خوه‌یێ و ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ دایى ئه‌م دشێن بێژن وه‌لاتێ توركیا ژ وان وه‌لاتان بۆ یێ ب ئاشكرایى دژایه‌تیا دروستبوونا ده‌وله‌تا كوردى كرى سه‌ره‌رایى په‌یوه‌ندیێن ئابوورى یێن باش د ناڤبه‌را هه‌ردو وه‌لاتان ده‌, دیسا هێرشكرنا هه‌رێما رۆژئاڤا ژلایێ وى وه‌لاتى ڤه‌ و ب بهانێن زێده‌ و مایتێكرنا به‌رده‌وام د وه‌لاتیێن ده‌وروبه‌ر ده‌ تنێ بۆ لاوازكرنا كوردان نینه‌، لێ ئه‌م دشێن بێژن هنده‌ك مه‌ره‌مێن ئابوورى یێن گرنگ هه‌نه‌ مینا زڤراندنا په‌نابه‌رێن سوورى یێن كو نوكه‌ ل وى وه‌لاتینه‌ و هه‌تا راده‌یه‌كێ بووینه‌ بارگرانى بۆ ئابوورێ وان و دیسا پشتى داگیركرنا هه‌رێما رۆژئاڤا و داگیركرنا پارچه‌ك ژ ئاخا سووریا دبیت ب ده‌لیڤه‌ ببینت و پتر سه‌رنجا به‌غدا براكێشت و هنارتنا كه‌لوپه‌لێن خوه‌ بۆ عیراقێ زێده‌ بكت ب رێیا دروستكرنا ده‌ریه‌كێ دگه‌ل به‌غدا كو ئێكسه‌ر كه‌لوپه‌ل بهێنه‌ ڤه‌گوهاستن بۆ ڤى وه‌لاتى و ل شوونا هاتنوچوونێ ب رێیا گۆمركا ئیبراهیم خه‌لیل و ب ڤى شێوه‌ى نه‌تنێ هزرا ژناڤبرنا هه‌رێما رۆژئاڤایه‌، به‌لكى تا راده‌یه‌كێ لاوازیا هه‌رێما باشۆر ژى دێ په‌یدا بت ب رێیا گرتنا گۆمركا ئیبراهیم خه‌لیل و ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هه‌ك دى. لێ ئه‌رێ گه‌ر هه‌رێما كوردستانێ بایكۆتا كه‌لوپه‌لێن وه‌لاتێ توركیا كر دێ شێت پشته‌ڤانیا رۆژئاڤا كت؟ یان ژى ب كێمكرن و لاوازكرنا په‌یوه‌ندیان دگه‌ل وه‌لاتێ توركیا ئابوورێ وان دێ لاواز بت؟ یان ژى ب كه‌فتنا هه‌رێما رۆژئاڤا دێ ده‌ستهه‌لاتا وه‌لاتێ توركیا به‌رفرهه‌تر بت؟ و ده‌رگه‌هه‌ك سنۆرى یێ تازه‌ ژلایێ توركیا ڤه‌بت دگه‌ل به‌غدا؟ بۆ به‌رسڤدانا ڤان پرسیاران و ده‌ستنیشانكرنا چاره‌سه‌ریان، دڤیابت لایه‌نێن سیاسى ل هه‌رێما كوردستانێ بژیرانه‌ سه‌رده‌ریێ چ ژلایێ ئابوورى ڤه‌ بت یان ژى ژلایێ سیاسى ڤه‌ بت دگه‌ل كاودانێن نوكه‌ بكن و چ بریارێن ئابوورى یێن شاش نه‌دن دا هه‌م بارێ ئابوورى یێ هه‌رێما كوردستانێ زێده‌تر تێكنه‌چت، چونكى ژلایه‌كێ دیڤه‌ خوه‌نیشاندانێن ل به‌غدا دهێنه‌ كرن و پرسا بۆدجه‌ و مووچه‌یى دگه‌ل به‌غدا و ده‌ستهه‌لادارێن عیراقى بۆ سالا نوو ته‌مام نه‌بوویه‌ و هێشتا ئه‌گه‌رێن ترسا قه‌یرانه‌كا دى یا دارایى نه‌ بوو هه‌رێما كوردستانێ, له‌وا دڤێت پلانێن باش بۆ ڤى بارودۆخێ نوكه‌ بهێنه‌ دارشتن دا جاره‌ك دى ئه‌م باجا شاشیێن بۆرى نه‌دین و بشێن قه‌وارێ هه‌رێما كوردستانا باشۆر سه‌قامگیر راگرین ژ لایێ ئابوورى و سیاسى ڤه‌.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى

یا خۆیایه‌ جڤاك و تاك ب هه‌بوونا په‌یوه‌ندیێن ب هێز به‌رده‌وامیێ دده‌نه‌ ژیانێ و چه‌ند په‌یوه‌ندیێن جڤاكى یێن تاكان بهێزتربن پتر ده‌لیڤه‌یێن كارى و باشتربوونا ژین و ژیارێ په‌یدا دبن و به‌روڤاژى هه‌رده‌ما په‌یوه‌ندیێن جڤاكى به‌ر ب لاوازیێ ڤه‌ چوون، دێ بنه‌ ئه‌گه‌ر بۆ په‌یدابوونا گه‌له‌ك ئاریشه‌یان و دبیت كارتێكرنه‌ك نه‌رێنى ژى هه‌بیت بۆ سه‌ر ئابوور و خوه‌شكرنا ژین و ژیارێ, ژبه‌ر هندێ گرنگیا ژیان و پێكڤه‌ژیانێ د گه‌له‌ك ئایه‌تێن قورئانا پیرۆز دا هاتیه‌ و پێغه‌مبه‌ران ژى ته‌كه‌ز ل سه‌ر پێكڤه‌ژیانێ و گرنگیا وێ بۆ مرۆڤان كریه‌ و گه‌له‌ك زانا و جڤاك ناسان ژى ئه‌ڤ گرنگیه‌ دیاركریه‌ و هه‌كه‌ ئه‌م بهێن ل په‌یڤێن (ابن خه‌لدۆنى) ژى بنێرین دێ بینن كو وى ژى دیار كریه‌ كو یا گرنگه‌ تاك د ناڤ كومان ده‌ بژین و ژیانا جڤاكى په‌یدا دبت ل سه‌ر بنه‌مایێ دان و ستاندنێ د ناڤبه‌را تاكان ده‌ و پێشكه‌فتنا جڤاكى ژى دمینت ل سه‌ر دروستى و دانوستاندنا د ناڤبه‌را تاكێن كۆمه‌لگه‌هان ده‌. و هه‌ر ژ په‌یدابوونا و مرۆڤى ل سه‌ر روویێ زه‌ڤیێ پێكۆل كریه‌ ب كۆم بژین ژبه‌ر گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران ژ وان ژى: خوه‌پاراستن ژ ئاژه‌ل و درنده‌یان, هاریكاریكرن, مفا وه‌رگرتن ژ هزر و بیرێن ئێك و دو و گه‌له‌ك ئه‌گه‌رێن دى و وه‌كى یا دیار ل زۆربه‌یا وه‌لاتیێن جیهانێ تاك پێكڤه‌دژین لێ ل هنده‌ك وه‌لاتان و ب تایبه‌تى وه‌لاتێن ئه‌ورۆپى سستى یا د ناڤ په‌یوه‌ندیێن جڤاكى ده‌, لێ وه‌لاتیێن ئاینێ ئیسلامێ تێدا دهێته‌ په‌یره‌وكرن و رێژا هه‌ره‌ زۆر موسلمان ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ د سالێن بوورى دا گه‌له‌ك ب هێزبوون ل ده‌ڤ تاكیێن ڤان وه‌لاتان، به‌لێ ژبه‌ر هه‌بوونا گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران ئه‌م دشێن بێژن ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ د ده‌مێ نوكه‌ دا به‌ر ب لاوازیێ و سستیێ ڤه‌ چووینه‌. یا گرنگ كو من دڤێت دیار بكه‌م د ڤێ گۆتارێ دا ئه‌رێ ما ئابوور ئه‌گه‌ره‌ بۆ سستى و لاوازیا په‌یوه‌ندیێن جڤاكى یان نه‌؟ دا به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ بده‌ین ئه‌م دشیێن وه‌ك نموونه‌ هه‌رێما كوردستانێ وه‌ربگرین و ب تایبه‌تى د سالێن پشتى سه‌رهلدانێ و هه‌تا به‌رى په‌یدابوونا قه‌یرانا دارایى ژى ئه‌گه‌ر كه‌سه‌كێ ڤیا با قه‌ستا براده‌ره‌كێ خوه‌ بكت بۆ وه‌رگرتنا قه‌ره‌كێ ئه‌ڤ قه‌ره‌ ئێكسه‌ر دا پێ هێته‌دان و چێدبت چ پرسیار ژى ژێ نه‌هاتبانه‌كرن كا ئه‌رێ ئه‌ڤ قه‌ره‌ بۆ چیه‌, لێ هه‌كه‌ ئه‌م دوه‌ختێ نوكه‌ دا ته‌ماشه‌بكن دێ بینن وه‌رگرتنا قه‌رى یان داخوازا هاریكاریه‌كا ئابوورى ژ لایێ كه‌سه‌كێ بۆ ئێكه‌ دى گه‌له‌ك گرفت په‌یداكرینه‌ و دبیت ئه‌ڤ قه‌ر ل دووماهیێ ژى پێنه‌هێته‌دان پشتى پرسیاركرنه‌كا زێده‌ كا ئه‌رێ ئه‌ڤ قه‌ره‌ بۆ چیه‌ و بۆچى نوونه‌, ل ڤێره‌ مه‌ داخوازا قه‌ره‌كێ ئینا وه‌ك نموونه‌ و دبت گه‌له‌ك نموونێن دى ژى هه‌بن، لێ بۆ مه‌ دیار دبت كو زه‌حمه‌تیا ژیانێ و نه‌بینا داهاته‌كێ جێگر و هه‌بوونا قه‌یرانان بوویه‌ هه‌كه‌ كو په‌یوه‌ندیێن جڤاكى لاواز و سست ببن و ب نه‌رێنى كارتێكرن كریه‌ سه‌ر ئابوورى ژى. دبیت پرسیار بهێته‌كرن مانێ وه‌لاتێن زلهێز ئابوورێ وان ب هێزه‌ ژى لێ هه‌ر ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ لاواز و سست د ناڤ جڤاكێن وان ده‌ ئه‌ڤه‌ ژى هه‌ر دیسا بۆ زه‌حمه‌تیا ژیانێ دزڤرت و گرانیا ل وان وه‌لاتان و هه‌ر تشت ب كرینێ و دراڤى یه‌، له‌وا تاكێ وان تنێ به‌رێ وى یێ ل كارى و ئه‌م دشێن بێژن هه‌تا ده‌مێ خوه‌ ژى رێكخستیه‌ دا بكارت پاریه‌كێ نانى په‌یدا بكت و تنێ هزرا وى تێر كرنا زكێ وى بت و ئه‌ڤه‌ بوویه‌ هه‌كه‌ هه‌تا ره‌دایه‌كێ په‌یوه‌ندیێن جڤاكى لاواز ببن, هه‌ر دیسا ئه‌م دشێن بێژن نه‌ تنێ زه‌حمه‌تى یا ژیانێ بوویه‌ هه‌كه‌ لێ د هنده‌ك جاران ده‌ خۆشیا ژیانێ ژى بوویه‌ رێگرێ بهێزكرنا په‌یوه‌ندیێن جڤاكى چونكى باب و پاپیرێن مه‌ دایه‌ دیاركرن كو د سه‌رده‌مێن بۆرى دا هه‌تا هنده‌ك جاران هنده‌ك مالان شه‌كر نه‌بوویه‌ بۆ دروستكرنا چایێ و قه‌ستا جیرانێ خوه‌كریه‌ دا چایه‌كێ دروست بكت و د هه‌مان و ده‌م دا په‌یوه‌ندیێن وان یێن جڤاكى گه‌له‌ك بهێزبوون, ژ به‌ر هندێ ئه‌م دشێن بێژن ئابوور كارتێكرنێ دكت ل سه‌ر په‌یوه‌ندیێن جڤاكى، به‌لێ هه‌تا راده‌یه‌كێ. له‌وا ئه‌م دشێن بێژن پێدڤیه‌ په‌یوه‌ندیێن جڤاكى د ناڤ تاكیێن ملله‌تێ مه‌ دا بمینن ب هێز و بۆ راگرتنا ڤان په‌یوه‌ندیان ژى پێدڤیه‌ جهێن ده‌ستهه‌لاتدار و مامۆستایێن ئاینى هزرا پێكڤه‌ژیانێ و گرنگیا ب هێز راگرتنا په‌یوه‌ندیێن جڤاكى بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان بدنه‌ دیاركرن دا هه‌م په‌یوه‌ندێن جڤاكێ مه‌ ب هێز بن و ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ ژى ب هێز بهێته‌ راگرتن.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
یا خۆیایه‌ ڤه‌كرنا ژمێره‌یێن یان هژماریێن بانكى ژ لایێ قوتابیان ڤه‌ ژ بابه‌تێن سه‌رنج راكێشه‌ د ده‌مێ نوكه‌دا، ژبه‌ركو هه‌ڤركى د ناڤبه‌را به‌نكان ده‌ زێده‌ بوویه‌ و هه‌ر به‌نكه‌ك پێكۆلا كۆنترۆلكرن و زێده‌كرنا مه‌عمیلان ددت ب رێیا هێزا خزمه‌تیێن خوه‌ ێن دارایى, هه‌روه‌سا هه‌تا نوكه‌ دیار نینه‌ كا كیژ به‌نك ئێكه‌م جار هاتیه‌ دامه‌زراندن، به‌لێ (هێلدرس, 2001) ددته‌ دیار كرن كو ئێكه‌م بانك یا هاتیه‌ دامه‌زراندن ل باژێرێ ڤینسا ل وه‌لاتێ ئیتالیا به‌رى حه‌فت سه‌د سالان و پاشى ل وه‌لاتیێن دى په‌یدا بووینه‌, ل هه‌رێما كوردستانێ و عیراقێ ژى ل سالا 1930 په‌یدا بووینه‌. گه‌له‌ك ڤه‌كۆله‌ر دده‌نه‌ دیاركرن كو بانك ژێده‌رێ سه‌ركینه‌ بۆ پێشكه‌فتنا ئابوورى ل هه‌ر وه‌لاته‌كێ و هه‌تا ئه‌م دشێن بێژن و چ گومان د وێ چه‌ندێ دا نینه‌ كو بانكان گرنگیه‌كا زێده‌ ژى هه‌یه‌ بۆ پێشكه‌فتنا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ سه‌ره‌راى لاوازیا سیسته‌مێ بانكان و نه‌ڤه‌كرنا هژمارێن بانكى ژلایێ هه‌ڤوه‌لاتیان ڤه‌ ل هه‌رێما ناڤبرى. ل گه‌له‌ك وه‌لاتان ڤه‌كۆلین هاتینه‌كرن دا بزانن كا رێژا وان كه‌سان چه‌نده‌ ئه‌ویێن هژمارێن بانكى هه‌ین و دانوستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان دكن و ئه‌و كه‌سێن دانوستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان نه‌كن و گه‌هشتینه‌ هنده‌ك ئه‌نجامێَن دیاركرى و ئه‌گه‌رێن نه‌ڤه‌كرنا هژمارێن بانكى ژى داینه‌ دیاركرن و چاره‌ بۆ دیتینه‌, بۆ نموونه‌ ل دووڤ راپۆرته‌كا هاتیه‌ نڤێسین كو ل سالا 2017 ل وه‌لاتێ ئه‌مریكا تنێ رێژا 6.5 ژ سه‌دێ خه‌لك بێ هژمارێن بانكى بوون و ئه‌ڤه‌ رێژه‌یه‌كا به‌روڤاژى یه‌ ل گه‌ل وه‌لاتێن نه‌ پێشكه‌فتى مینا مالاوى كو ل سالا 2008 ڤه‌كۆلینه‌ك هاتیه‌ ئه‌نجامدان ژ لایێ (چیپتا و كانییومبۆ) ل وه‌لاتێ مالاوى و تێدا دیار كرینه‌ كو رێژا 81 ژ سه‌دێ ژ خه‌لكێ پێگه‌هشتى ل ڤى وه‌لاتى بێ هژماریێن بانكى نه‌ و ئه‌ڤه‌ رێژه‌یه‌ نه‌ جهێ سه‌رسۆرمانێ یه‌ چونكى وه‌لاتێن دیتر هه‌نه‌ و ئه‌ڤ رێژه‌ هێژ زێده‌تره‌ و خه‌لك كێمتر دان و ستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان دكن مینا كۆمارا عێراقا فیدرال و هه‌رێما كوردستانێ ژى. ل ڤێره‌ من دڤێت بێژم ڤه‌كۆلینه‌كا تازه‌ هاته‌كرن ژلایێ من ڤه‌ و هه‌ڤال به‌ندا من دكتۆرا ئودونایۆ د ئه‌ڤ ساله‌دا كو مه‌ ڤیا بزانن ئه‌رێ بۆچى قوتابیێن زانكویێن عیراقێ و ب تایبه‌تى یێن باژێرێ دهۆكى هژماریێن بانكى نینن و هه‌كه‌ و چاره‌ مه‌ د ڤێ ڤه‌كۆلینێ دا دیاركرینه‌ و ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه‌ ل هه‌فتیا بۆرى د كۆڤاره‌كا ئه‌كادیمى یا وه‌لاتێ توركیا دا به‌لاڤ بوویه‌, هه‌ژیێ بێژین سه‌د قوتابى تێدا پشكدار بووینه‌ ژ زانكۆیێن باژێرێ دهۆكى ئه‌و ژى زانكۆیا نه‌ڤرۆز و زانكۆیا پۆلیته‌كنیك و په‌یمانگه‌ها دهۆكا تایبه‌ت, هه‌روه‌سا د ڤێ ڤه‌كۆلینێ دا پرسیارا گرنگ یا هاتیه‌كرن ئه‌رێ ته‌ هژمارا بانكى هه‌یه‌ یان نه‌؟ و ئه‌رێ بانك نێزیكى ته‌ یان ل باژێرێ ته‌ هه‌نه‌؟ و ئه‌رێ بانك گرنگن؟ و بۆچى ته‌ هژمارا بانكى نینه‌؟ ل گه‌ل دیار كرنا ئه‌گه‌رى. دیسا دێ بێژین جهێ سه‌رسۆرمانێ نینه‌ كو ژ سه‌رجه‌مێ سه‌د قوتابیان ل زانكۆیێن ناڤبرى تنێ ده‌ه قوتابیان هژماریێن بانكى هه‌بوون و نۆت ژ وان چ هژمار ل بانكان نه‌بوون, هه‌روه‌سا جهێ پرسیارێ یه‌ كو رێژه‌یا زۆر ژ قوتابیێن هژماریێن بانكى نه‌ى داینه‌ دیاركرن كو باوه‌رى ب به‌نكیێن باژیێرێ دهۆكێ نینه‌ زێده‌بارى رێژا ددووڤرا دایه‌ دیاركرن ژ به‌ر كو دراڤ یان پاره‌ ل ده‌ڤ وان یێ كێمه‌ ژ به‌ر نه‌ دامه‌زراندنێ و نه‌بوونا ده‌لیڤه‌یێن كارى, سه‌ره‌رایى كو رێژه‌یا هه‌رى زۆر داینه‌ دیار كرن كو ڤه‌كرنا هژماریێن بانكى گه‌له‌ك گرنگه‌, هه‌روه‌سا دبیت گه‌له‌ك ژ مه‌ هزر بكن كو ئه‌گه‌رێن نه‌ڤه‌كرنا هژمارێَن بانكى ل ده‌ڤ قوتابیان ژبه‌ر قانوونێن ئاینى بن كو د دینێ ئیسلامێ دا رێژا مفایى هاتیه‌ قه‌ده‌غه‌كرن، لێ ڤه‌كۆلینا مه‌ به‌روڤاژى دایه‌ دیاركرن و هیچ قوتابیه‌كێ نه‌گۆتیه‌ كو ئه‌گه‌رێ نه‌ڤه‌كرن و دانوستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان ل باژێرێ دهۆكى، ژبه‌ر قانوونێن دینى بت. هه‌روه‌سا پشتى مه‌ ئه‌گه‌رێن به‌رچاڤ دیاركرین ئه‌م رابوون ب نڤێسینا هنده‌ك پێشنیازان بۆ بانكیێن باژێرێ دهۆكێ ژ وان ژى: هه‌روه‌كى (برادۆستى و شینگه, 2015) دایه‌ خۆیاكرن كو حوكمه‌ت و جڤاكێ ئیسلامى پێدڤیه‌ پالپشتیا كه‌رتێ بانكى بكن ل كۆمارا عیراقێ و هه‌رێما كوردستانێ, هه‌روه‌سا پێدڤیه‌ بانكێن دهۆكێ سه‌رنجا قوتابیێن زانكۆیێ ب تایبه‌تى و هه‌مى قوتابیان ب گشتى بۆ خوه‌ رابكێشن ب رێیا دانا قه‌رێن خواندنێ و قه‌ران بۆ قوتابیان, هه‌روه‌سا به‌نكێن دهۆكێ پێدڤیه‌ گرنگیا ڤه‌كرنا هژماریێن به‌نكى بۆ قوتابى و هه‌ڤوه‌لاتیێَن دهۆكێ بده‌نه‌ دیاركرن ب رێیا ریكلامان د ته‌له‌ڤزیۆن و رۆژنامه‌ و كۆڤاران ده‌ و سایێتێن ئه‌لیكترۆنى و تۆریێن جڤاكى, و ل دووماهیێ كو خالا زێده‌تر گرنگى پێ بهێته‌دان دروستكرنا باوه‌ریه‌كا بهێزه‌ و دروستكرنا سه‌قامگێریه‌كا باشه‌ ژلایێ سكیورتێڤه‌ كو مه‌ دیت ئه‌ڤه‌ ئه‌گه‌رێ بهێز یێ نه‌ ڤه‌كرنا هژمارێن بانكى بوون ژلایێ ڤان قوتابیان ڤه‌ ل باژێرێ دهۆكێ. زێده‌بارى ڤێ ڤه‌كۆلینێ و مه‌ پێشنیارا ڤه‌كۆلینه‌كا دیتر كریه‌ د پاشه‌رۆژێ دا، كو ئه‌و ڤه‌كۆلین قوتابیێن هه‌موو زانكۆ و په‌یمانگه‌هێن كوردستانێ بخوه‌ڤه‌ بگرت و هژماره‌كا زێده‌تر یا قوتابیان بهێنه‌ وه‌رگرتن دا ئه‌نجامیێن زێده‌تر بهێنه‌ بده‌ستڤه‌ئینان و پتر بانكێن هه‌رێما كوردستانێ سه‌رنجا قوتابیان رابكێشن و گه‌شه‌كرنا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ په‌یدا ببت ب كاراكرنا سیسته‌مێ بانكى ل كوردستانێ و هاندانا قوتابیان بۆ ڤه‌كرن و دانوستاندنێ ل گه‌ل به‌نكان.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
به‌رى گرنگیا ده‌شتا سلێڤانه‌یان بۆ چاندن و زێده‌كرنا به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یى بده‌مه‌ دیاركرن، پێدڤیه‌ بزانین ئه‌رێ ده‌شتا سلێڤانه‌یان دكه‌ڤته‌ كیڤه‌ و رووبه‌رێ وێ چه‌نده‌ و هه‌تا چه‌ند گوندان بخوه‌ڤه‌ دگرت, ده‌شتا سلێڤانه‌یان دكه‌ڤته‌ د ناڤبه‌را هه‌ردو قه‌زایێن سێمێل و زاخۆ دا كو دبته‌ باكۆرێ رۆژئاڤایێ سه‌نته‌رێ باژێرێ دهۆكێ و ئه‌ڤ ده‌شته‌ ناڤچه‌یه‌كا به‌رفرهه‌ و راسته‌ كو ژ كۆمه‌لگه‌ها مه‌رینا ده‌ستپێدكت و هه‌تا ده‌رێ گه‌لیێ زاخۆ و گوندێن لیفێ یێن سلێڤانه‌یان و هه‌تا رووبارێ سه‌دا مووسل و وه‌كى مامۆستا ره‌مه‌زان هه‌مزه‌ دده‌ته‌ دیاركرن كو رووبه‌رێ ڤێ ده‌شتێ نێزیكى 930 كیلۆمه‌ترێن چارگوشه‌نه‌, زێده‌بارى زنجیرا چیایێن بێخێرى ژى دكه‌ڤته‌ سنۆرێ ڤێ ده‌شتێ, هه‌روه‌سا هژمارا هه‌ره‌ زۆر یا ئاكنجیێن ڤێ ده‌شتێ ژ هۆزا سلێڤانه‌یانه‌، لێ هنده‌ك هۆزیێن دى ژى لێ هه‌نه‌، به‌لێ ب رێژه‌یه‌كا كێم. هه‌ژیه‌ بێژین ئه‌ڤ ده‌شته‌ ژێده‌رێ سه‌ره‌كى یێ دابینكرنا نانى بۆ پێشمه‌رگه‌یێن هه‌ردو شۆره‌شیێن ئه‌یلۆل و گولانێ بوویه‌, هه‌روه‌سا گه‌له‌ك پێشمه‌رگه‌ و پارتیزان ژ ناڤا ڤێ ده‌شتێ رابووینه‌ مه‌ نڤیێن ناڤیێن وان ل ڤێره‌ دیار بكه‌ین ژ به‌ركو دبیت هنده‌كان ژبیر بكه‌ین و بابه‌تێ مه‌ پتر دیاركرنا رۆلێ ده‌شتێ یه‌، ژ لایێ ئابوورى ڤه‌. ئه‌ڤ ده‌شته‌ نێزیكى سه‌د و بیست و چار گوندان بخوه‌ڤه‌ دگرت و زۆربه‌یا گوندیێن ڤێ ده‌شتێ ژێده‌رێ سه‌ره‌كى نه‌ بۆ دابینكرنا گه‌نم و جه‌ه و نیسك و نۆك و باقل و گه‌له‌ك متایێن دى و فێقیێن مینا هنار و ترى و گوندۆر و هه‌تا چاندنا خیار و تلۆزى و باجانان ژى, هه‌روه‌سا هناریێن ڤێ ده‌شتێ گه‌له‌ك ب ناڤ و ده‌نگن كو ئه‌وژى ل گوندێ ئه‌رمشتێ نه‌ و دیسا گوندۆریێن ڤێ ده‌شتێ ژى گه‌له‌ك بناڤ و ده‌نگ و ب تامن. ژ كه‌ره‌مه‌كا دى یا خودایى ب رزقێ ڤێ ده‌شتێ كرى كو زۆربه‌یا زۆر یا چاندنا گه‌نم و جه‌هى ل سه‌ر هاتنا بارانانه‌ بێ كو بهێنه‌ ئاڤدان تنێ ئاڤدان بۆ بیستانان دهێته‌كرن ئه‌و ژى ب رێیا بیر و بیرته‌وازیان. ژبه‌ر كوردینیا ئاكنجیێن ڤێ ده‌شتێ چه‌نده‌ها جاران گوندیێن وێ هاتینه‌ سۆتن و خراپكرن و خه‌لكێ گوندیێن وێ هاتینه‌ ڤه‌گوهاستن ب زۆرى بۆ هنده‌ك ناڤچه‌یێن دى ژلایێ رژێما ڤاشست یا چویى, لێ بسایا سه‌رێ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ و رێكخراویێن خێرخواز یێن بیانى پشتى سه‌رهلدانێ زۆربه‌یا گوندیێن ل سنۆرێ ڤێ ده‌شتێ هاتینه‌ ئاڤه‌دانكرن و خزمه‌تگوزارى بۆ هاتینه‌برن. گه‌له‌ك شوونه‌واریێن گرنگ ل ڤێ ده‌شتێ هه‌نه‌ كو مێژوویا وان دزڤرت بۆ ملله‌تێن كه‌ڤن ئه‌ویێن ل ڤێ ده‌شتێ ژیایێن بۆ نموونه‌ گرێ باستكێ یێ شوونه‌وارى. لێ یا من دڤێت و پتر ل سه‌ر براوه‌ستم ئه‌ڤه‌ یه‌ ئه‌رێ ئه‌ڤ ده‌شته‌ گرنگه‌ ژلایێ ئابووریڤه‌ بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ یان نه‌؟ لێ گه‌له‌ك یا گرنگه‌ به‌لێ هه‌كه‌ هنده‌ك پێنگاڤ بهێنه‌ هاڤێتن یان ئه‌م دشیێن بێژین هه‌كه‌ وه‌ك پێشنیار ئه‌ڤ خالیێن ل خوارێ بهێنه‌ بجهئینان مینا: دروستكرنا سایلۆیه‌كا مه‌زن بۆ وه‌رگرتنا گه‌نم و جه‌هێ ڤێ ده‌شتێ ل سنۆرێ ڤێ ده‌شتێ كو دا پتر رێیێ خوه‌شكت بۆ وه‌رگرتن و زێده‌كرنا به‌رهه‌مێ چاندنێ ب تایبه‌تى گه‌نم و جه‌هى, خالا دوویێ ته‌مامكرنا پرۆژه‌یێ دروستكرنا فرۆكخانا دهۆكێ یا نیڤده‌وله‌تى كو ده‌كه‌ڤته‌ د ناڤ جه‌رگێ ده‌شتا سلێڤانه‌یان ده‌ و ب ڤه‌كرنا ڤێ فرۆكخانێ دێ هه‌م بده‌ته‌ ده‌رگه‌هه‌ك بۆ بهێزكرنا په‌یوه‌ندیێن ئابوورى د ناڤبه‌را وه‌لاتێ توركیا دا و باژێرێ دهۆكێ ب تایبه‌تى و ئاسانكرنا گه‌شتان د ناڤبه‌را هه‌وه‌لاتیێن دهۆكێ دا و وه‌لاتێن بیانى, خالا سیێ دروستكرنا كارگه‌هه‌كا مه‌زن یا دروستكرنا شه‌ربه‌ت و مه‌ره‌بایى ژلایێ حوكمه‌تێ ڤه‌ دا به‌رهه‌مێ ڤێ ده‌شتێ ب هه‌روه‌ نه‌چت و بهێته‌ ره‌وانه‌كرن بۆ باشۆر و ناڤه‌راستا عیراقێ و گه‌نجیێن ڤێ ده‌شتێ تێدا كار بكن و ژ بێكاریێ رزگار ببن, خالا دووماهیێ پالپشتیكرنا پرۆژه‌یێن خودانكرنا گیانه‌وه‌ران ب تایبه‌تى په‌ز و بزنان, هه‌ژیێ بێژین كو گه‌له‌ك ته‌رش و ته‌وال ژى ل ڤێ ده‌شتێ دهێنه‌ خودانكرن و پتر پالپشتیا خوانیێن ته‌رش و ته‌والى بهێته‌ كرن ب دابینكرنا ده‌رمان و كه‌ره‌ستێن پێدڤى بۆ خودانكرنا په‌ز و بزنان. هه‌روه‌سا ل ڤان سالێن دووماهیێ كارگه‌هیێن زۆر ل سنۆرێ ڤێ ده‌شتێ هاتینه‌ دروستكرن و گه‌له‌ك به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یێ تێدا دهێته‌ دروستكرن ب تایبه‌تى ژى ل پشت گوندێ كواشێ كو ئاقارێ وى گوندى بخوه‌ڤه‌ دگرت و كومه‌لگه‌هه‌كا پێشه‌سازى لێ هاتیه‌ دروستكرن و هژماره‌كا زۆر یا كارگه‌هان لێ هاتینه‌ دروستكرن و گه‌له‌ك هه‌ڤوه‌لاتیێن ڤێ ده‌شتێ تێدا كار دكن ئو ئه‌ڤه‌ ژى جهێ دلخوه‌شیا خه‌لكێ ناڤچه‌یێ یه‌ به‌لێ د هه‌مان وه‌خت دا دبیت هنده‌ك زیانیێن دى ژى په‌یدادكن بۆ ده‌شتێ ب گشتى مینا پیسكرنا ژینگه‌هى و به‌لاڤبونا بیهنیێن كوژه‌ك, و ل دووماهی هیڤیا خه‌لكێ ڤێ ده‌شتێ ب كابینه‌یا نوو یا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ گه‌ش بوویه‌ كو دێ جاره‌ك دى ئه‌ڤ ده‌شته‌ هێته‌ ئاڤه‌دانكرن و پتر خزمه‌تگوزارى دێ بۆ هێنه‌ په‌یداكرن و پاراستنا ژینگه‌ه و سروشتێ جوانێ ڤێ ده‌شتێ دێ هێته‌ كرن ژلایێ حوكمه‌تا نیڤه‌، چونكى جهێ داخێ یه‌ كو ل شوونا چاندن و زێده‌كرنا به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یى كارگه‌هیێن پێشه‌سازیێن كوژه‌ك بهێنه‌ ئاڤاكرن دا هه‌م تاكێ پارێزگه‌ها دهۆكێ و تاكێ كورد ساخله‌میه‌كا باش هه‌بت و ببته‌ پالده‌ر بۆ زێده‌كرنا به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یى و گه‌شه‌كرنا ئابوورێ كوردستانێ.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
دبیت بۆ گه‌له‌ك ژ مه‌ یا دیار نه‌ بت ئه‌رێ ما گرێدانا كۆنفرانسان و ڤه‌كرنا پێشانگه‌هێن بازرگانى و ئابوورى چ مفایێ خوه‌ هه‌یه‌ و ئه‌م تنێ ب چاڤێ زێده‌خه‌رجكرنا دراڤى ببینن و وه‌سا هزر بكن كو ئه‌و ماندیبوونا چه‌ند هه‌یڤان په‌یدا دبت تنێ بۆ خه‌رجكرنا دراڤى یه‌ و چ مفایێ وه‌سا ناگه‌هه‌ینت, لێ دراستیێ دا ڤه‌كرنا پێشانگه‌هان و گرێدانا كۆنفرانسان ب تایبه‌تى ێن ئابوورى و بازرگانى ژ گرنگترین ئامرازێن ئابوورى نه‌ و ب رێیا ڤان كۆنفرانسان وه‌كى گه‌له‌ك ڤه‌كۆلینان دایه‌ دیاركرن زێده‌تر ژ 70% ئاریشه‌ێن زانستى و ئابوورى ب رێیا دانوستاندنێ و گرێدانا كۆنفرانسێن زانستى دهێنه‌ چاره‌كرن و زێده‌بارى گه‌له‌ك مفایێن دى و زوربه‌یا وه‌لاتان و ب تایبه‌تى وه‌لاتێن زلهێز دبیت سالانه‌ یان چه‌ند سالان جاره‌كێ كۆنفرانسه‌ك ئابوورى و بازرگانى گرێده‌ن ژ بۆ بهێز كرنا ئابوورێ خوه‌ و مفاوه‌رگرتن ژ سه‌ربورێن وه‌لاتێن دیتر. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى تا راده‌یه‌كێ ئه‌ڤ كۆنفرانسه‌ تازه‌ دهێنه‌ گرێدان و پتر هزر ل ڤان كۆنفرانسان دهێته‌كرن و یا من دڤێت بێژم ل ڤێره‌ ئه‌رێ ئه‌و كۆنفرانسێ به‌رى چه‌نده‌كێ ل هه‌ڤلێرا پایته‌خت هاتیه‌ گرێدان د ناڤبه‌را كۆمپانیێن هه‌رێما كوردستانێ و كۆمپانیێن مه‌زن یێن وه‌لاتێ توركیا یێ گرنگ بوو یان نه‌؟ ل رێكه‌فتى 30/6 د ئه‌ڤ ساله‌ دا كۆنفرانسه‌كێ ئابوورى و بازرگانى هاته‌ گرێدان د ناڤبه‌را 80 كۆمپانیێن هه‌رێما كوردستانێ و نێزیكى 60 كۆمپانیێن وه‌لاتێ توركیا ژ بۆ بهێزكرنا په‌یوندیێن بازرگانى و ئابوورى د ناڤبه‌را كۆمپانیێن هه‌ردو وه‌لاتان دا و په‌یداكرنا سه‌رمایه‌یه‌كێ هه‌ڤپشك د ناڤبه‌را وان دا, هه‌ژیه‌ بێژین ئه‌ڤ كۆنفرانسه‌ ژلایێ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ڤه‌ هاتیه‌گرێدان بۆ باشتركرنا ژێرخانه‌یا ئابوورێ هه‌رێمێ و ده‌ربازبوون ژ قه‌یرانێن دارایى یێن كو په‌یدابین ژ ئه‌نجامێ هاتنا ده‌وله‌تا ئیسلامیا توندره‌و كو ببوو ئه‌گه‌ر رێژه‌یه‌كا زۆر ژ كۆمپانیێن توركى و بیانى ژ هه‌رێما كوردستانێ باركن و ئه‌ڤێ قه‌یرانێ كارتێكرن د سه‌رمایێ د ناڤبه‌را ڤان وه‌لاتان دا كربوو كو به‌رى په‌یدابوونا قه‌یرانێ كۆژمێ لیكگوهارتنێ د ناڤبه‌را هه‌رێما كوردستانێ و وه‌لاتێ توركیا دا نێزیكى 12 ملیار دۆلاران بوو و ئه‌ڤ گۆژمه‌ كێمتر بوویه‌, لێ پشتى ره‌وشا ئابوورى یا هه‌رێما كوردستانێ باشتر بووى و هه‌ول و ماندیبوونا سه‌رۆكێ حوكمه‌تا كوردستانێ جاره‌ك دى كۆمپانیێن وه‌لاتێ توركیا قه‌ستا هه‌رێما كوردستانێ دكن ژبه‌ر كو قه‌یرانا ل هه‌رێما كوردستانێ روودایى وه‌لاتێ توركیا زه‌ره‌رمه‌ندێ سه‌ره‌كى بوویه‌ و ئه‌م دشێن بێژن لاوازیا ڤێ دووماهیێ د ئابوورێ وى وه‌لاتى دا روودایى ئه‌گه‌ر دبیت هه‌ر قه‌یرانا ل هه‌رێما كوردستانێ بیت و كێمبوونا قه‌بارێ لێكگوهارتنا بازرگانى و ئابوورى بوویه‌. له‌وا ب دیتنا من گرێدانا كۆنفرانسێن ئابوورى و بازرگانى ل گه‌ل وه‌لاتێ توركى خاله‌كا ئه‌رێنى یه‌ و گرنگیه‌كا زۆر هه‌یه‌ بۆ هه‌ردو وه‌لاتان و ب رێیا ڤان كۆنفرانسان هه‌رێما كوردستانێ دێ شێت مفایى ژ ئه‌زموونا كۆمپانى و بازرگانیێن وى وه‌لاتى وه‌رگرت و نه‌ ب تنێ مفایێ ئابوورى دێ په‌یدا كتن لێ هه‌تا په‌یوندیێن سیاسى ژى جاره‌ك دى دێ جێگربنه‌ ڤه‌ و ئه‌و كه‌رسته‌ و متالێن كێم دناڤا هه‌رێمى دا دێ زۆر بنه‌ڤه‌ ژ به‌ر كو هه‌رێما كوردستانێ هێشتا یا ساڤایه‌ و پێدڤى ب هه‌ڤكاریا ئابوورى و بازرگانى یا ده‌وروبه‌ران یا هه‌یى و ب تایبه‌تى وه‌لاته‌كێ جیران مینا وه‌لاتێ توركیا.