سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
به‌رى گرنگیا ده‌شتا سلێڤانه‌یان بۆ چاندن و زێده‌كرنا به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یى بده‌مه‌ دیاركرن، پێدڤیه‌ بزانین ئه‌رێ ده‌شتا سلێڤانه‌یان دكه‌ڤته‌ كیڤه‌ و رووبه‌رێ وێ چه‌نده‌ و هه‌تا چه‌ند گوندان بخوه‌ڤه‌ دگرت, ده‌شتا سلێڤانه‌یان دكه‌ڤته‌ د ناڤبه‌را هه‌ردو قه‌زایێن سێمێل و زاخۆ دا كو دبته‌ باكۆرێ رۆژئاڤایێ سه‌نته‌رێ باژێرێ دهۆكێ و ئه‌ڤ ده‌شته‌ ناڤچه‌یه‌كا به‌رفرهه‌ و راسته‌ كو ژ كۆمه‌لگه‌ها مه‌رینا ده‌ستپێدكت و هه‌تا ده‌رێ گه‌لیێ زاخۆ و گوندێن لیفێ یێن سلێڤانه‌یان و هه‌تا رووبارێ سه‌دا مووسل و وه‌كى مامۆستا ره‌مه‌زان هه‌مزه‌ دده‌ته‌ دیاركرن كو رووبه‌رێ ڤێ ده‌شتێ نێزیكى 930 كیلۆمه‌ترێن چارگوشه‌نه‌, زێده‌بارى زنجیرا چیایێن بێخێرى ژى دكه‌ڤته‌ سنۆرێ ڤێ ده‌شتێ, هه‌روه‌سا هژمارا هه‌ره‌ زۆر یا ئاكنجیێن ڤێ ده‌شتێ ژ هۆزا سلێڤانه‌یانه‌، لێ هنده‌ك هۆزیێن دى ژى لێ هه‌نه‌، به‌لێ ب رێژه‌یه‌كا كێم. هه‌ژیه‌ بێژین ئه‌ڤ ده‌شته‌ ژێده‌رێ سه‌ره‌كى یێ دابینكرنا نانى بۆ پێشمه‌رگه‌یێن هه‌ردو شۆره‌شیێن ئه‌یلۆل و گولانێ بوویه‌, هه‌روه‌سا گه‌له‌ك پێشمه‌رگه‌ و پارتیزان ژ ناڤا ڤێ ده‌شتێ رابووینه‌ مه‌ نڤیێن ناڤیێن وان ل ڤێره‌ دیار بكه‌ین ژ به‌ركو دبیت هنده‌كان ژبیر بكه‌ین و بابه‌تێ مه‌ پتر دیاركرنا رۆلێ ده‌شتێ یه‌، ژ لایێ ئابوورى ڤه‌. ئه‌ڤ ده‌شته‌ نێزیكى سه‌د و بیست و چار گوندان بخوه‌ڤه‌ دگرت و زۆربه‌یا گوندیێن ڤێ ده‌شتێ ژێده‌رێ سه‌ره‌كى نه‌ بۆ دابینكرنا گه‌نم و جه‌ه و نیسك و نۆك و باقل و گه‌له‌ك متایێن دى و فێقیێن مینا هنار و ترى و گوندۆر و هه‌تا چاندنا خیار و تلۆزى و باجانان ژى, هه‌روه‌سا هناریێن ڤێ ده‌شتێ گه‌له‌ك ب ناڤ و ده‌نگن كو ئه‌وژى ل گوندێ ئه‌رمشتێ نه‌ و دیسا گوندۆریێن ڤێ ده‌شتێ ژى گه‌له‌ك بناڤ و ده‌نگ و ب تامن. ژ كه‌ره‌مه‌كا دى یا خودایى ب رزقێ ڤێ ده‌شتێ كرى كو زۆربه‌یا زۆر یا چاندنا گه‌نم و جه‌هى ل سه‌ر هاتنا بارانانه‌ بێ كو بهێنه‌ ئاڤدان تنێ ئاڤدان بۆ بیستانان دهێته‌كرن ئه‌و ژى ب رێیا بیر و بیرته‌وازیان. ژبه‌ر كوردینیا ئاكنجیێن ڤێ ده‌شتێ چه‌نده‌ها جاران گوندیێن وێ هاتینه‌ سۆتن و خراپكرن و خه‌لكێ گوندیێن وێ هاتینه‌ ڤه‌گوهاستن ب زۆرى بۆ هنده‌ك ناڤچه‌یێن دى ژلایێ رژێما ڤاشست یا چویى, لێ بسایا سه‌رێ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ و رێكخراویێن خێرخواز یێن بیانى پشتى سه‌رهلدانێ زۆربه‌یا گوندیێن ل سنۆرێ ڤێ ده‌شتێ هاتینه‌ ئاڤه‌دانكرن و خزمه‌تگوزارى بۆ هاتینه‌برن. گه‌له‌ك شوونه‌واریێن گرنگ ل ڤێ ده‌شتێ هه‌نه‌ كو مێژوویا وان دزڤرت بۆ ملله‌تێن كه‌ڤن ئه‌ویێن ل ڤێ ده‌شتێ ژیایێن بۆ نموونه‌ گرێ باستكێ یێ شوونه‌وارى. لێ یا من دڤێت و پتر ل سه‌ر براوه‌ستم ئه‌ڤه‌ یه‌ ئه‌رێ ئه‌ڤ ده‌شته‌ گرنگه‌ ژلایێ ئابووریڤه‌ بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ یان نه‌؟ لێ گه‌له‌ك یا گرنگه‌ به‌لێ هه‌كه‌ هنده‌ك پێنگاڤ بهێنه‌ هاڤێتن یان ئه‌م دشیێن بێژین هه‌كه‌ وه‌ك پێشنیار ئه‌ڤ خالیێن ل خوارێ بهێنه‌ بجهئینان مینا: دروستكرنا سایلۆیه‌كا مه‌زن بۆ وه‌رگرتنا گه‌نم و جه‌هێ ڤێ ده‌شتێ ل سنۆرێ ڤێ ده‌شتێ كو دا پتر رێیێ خوه‌شكت بۆ وه‌رگرتن و زێده‌كرنا به‌رهه‌مێ چاندنێ ب تایبه‌تى گه‌نم و جه‌هى, خالا دوویێ ته‌مامكرنا پرۆژه‌یێ دروستكرنا فرۆكخانا دهۆكێ یا نیڤده‌وله‌تى كو ده‌كه‌ڤته‌ د ناڤ جه‌رگێ ده‌شتا سلێڤانه‌یان ده‌ و ب ڤه‌كرنا ڤێ فرۆكخانێ دێ هه‌م بده‌ته‌ ده‌رگه‌هه‌ك بۆ بهێزكرنا په‌یوه‌ندیێن ئابوورى د ناڤبه‌را وه‌لاتێ توركیا دا و باژێرێ دهۆكێ ب تایبه‌تى و ئاسانكرنا گه‌شتان د ناڤبه‌را هه‌وه‌لاتیێن دهۆكێ دا و وه‌لاتێن بیانى, خالا سیێ دروستكرنا كارگه‌هه‌كا مه‌زن یا دروستكرنا شه‌ربه‌ت و مه‌ره‌بایى ژلایێ حوكمه‌تێ ڤه‌ دا به‌رهه‌مێ ڤێ ده‌شتێ ب هه‌روه‌ نه‌چت و بهێته‌ ره‌وانه‌كرن بۆ باشۆر و ناڤه‌راستا عیراقێ و گه‌نجیێن ڤێ ده‌شتێ تێدا كار بكن و ژ بێكاریێ رزگار ببن, خالا دووماهیێ پالپشتیكرنا پرۆژه‌یێن خودانكرنا گیانه‌وه‌ران ب تایبه‌تى په‌ز و بزنان, هه‌ژیێ بێژین كو گه‌له‌ك ته‌رش و ته‌وال ژى ل ڤێ ده‌شتێ دهێنه‌ خودانكرن و پتر پالپشتیا خوانیێن ته‌رش و ته‌والى بهێته‌ كرن ب دابینكرنا ده‌رمان و كه‌ره‌ستێن پێدڤى بۆ خودانكرنا په‌ز و بزنان. هه‌روه‌سا ل ڤان سالێن دووماهیێ كارگه‌هیێن زۆر ل سنۆرێ ڤێ ده‌شتێ هاتینه‌ دروستكرن و گه‌له‌ك به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یێ تێدا دهێته‌ دروستكرن ب تایبه‌تى ژى ل پشت گوندێ كواشێ كو ئاقارێ وى گوندى بخوه‌ڤه‌ دگرت و كومه‌لگه‌هه‌كا پێشه‌سازى لێ هاتیه‌ دروستكرن و هژماره‌كا زۆر یا كارگه‌هان لێ هاتینه‌ دروستكرن و گه‌له‌ك هه‌ڤوه‌لاتیێن ڤێ ده‌شتێ تێدا كار دكن ئو ئه‌ڤه‌ ژى جهێ دلخوه‌شیا خه‌لكێ ناڤچه‌یێ یه‌ به‌لێ د هه‌مان وه‌خت دا دبیت هنده‌ك زیانیێن دى ژى په‌یدادكن بۆ ده‌شتێ ب گشتى مینا پیسكرنا ژینگه‌هى و به‌لاڤبونا بیهنیێن كوژه‌ك, و ل دووماهی هیڤیا خه‌لكێ ڤێ ده‌شتێ ب كابینه‌یا نوو یا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ گه‌ش بوویه‌ كو دێ جاره‌ك دى ئه‌ڤ ده‌شته‌ هێته‌ ئاڤه‌دانكرن و پتر خزمه‌تگوزارى دێ بۆ هێنه‌ په‌یداكرن و پاراستنا ژینگه‌ه و سروشتێ جوانێ ڤێ ده‌شتێ دێ هێته‌ كرن ژلایێ حوكمه‌تا نیڤه‌، چونكى جهێ داخێ یه‌ كو ل شوونا چاندن و زێده‌كرنا به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یى كارگه‌هیێن پێشه‌سازیێن كوژه‌ك بهێنه‌ ئاڤاكرن دا هه‌م تاكێ پارێزگه‌ها دهۆكێ و تاكێ كورد ساخله‌میه‌كا باش هه‌بت و ببته‌ پالده‌ر بۆ زێده‌كرنا به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یى و گه‌شه‌كرنا ئابوورێ كوردستانێ.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
دبیت بۆ گه‌له‌ك ژ مه‌ یا دیار نه‌ بت ئه‌رێ ما گرێدانا كۆنفرانسان و ڤه‌كرنا پێشانگه‌هێن بازرگانى و ئابوورى چ مفایێ خوه‌ هه‌یه‌ و ئه‌م تنێ ب چاڤێ زێده‌خه‌رجكرنا دراڤى ببینن و وه‌سا هزر بكن كو ئه‌و ماندیبوونا چه‌ند هه‌یڤان په‌یدا دبت تنێ بۆ خه‌رجكرنا دراڤى یه‌ و چ مفایێ وه‌سا ناگه‌هه‌ینت, لێ دراستیێ دا ڤه‌كرنا پێشانگه‌هان و گرێدانا كۆنفرانسان ب تایبه‌تى ێن ئابوورى و بازرگانى ژ گرنگترین ئامرازێن ئابوورى نه‌ و ب رێیا ڤان كۆنفرانسان وه‌كى گه‌له‌ك ڤه‌كۆلینان دایه‌ دیاركرن زێده‌تر ژ 70% ئاریشه‌ێن زانستى و ئابوورى ب رێیا دانوستاندنێ و گرێدانا كۆنفرانسێن زانستى دهێنه‌ چاره‌كرن و زێده‌بارى گه‌له‌ك مفایێن دى و زوربه‌یا وه‌لاتان و ب تایبه‌تى وه‌لاتێن زلهێز دبیت سالانه‌ یان چه‌ند سالان جاره‌كێ كۆنفرانسه‌ك ئابوورى و بازرگانى گرێده‌ن ژ بۆ بهێز كرنا ئابوورێ خوه‌ و مفاوه‌رگرتن ژ سه‌ربورێن وه‌لاتێن دیتر. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى تا راده‌یه‌كێ ئه‌ڤ كۆنفرانسه‌ تازه‌ دهێنه‌ گرێدان و پتر هزر ل ڤان كۆنفرانسان دهێته‌كرن و یا من دڤێت بێژم ل ڤێره‌ ئه‌رێ ئه‌و كۆنفرانسێ به‌رى چه‌نده‌كێ ل هه‌ڤلێرا پایته‌خت هاتیه‌ گرێدان د ناڤبه‌را كۆمپانیێن هه‌رێما كوردستانێ و كۆمپانیێن مه‌زن یێن وه‌لاتێ توركیا یێ گرنگ بوو یان نه‌؟ ل رێكه‌فتى 30/6 د ئه‌ڤ ساله‌ دا كۆنفرانسه‌كێ ئابوورى و بازرگانى هاته‌ گرێدان د ناڤبه‌را 80 كۆمپانیێن هه‌رێما كوردستانێ و نێزیكى 60 كۆمپانیێن وه‌لاتێ توركیا ژ بۆ بهێزكرنا په‌یوندیێن بازرگانى و ئابوورى د ناڤبه‌را كۆمپانیێن هه‌ردو وه‌لاتان دا و په‌یداكرنا سه‌رمایه‌یه‌كێ هه‌ڤپشك د ناڤبه‌را وان دا, هه‌ژیه‌ بێژین ئه‌ڤ كۆنفرانسه‌ ژلایێ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ڤه‌ هاتیه‌گرێدان بۆ باشتركرنا ژێرخانه‌یا ئابوورێ هه‌رێمێ و ده‌ربازبوون ژ قه‌یرانێن دارایى یێن كو په‌یدابین ژ ئه‌نجامێ هاتنا ده‌وله‌تا ئیسلامیا توندره‌و كو ببوو ئه‌گه‌ر رێژه‌یه‌كا زۆر ژ كۆمپانیێن توركى و بیانى ژ هه‌رێما كوردستانێ باركن و ئه‌ڤێ قه‌یرانێ كارتێكرن د سه‌رمایێ د ناڤبه‌را ڤان وه‌لاتان دا كربوو كو به‌رى په‌یدابوونا قه‌یرانێ كۆژمێ لیكگوهارتنێ د ناڤبه‌را هه‌رێما كوردستانێ و وه‌لاتێ توركیا دا نێزیكى 12 ملیار دۆلاران بوو و ئه‌ڤ گۆژمه‌ كێمتر بوویه‌, لێ پشتى ره‌وشا ئابوورى یا هه‌رێما كوردستانێ باشتر بووى و هه‌ول و ماندیبوونا سه‌رۆكێ حوكمه‌تا كوردستانێ جاره‌ك دى كۆمپانیێن وه‌لاتێ توركیا قه‌ستا هه‌رێما كوردستانێ دكن ژبه‌ر كو قه‌یرانا ل هه‌رێما كوردستانێ روودایى وه‌لاتێ توركیا زه‌ره‌رمه‌ندێ سه‌ره‌كى بوویه‌ و ئه‌م دشێن بێژن لاوازیا ڤێ دووماهیێ د ئابوورێ وى وه‌لاتى دا روودایى ئه‌گه‌ر دبیت هه‌ر قه‌یرانا ل هه‌رێما كوردستانێ بیت و كێمبوونا قه‌بارێ لێكگوهارتنا بازرگانى و ئابوورى بوویه‌. له‌وا ب دیتنا من گرێدانا كۆنفرانسێن ئابوورى و بازرگانى ل گه‌ل وه‌لاتێ توركى خاله‌كا ئه‌رێنى یه‌ و گرنگیه‌كا زۆر هه‌یه‌ بۆ هه‌ردو وه‌لاتان و ب رێیا ڤان كۆنفرانسان هه‌رێما كوردستانێ دێ شێت مفایى ژ ئه‌زموونا كۆمپانى و بازرگانیێن وى وه‌لاتى وه‌رگرت و نه‌ ب تنێ مفایێ ئابوورى دێ په‌یدا كتن لێ هه‌تا په‌یوندیێن سیاسى ژى جاره‌ك دى دێ جێگربنه‌ ڤه‌ و ئه‌و كه‌رسته‌ و متالێن كێم دناڤا هه‌رێمى دا دێ زۆر بنه‌ڤه‌ ژ به‌ر كو هه‌رێما كوردستانێ هێشتا یا ساڤایه‌ و پێدڤى ب هه‌ڤكاریا ئابوورى و بازرگانى یا ده‌وروبه‌ران یا هه‌یى و ب تایبه‌تى وه‌لاته‌كێ جیران مینا وه‌لاتێ توركیا.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
دبیت جهێ پرسیارێ بت ئه‌رێ ما گه‌شه‌كرنا ئابوورى تنێ ب هه‌بوونا كه‌ره‌سته‌ و متالێن سروشتى نه‌؟ یان ژى ب هه‌بوونا سیاسه‌ته‌كا ب هێز و له‌شكره‌كێ زۆره‌؟ ئه‌م نابێژن ئه‌و هه‌ردو پرسیار نه‌ گه‌نجاینه‌, لێ هه‌بوونا گه‌نجان و ده‌ستێن كارى ب تایبه‌تى ته‌خا گه‌نجان گۆپیتكا سه‌ركه‌فتنێ و پێشڤه‌چوونا ئابوورێ هه‌روه‌لاته‌كێ یه‌, هه‌روه‌سا یا خۆیایه‌ كو سه‌رده‌مێ نوكه‌ جیهان بوویه‌ مه‌زنترین مالا گه‌نجان كو زێده‌تر ژ دو بلیۆن كه‌سان ل سه‌رانسه‌ر جیهانێ گه‌نجن كو نێزیكى سێ چارێكا جیهانێ ته‌خا گه‌نجانه‌ یێن كو ژیێ وان د ناڤبه‌را 15 هه‌تا 34 سالیێ دا. ل هه‌رێما كوردستانێ ژ به‌ر كو چ ئامارێن دروست ده‌ربارێ رێژا گه‌نجان ل به‌ر ده‌ست نین، لێ رێژا گه‌نجان و ده‌ستێن كارى رێژه‌یه‌كا هه‌رى زێده‌یه‌, نه‌خاسمه‌ پشتى سه‌رهلدانا سالا 1991 و پشتى به‌رقه‌رابوونا سه‌قامگێریێ ل هه‌رێما كوردستانێ گه‌نج زێده‌ بووینه‌ و پشتى سالێن نۆتێ ئاستێ زانین و زانیاریان ل ده‌ف گه‌نجێ مه‌ زێده‌بوویه‌، ئه‌و ژى ب هه‌بوونا كۆمه‌كا زانكۆیان ل سه‌رانسه‌ر هه‌رێما كوردستانێ و زێده‌بوونا خواندنگه‌هان. جهێ خۆشحالیێ یه‌ هه‌موو كابینه‌یێن حوكمه‌تێ یێن هاتینه‌ پێكئینان هه‌ولا بنبركرنا بێكاریێ و زێده‌كرنا ده‌لیڤه‌یێن كارى دایه‌, لێ هێژ ئه‌م بێژن رێژا بێكاریێ زێده‌یه‌ و ب تایبه‌تى گه‌نج، چونكى هه‌روه‌ختا قوتابیى یان گه‌نج ژ زانكۆیێ ده‌رچوو، ئێكسه‌ر دێ چاڤێ وى مینت ل سه‌ر حوكمه‌تێ كو بدامه‌زرینت و هه‌روه‌ختا ده‌لیڤه‌ نه‌كه‌تێ بهێته‌ دامه‌زراندن دێ ل مال مینت یان ژى هه‌كه‌ چ نیاس و براده‌ر ل كه‌رتێ تایبه‌ت نه‌بن و هه‌ر سال رێژا ده‌رچوویان زێده‌تر دبت و ئه‌م دشێن بێژن پله‌ێن كارى ژى دیار كرینه‌، له‌وا پێشبینیا تاوانان و مه‌ترسیێ زێده‌دبت وه‌ختا ته‌خا گه‌نجان مان بێ كار. و خاله‌كا دى یا دبته‌ رێگر ل هه‌مبه‌ر دامه‌زراندن و مفاوه‌رگرتن ژ هێزا گه‌نجان ئه‌وه‌ كو فه‌رمانبه‌رێن ب ته‌مه‌ن زیى ناهێنه‌ خانه‌نشینكرن و دبیت زۆربه‌یا فه‌رمانبه‌رێن ب ته‌مه‌ن هه‌تا ژیێ خوه‌ ب ته‌مامى دبۆرینیت ل جهێ كاری بمینت و ب ڤێ چه‌ندێ رێ دهێته‌گرتن ل به‌ر گه‌نجى و هه‌تا ئاستێ به‌رهه‌مئینانێ ژى ل ده‌ف فه‌رمانبه‌رێ ب ته‌مه‌ن كێم دبت و ئه‌ڤه‌ ب نه‌رێنى دزڤرت هه‌م بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورى هه‌م ژى بۆ له‌زاتیا برێڤه‌برنا مامه‌له‌ێن هه‌ڤوه‌لاتیان و بارگرانى زێده‌تر دكه‌ڤت ل سه‌ر مللێن حوكمه‌تێ ژى، چونكى ب بوورینا چه‌نده‌هان سالان مووچه‌یێ فه‌رمانبه‌رێن ب ته‌مه‌ن دو هه‌تا سێ جاران زێده‌تر دبت ژ فه‌رمانبه‌رێ گه‌نج. ل ڤێره‌ من دڤێت بێژم راسته‌ ته‌خا گه‌نجان گه‌له‌ك یا كێمه‌ د ناڤ كابینه‌یا نوویى یا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ دا, لێ هه‌كه‌ كابینه‌یا نوو یا حوكمه‌تێ بڤێت ئابوورێ كوردستانێ گه‌شه‌ بكت و پتر پێشڤه‌ بچت, پێدڤیه‌ ئه‌ڤ خالێن هه‌ وه‌ك پێشنیاز قه‌بوول بكت ئه‌و ژى: به‌رێخوه‌ دانا گه‌نجان وه‌ك هێزا سه‌ره‌كى بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورى و رۆخساندنا ده‌لیڤه‌یێن كارى بۆ ته‌خا گه‌نجان و ب تایبه‌تى ده‌رچوویێن په‌یمانگه‌ه و زانكۆیان نه‌ تنێ ل كه‌رتێ گشتى، به‌لكو هه‌تا ل كه‌رتێ تایبه‌ت ژى هه‌روه‌سا ب ڤه‌كرنا كارگه‌هێن دروستكرنا به‌رهه‌مێ خومالى مینا دروستكرنا ته‌ماتێ و مره‌بێ و شه‌ربه‌تان, زێده‌بارى خانه‌نشینكرنا فه‌رمانبه‌رێن ب ته‌مه‌ن و یێن هێزا كارى نه‌یى و ئه‌م دشێن ب خانه‌نشینكرنا وان و كێمكرنا مووچێ وان مفا ژ سه‌ربۆرێن وان یێن كارى وه‌رگرن ب رێیا دروستكرنا گرێبه‌سته‌كێ ب گۆژمه‌كێ كێم تنێ هه‌كه‌ فه‌رمانگه‌ه یا پێدڤى شه‌هره‌زایى و سه‌ربۆرا وى بت, دیسا كاراكرنا به‌رنامێن گه‌شه‌پێدان و راهێنانا گه‌نجان و فێركرنا وان مینا به‌رنامێن تواناسازى بۆ هنارتنا قوتابیان بۆ ته‌مامكرنا خواندنێن بلند و مفاوه‌رگرتن ژ وه‌لاتێن بیانى, دبیت د ڤێ گۆتارا كورت دا من هنده‌ك خالێن دیتر دیار نه‌كربن، لێ دروستكرن و بهێزراگرتنا ژێرخانه‌یا ئابوورى یا هه‌ر وه‌لاته‌كى ل سه‌ر مللێن گه‌نجان دمینت, له‌وا دهێته‌ پێشبینیكرن كابینه‌یا حوكمه‌تا نووى كابینه‌یا چاره‌كرنا ئارێشه‌یێن گه‌نجان بت، چونكى سه‌رۆكێ كابینا نوو كه‌سه‌كێ گه‌نج و خودان ئه‌زمۆنه‌ د وارێ ئارامیێ و ئاڤه‌دانیێ دا.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى

نابیته‌ جهێ سه‌رسۆرمانێ ئه‌گه‌ر ئه‌م بێژن كو بانكێن حكومى ل هه‌رێما كوردستانێ و عیراقا فیدرال هێشتا دنالن ژ لایێ پێشكه‌فتنا سه‌رده‌مانه‌ ڤه‌، چ بكارئینانا ته‌كنۆلۆژیا سه‌رده‌م بیت یان ژى نه‌بوونا جه و سه‌ر و سیمایه‌كێ گونجای و سه‌رنجراكێش و زێده‌بارى نه‌بوونا ئاڤاهیێن رێكوپێك و هه‌تا هنده‌ك جاران به‌نكێن حكومى ژلایێ سیكیۆرتیێ ژیڤه‌ دنالن، له‌وا ژبه‌رهندێ ئه‌م دشێن بێژن ئه‌ڤ به‌نك تنێ ناڤبه‌ره‌كێ دارایى یه‌ د ناڤبه‌را حوكمه‌تێ و فه‌رمانبه‌ران ده‌ و ب هیچ كاره‌كى دیتر نارابتن و ئه‌م بێژن هێژ ئه‌ڤان به‌نكان نه‌كاریه‌ ئه‌و فه‌رمانبه‌رێ مووچێ خوه‌ ژێ وه‌ردگرتن ل ڤێ بانكێ پاشكه‌فت بكت و ئه‌ڤه‌ ژى یا بوویه‌ ئه‌گه‌ر كو سیوله‌ یان دراڤ ل ده‌ڤ ڤان جۆره‌ به‌نكان كێم بت و تنێ وه‌ختێ حوكمه‌تێ بریارا هنارتن و مه‌زاختنێ دا بۆ فه‌رمانبه‌ران ئه‌ڤ به‌نك كار دكن و جهێ داخێ یه‌ كو ئه‌ڤ ده‌زگه‌هێ دارایى تنێ مفا ژێ بهێته‌ دیتن وه‌ك فه‌رمانبه‌رێ دابه‌شكرنا مووچه‌یان. هه‌روه‌سان نه‌بوونا سیسته‌مه‌كێ زڤراندنا دراڤێ تاكى یێ ئه‌لیكترۆنى وه‌كى بكارئینانا كارتێن ئه‌لیكترۆنى و بكارئینانا ئامیرێن خه‌رجكرنا دراڤى بوویه‌ ئه‌گه‌ر كو وه‌ختێ مووچه‌ دهێته‌ راگه‌هاندن په‌ستانه‌كا زێده‌ ل سه‌ر فه‌رمانبه‌ر و ڤان به‌نكان په‌یدا دبت و كار ب سستى دهێنه‌ ئه‌نجامدان ژلایێ ڤان به‌نكان ڤه‌, و هه‌تا هنده‌ك جاران فه‌رمانبه‌رێن مووچه‌ى وه‌ردگرن زێده‌تر ژ سه‌عه‌ته‌كێ ل به‌ندا وه‌رگرتنا مووچه‌یێ خوه‌ دمینن, ئه‌م دشێن بێژن ئه‌ڤ فاكته‌رێن هه‌بووینه‌ ئه‌گه‌ر كێمتر دانوستاندن بهێته‌كرن ژلایێ هه‌ڤوه‌لاتیان ل گه‌ل به‌نكێن ناڤبرى. دیسا ژبه‌ر كو پتریا هه‌ڤوه‌لاتیان ل هه‌رێما كوردستانێ و عیراقا فیدرال فه‌رمانبه‌رن و پتر قه‌ستا به‌نكێن حكومى دكن ژبه‌نكێن بازرگانى و ئه‌ڤه‌ به‌روڤاژى وه‌لاتێن پێشكه‌فتى یه‌ كو ل وان وه‌لاتان گرنگیا زێده‌تر دهێته‌ دان ب به‌نكێن بازرگانى, له‌وا ئه‌گه‌ر حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ بڤێت ئابوورێ هه‌رێمێ به‌ر ب باشترڤه‌بوونى بچت و زێده‌تر سیوله‌ هه‌بتن ل ده‌ف به‌نكێن ناڤبرى پێدڤیه‌ ئه‌ڤ خالێن ل خوارێ ل به‌رچاڤ بهێنه‌وه‌رگرتن ئه‌و ژى: ل شوونا خه‌رجكرنا مووچه‌یى ب سیسته‌مێ كه‌ڤن و بكارئینانا چه‌كێن به‌نكى ئه‌گه‌ر كارتێت ئه‌لیكترۆنى ب فه‌رمانبه‌ران بهێنه‌دان و ئامیرێن خه‌رجكرنا مووچه‌یێ فه‌رمانبه‌ران ل جهێن گشتى و سۆپر ماركێتان بهێنه‌ ده‌ینان و رێ ل به‌ر خه‌رجكرنا ئێكسه‌ر یا دراڤى بهێته‌ گرتن ئه‌و ژى ب رێیا دیاركرنا خه‌رجكرنا گۆژمه‌كێ دراڤى ژلایێ ئامیرێ خه‌رجكرنێ ڤه‌ كو ئه‌ڤه‌ دێ بته‌ ئه‌گه‌ر دراڤ بهێته‌ گیرۆكرن د ناڤا به‌نكێ دا و هه‌تا ئه‌م دشێن بێژن ئه‌گه‌ر دراڤ ئێكسه‌ر و ب گۆژمێ مه‌زن نه‌هاته‌ كێشان ژ به‌نكێ نابته‌ ئه‌گه‌ر گرانى ژى د ناڤا بازاران ده‌ په‌یدا بت, هه‌ر دیسا ئه‌گه‌ر به‌نكێن حكومى ل سه‌ر فه‌رمانبه‌ران بسه‌پینن كو ژمێره‌یه‌كا هلگرتنێ یان پاشخستنێ بهێته‌ ڤه‌كرن ژلایێ ڤه‌رمانبه‌ران ڤه‌ و گۆژمه‌ك جێگر د ڤێ ژمێره‌یێ ده‌ بمینت و نه‌هێته‌ كێشان و نه‌كه‌ڤته‌ ناڤ بازارى یان ژى ب تنێ د كاودانێن فه‌ر دا بهێته‌كێشان, خاله‌كا دى یا كو ببته‌ ئه‌گه‌ر زێده‌تر دانوستاندن ب ڤان به‌نكان بهێته‌كرن ئه‌وه‌ كو هه‌تا نوكه‌ گه‌له‌ك ناڤچه‌ و كومه‌لگه‌هێن دیار ل هه‌رێما كوردستانێ د بێ به‌نكن و چ تایێن به‌نكان لێ نینن ئه‌ڤه‌ ژى ئه‌گه‌رێ لاوازیا سیسته‌مێ به‌نكێن حكومى یه‌, خاله‌كا دى ئه‌گه‌ر به‌نكێن حكومى ل هه‌رێما كوردستانێ په‌یوندیێن خوه‌  ل گه‌ل به‌نكێن بیانى ب هێزكرن، دبیت ئه‌ڤه‌ ببته‌ رێكخوه‌شكه‌ره‌ك بۆ په‌روه‌رده‌كرنا كارمه‌ندێن به‌نكێن حكومى و ڤه‌كرنا خولێن ره‌وشه‌نبیریا دانوستاندن و بكارئینانا ژمێره‌ێن به‌نكى داكو ئه‌ڤه‌ ببت پالده‌ره‌ك بۆ پێشخستنا ڤان به‌نكان, خاله‌كا دى دروستكرنا باوه‌ریێ و بهێزكرنا سكیۆرتیا به‌نكێن حكومى داكو هه‌ڤوه‌لاتى پشتراست بت كو دراڤى وى ل به‌نكان ناهێته‌ خوارن و ژ ناڤبرن ئه‌و ژى ب رێیا راگه‌هاندن و به‌رچاڤكرنا چالاكیێن به‌نكێن ناڤبرى. ل دووماهیێ دا به‌نكێن حكومى رۆلێ خوه‌ ببینن دڤیا بت مامۆستاێن ئاینى ژى د گۆتارێن خوه‌ دا گرنگیا به‌نكان و ب تایبه‌تى به‌نكێن حكومى بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان بده‌نه‌ دیار كرن و بزاڤا ڤه‌كرنا ژمێره‌یان ل ده‌ڤ به‌نكان بهێته‌ زێده‌كرن دا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ ب هێز بكه‌ڤتن و یه‌كسانى د دابه‌شكرنا دراڤى دا بهێته‌كرن ب رێیا وه‌به‌رهێنان و پاشخستنا دراڤى بۆ ده‌مێن به‌رته‌نگ.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى

ئافراندن و هه‌بوونا مه‌ ل سه‌ر روویێ زه‌ڤه‌یێ ب ده‌ستێ مه‌ وه‌ك تاك نه‌بوویه‌, دیسا زه‌نگینى و فه‌قیرى ژى هه‌م جار ب ده‌ستێ تاكى نه‌بوویه‌، چونكى ئه‌م دزانن خودایێ مه‌زن مرۆڤ ب باشترین شێوه‌ یێ دروستكرى و هنده‌ك ژ مرۆڤان ل سه‌ر هنده‌كێن دى خستینه‌ چ ژلایێ زانینێ ڤه‌بت یان ژلایێ زه‌نگینى و فه‌قیریێ و هه‌تا دووماهیێ, لێ مه‌ باوه‌رى یا هه‌یى كو ئه‌ڤ سه‌رئێك خستنه‌ بیه‌كسانى و دادپه‌روه‌ریى بوویه‌ و هه‌موو ئالى ئه‌گه‌ر باش هزر بكن دێ بینن كو مفادارن ژ ڤێ دروستكرنێ, لێ یا مه‌ دڤێت بێژین كو دو جۆرێن مرۆڤان یان دو جۆرین مێشكان هه‌نه‌، ئه‌وژى مێشك یان مرۆڤێ وه‌به‌رهێنه‌ر و مێشك و مرۆڤێ به‌كارهێنه‌ر, ل ڤێره‌ یا مه‌ دڤێت بێژین ئه‌رێ هه‌بوونا مێشكێ وه‌به‌رهێنه‌ر و بكارهێنه‌ر چ كارتێكرن هه‌یه‌ چ ل سه‌ر ئابوورى یان ژى ل سه‌ر شێوازێ ژین و ژیارێ؟ دیسا ئه‌رێ تاكێ كورد به‌رهه‌م هێنه‌ره‌ یان ژى بكارهێنه‌ره‌ یان هه‌ردووكه‌ د ئێك ده‌م دا؟ دا به‌رسڤا ڤان پرسیاران بده‌ین پێدڤیه‌ بزانینن ئه‌رێ مه‌ره‌م ژ مێشكىً وه‌به‌رهێنه‌ر و بكارهێنه‌ر چیه‌, یاخۆیایه‌ چاوا به‌ر ب جیهانگیریێ ژ سالا 1990 وه‌ره‌ كو پتر رۆشه‌نبیریا بكارئینانێ و هنارتنا كه‌لوپه‌لان د ناڤبه‌را وه‌لاتان دا رێك خوه‌شكریه‌ پتر مێشكێ تاكى به‌ر ب بكارهێنه‌ریێ ڤه‌ بچت و مێشكێ بكارهێنه‌ر ئه‌و مرۆڤ یان تاكه‌ ئه‌وێ ئاراسته‌یێ وى پتر بكارئینان یان ژى زێده‌تر كه‌ل و په‌لان بكاردئینت ژ به‌رهه‌م ئینانێ هه‌روه‌سا ئه‌ڤ تاكه‌ پشتى پێدڤیێن خوه‌ یێن گرنگ ته‌مام دكت به‌رب كه‌لوپه‌لێن نه‌گرنگ ڤه‌ دچت كو ئه‌م دشێن بێژن ئه‌ڤ تاكه‌ دكارت بژیت بێ ئه‌ڤ حه‌زه‌, لێ تاكێ وه‌به‌رهێنه‌ر هه‌مى هه‌ولان دمه‌زێخت دا بكارت داهات و به‌رهه‌مێ خوه‌ زێده‌تر بكت ژ بكارئینانێن خوه‌ و ئه‌ڤ مێشكه‌ حه‌تا راده‌یه‌كێ یێ كێمه‌ و زۆر یێ گرنگه‌ بۆ بهێز راگرتنا ئابوورى, زێده‌بارى ئه‌ڤ هه‌ردو مێشكه‌ گرنگن هه‌بن د ناڤ جڤاكى دا و دژینگه‌ها ئابوورى دا لێ مێشكێ وه‌به‌رهێنه‌ر دڤیا بت زێده‌تر بت. گه‌له‌ك فاكته‌ر كارتێكرنێ د ئالۆزكرنا مێشكێ تاكه‌كه‌سى دا دكن كو به‌ر ب ئاراسته‌یێ بكارئینانێ ڤه‌ بچت و ئێك ژ وان فاكته‌رێن ب هێز د وه‌ختێ نوكه‌ دا رێكلاما كوژه‌كه‌ یا دهێته‌ كرن ژلایێ كۆمپانێن زه‌به‌لاح ل سه‌رانسه‌ر جیهانێ پشتێ ده‌رێخستنا به‌رهه‌مێ خوه‌ د ناڤ بازاران ده‌ دا كو زێده‌تر به‌رهه‌مێ كۆمپانیان بكه‌ڤته‌ به‌رده‌ستێ هه‌ڤوه‌لاتى, خالا دویێ ئازادیا بازرگانیێ د ناڤبه‌را وه‌لاتان ده‌ كو ب ساناهى كه‌لوپه‌ل ده‌ربازى وه‌لاتێن دى دبن و پتر ده‌لیڤه‌یێن بكارئینانێ په‌یدا دبن, خالا دووماهیێ لاوازیا كارگه‌ه و كۆمپانیێن ناڤخوه‌یى ل هنده‌ك وه‌لاتان و ب تایبه‌تى وه‌لاتێن نه‌ پێشكه‌فتى و هه‌بوونا هژماره‌كا زۆر ژ بكارهێنه‌ران ل ڤان وه‌لاتان. پتریا وه‌لاتان و ب تایبه‌تى وه‌لاتێن زلهێز هه‌ولا وه‌به‌رهێنانێ و ئاراسته‌كرنا هه‌ڤوه‌لاتێى خوه‌ به‌ر ب به‌رهه‌مهێنانێ ڤه‌ دبن و زێده‌تر ژ وه‌لاتێن پاشڤه‌مایى, و گه‌له‌ك جاران وه‌لاتێن خودان ئابووره‌ك ب هێز و كۆمپانیێن مه‌زن گه‌له‌ك ڤه‌كۆلینان دكن داكو هه‌ڤوه‌لاتێن وه‌لاتێن دى مژوول بكن و به‌ر ب بكارهێنه‌ریێ ڤه‌ ببن و به‌رهه‌مێ خوه‌ پێ بفرۆشن, باشترین نموونه‌ ژى ده‌رخستنا هنده‌ك یاریێن ئه‌لیكترۆنى كو مێشكێ زارۆیى و تاكى مژوول دكن دا زێده‌تر وه‌ختى پێڤه‌ ببن و ئاگه‌ه ژ به‌رهه‌مهێنانێ نه‌مینت هه‌روه‌كى په‌یدابوونا یاریا پوبجى و گه‌ل یاریێن دى. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى ئه‌م نابێژن تاكێ مه‌ ته‌ڤ یێ بكارهێنه‌ره‌، لێ مه‌ تاكێ به‌رهه‌م هێنه‌ر كێم یێ هه‌یى, هه‌روه‌سا چ ئامارێن دروست نینن ئه‌م رێژا به‌رهه‌مهێنه‌رى ژ بكارهێنه‌رى جودا بكه‌ین, لێ ئه‌گه‌ر ئه‌م بهێن و ته‌ماشه‌یى بازارى و گه‌نجى خوه‌ بكه‌ین دێ بینین كو رێژا ڤه‌كرنا كافى و چێخانه‌یان زێده‌بوویه‌ و گه‌نج و هه‌ڤوه‌لاتیێ مه‌ یێ كو دڤیا بت به‌رهه‌مئینانێ ئه‌نجامبده‌ت پتر ئاراسته‌یێ وى ل گازینۆ و كافیانه‌ و ئه‌ڤه‌ ژى ب نه‌رینى دزڤرتن بۆ ئابوورى و ئه‌م دبینن كو پتر پشتبه‌ستنا مه‌ ل سه‌ر وه‌لاتێن ده‌وروبه‌ره‌ بۆ دابینكرنا پێدڤیێن رۆژانه‌, ل ڤێره‌ گه‌له‌ك خال هه‌بووینه‌ كو كارتێكرن ل مێشكێ گه‌نجێ كورد كرینه‌ بگره‌ ژ به‌تالیێ و بێ دراڤیێ و گه‌له‌كێن دى. ل دووماهیێ من دڤێت بێژم دا كو مێشكه‌كێ وه‌به‌رهێنه‌ر مه‌ هه‌بیت پێدڤیه‌ هه‌ر ژ قووناغێن سه‌ره‌تایى یێن خواندنێ و هه‌تا قووناغا ئاماده‌یى و كۆلیژێ ژى بابه‌تێن چاوانیا مه‌زاختنێ و وه‌به‌رهێنانێ بۆ قوتابى بهێته‌ رۆهنكرن، چونكى ئێكه‌م ده‌رگه‌هێ قوتابى یان تاك ژێ فێردبت قوتابخانه‌یه‌ له‌وا ب هشیارى ئه‌گه‌ر ئه‌م هزر ل وه‌به‌رهێنانێ و بكارئینانێ نه‌كین رێژا بكارهێنه‌ر دێ زێده‌تربت و سستى دێ د پێشكه‌فتنا ئابوورى وه‌لاتى دا په‌یدا بت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
گومان د وێ چه‌ندێ دا نینه‌ كو بهایێ زێرى گرێدایه‌ ب بهایێ دۆلارێ ئه‌مریكى، له‌وا یا پێدڤیه‌ بزانین ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ چاوا هاتیه‌ و چاوا دۆلار كارتێكرنێ دكت د بهایێ كه‌لوپه‌لان ده‌ ب تایبه‌تى ئه‌گه‌ر مرۆڤى پلان هه‌بت وه‌به‌رهێنانێ بكت د كرین و فرۆتنا زێرى دا. هه‌روه‌سا گه‌له‌ك جاران زانینا په‌یوه‌ندیان د ناڤبه‌را دو كانزا یان دو میتالان ده‌ گه‌له‌ك یا پێدڤى یه‌ مرۆڤ بزانت ب تایبه‌تى وه‌به‌رهێنه‌ر، چونكى هه‌روه‌ختا په‌یوه‌ندى د ناڤبه‌را وان دا یا دیاربوو ل وى وه‌ختى وه‌به‌رهێنان دێ ئاسانتربت. د سه‌رده‌مێن بۆرى دا بهایێ دراڤى دهات ده‌ستنیشانكرن ب رێیا بهایێ زێرى كو د سیسته‌مێ سیاسه‌تێن دراڤى دا بهایێ یه‌كه‌یه‌كا دراڤى دهات دیاركرن به‌رامبه‌ر چه‌ند مسقالێن زێرى ژبه‌ركو زێر و دۆلارێ ئه‌مریكى هاتبوون پێكڤه‌گرێدان ل وه‌ختێ كو زێر دهاته‌ بكارئینان وه‌كى ستانده‌رد بۆ پیڤانێ هه‌ر ژ سالا 1900 هه‌تا 1971 لێ ل دووماهیا سالا 1971 كار زێده‌تر ب ڤێ یاسایێ نه‌هات كرن. زێده‌بارى زێر و دۆلار دهێنه‌ بهاكرن ب رێیا نشیاندانێ و دخوازێ ل بازارێن دارایى دا, هه‌روه‌سا ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ په‌یوه‌ندیه‌كا به‌روڤاژى یه‌ ئه‌و ژى ب وێ واتایێ دهێت كو هه‌رگاڤا بهایێ دۆلارى داكه‌فت وى وه‌ختى بهایێ زێرى بلند دبت, ژبه‌ر كو هه‌ر گاڤا بهایێ دۆلارى هات خوار خه‌لك هه‌ول دده‌ن پێكگهوران بۆ خوه‌ ببینن ژ بۆ وه‌به‌رهێنانێ داكو بهایێ كه‌لوپه‌لێن وان نه‌هێت خوار و ئه‌ڤ چه‌نده‌ داخوازێ ل سه‌ر كرینا زێرى زێده‌دكت، چونكى زێر كانزایه‌كێ جهێ باوه‌ریێ یه‌ بۆ به‌هرا پتر ژ وه‌به‌رهێنه‌ران. گه‌له‌ك ڤه‌كۆلین یێن هاتینه‌كرن بۆ دیاركرنا ڤێ په‌یوه‌ندیێ و ل دووماهیى یا بۆ ڤه‌كۆله‌ران دیاربووى په‌یوه‌ندیه‌كا نی نێگه‌تیڤ یان به‌روڤاژى, ژ وان ڤه‌كۆلینان ژى ڤه‌كۆلینا Christner and Dickle و Fergal O‌Connor په‌یوه‌ندیه‌كا نێگه‌تیڤ دیار كربوون د ناڤبه‌را زێر و دۆلارى دا. هه‌لبه‌ت مه‌رج نینه‌ كو هه‌مى وه‌ختان ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ به‌روڤاژى بت چونكى هنده‌ك جاران دبیت ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه‌ جواروجۆر بن كو دمینت ل دووڤ كاودان و بارودۆخێن ئابوور یێن رۆژانه‌. نه‌خاسمه‌ رێژه‌یه‌كا زۆر ژ بانكێن نیڤده‌وله‌تى ل سه‌رانسه‌ر جیهانى وه‌به‌رهێنانێ دكن د كرین و فرۆتنا زێرى دا ژ به‌ركو دا سه‌روه‌ت و سامانێ خوه‌ بپارێزن ژ ناڤچوونێ ل وه‌ختا قه‌یرانان و ده‌مێ داخواز ل سه‌ر دۆلارێ ئه‌مریكى كێم دبت. هنده‌ك فاكته‌ر هه‌نه‌ كارتێكرنێ د بهایێ زێرى دا دكن ژ وان ژى: ژ به‌ركو زێر كانزایه‌ و بهایێ وى دهێت دیاركرن ب رێیا قانوونا نیشادان و داخوازێ بۆ نموونه‌ بهایێ زێرى بلنددبت هه‌رگاڤا داخواز ل سه‌ر كرینا زێرى زێده‌بوو و به‌روڤاژى وه‌ختا دخواز ل سه‌ر كرینا زێرى كێم دبت بهایێ زێرى ژى دهێت خوار. لێ ئاریشه‌ په‌یدادبت وه‌ختا كو دخواز ل سه‌ر كرینا زێرى زێده‌دبت، چونكى یا ب سانه‌هى نینه‌ زێر ب ئاسانى بهێته‌ په‌یداكرن ژبه‌ر كو تێچوونێن ده‌رئینانا زێرى د زێده‌نه‌ و گه‌له‌ك گرانن. هه‌روه‌سا بلندبوون و داكه‌فتنا رێژا مفایى ل سه‌ر قه‌والان ژى كاتێكرنه‌ك به‌رچاڤ هه‌یه‌ د بهایێ زێرى دا، چونكى هه‌ر وه‌ختا رێژا مفایى ل سه‌ر قه‌والان هات خوار بهایێ زێرى بلند دبت ژ به‌ركو وه‌به‌رهێنان د كرین و فرۆتنا زێرى دا پتر قازانجى ددت. زێده‌بارى به‌لاڤبوونا رێژه‌یه‌كا زۆر ژ دراڤى د ناڤ بازارێن دارایى و دراڤى دا رێكێ خوه‌شدكت رێژا مفایى بهێت خوار ئه‌ڤه‌ژى دبته‌ رێخوه‌شكه‌ر بۆ بلندبوونا بهایێ زێرى. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى زێر وه‌كى كانزایه‌كێ گرانبها و جوان دهێته‌ ناسكرن، چونكى كرینا زێرى وه‌كى مه‌رج هاتیه‌ سه‌پاندن ژ لایێ كچان ڤه‌ ل وه‌ختا پێكئیننا ژیانا هه‌ڤژینیێ و هنده‌ك جارن بار گرانی دكه‌ڤته‌ سه‌ر ملێن كوران ژ به‌ر نه‌بوونا دراڤێ پیویست بۆ كرینێ.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
شارستانیێن كه‌ڤن و ملله‌تێن بۆرى رادبوون ب ده‌ستخستنا سه‌روه‌ت و سامانى و خه‌رجكرنا وى بێ كو قانوونه‌ك یان رێسایه‌ك بهَیته‌ بكارئینان و دارایا وه‌لاتى نه‌ دهاته‌ جوداكرن ژ دارایا ده‌ستهه‌لاتداران, هه‌روه‌سا گه‌ر ئه‌م ل دیرۆكێ بنێرن، ئێكه‌م ملله‌تێ ب رێخستنا داهاتێ وه‌لاتى و خه‌رجیاتێن وێ رابووین ل ژێر چارچووڤێ بۆدجێ دا ملله‌تێ رۆمانیان بوون كو بۆدجه‌ بۆده‌مێ پێنج سالان دروستدكرن و زێده‌بارى پرۆسێسا رێخستنا داهاتى و خه‌رجیاتان ل وه‌لاتێ بریتانیا روودا و هزرا دروستكرن و به‌رهه‌ڤكرنا بۆدجێ هاته‌ دان ل سالا (1628) پشتى دیاربوویى گرنگیا پشتبه‌ستنا داهات و خه‌رجیان ژلایێ ملله‌تان ڤه‌. و بۆدجه‌ یان (Budget) دهێته‌ ناسكرن ب پێشبینیه‌كا تێر و ته‌سه‌ل و كو پشتبه‌ست ل سه‌ر دهێته‌كرن بۆ خه‌رجیاتێن گشتى و داهاتێ گشتى د پاشه‌رۆژێ دا و به‌هرا پتر ژ جاران بۆ ده‌مێ ساله‌كێ, و ئه‌م دشێن بێژن بۆدجا گشتى یا وه‌لاتى ژ دو خالێن گرنگ یێن پێكهاتى، ئه‌و ژى پێشبێنى و پشتبه‌ستن كو پێشبینى دهێته‌كرن كا چ داهات د ماوێ سالێ دا دێ بده‌ست وه‌لاتى كه‌ڤت و چ خه‌رجى د ماوێ وێ سالێ دا دێ هێنه‌ كرن ژ لایێ حوكمه‌تا ده‌ستهه‌لاتدار, و مه‌ره‌م ژ پشتبه‌ستنێ ئه‌وه‌ كو مافێ ده‌ستهه‌لاتا بجهئێنانێ یه‌ رازی ببت ل سه‌ر پشتبه‌ستنێن ده‌ستهه‌لاتێ ل سه‌ر خه‌رجى و داهاتێ گشتى. زێده‌بارى بۆدجا گشتى گرنگیه‌كا زۆر یا هه‌یى د وه‌لاتى دا ژ به‌ر كو ده‌ربرینێ ژ به‌رنامێ كارى یێ سیاسى و جڤاكى و ئابوورى یێ حوكمه‌تێ یێ بهێت دكت د ماوێ سالا دارایى دا. هه‌ژیه‌ بزانین بۆدجه‌ د گه‌له‌ك قووناغان دا ده‌ربازبوویه‌، قووناغا سالا (1921 هه‌تا 1939) ب قووناغا كه‌ڤن دهاته‌ نیاسین و تێدا چاڤدێریكرن دهاته‌كرن ل سه‌ر خه‌رجیاتێن گشتى و جۆراوجۆركرنا داهاتى و ژ سالا (1939 هه‌تا 1960) ب قووناغا ئه‌دائى دهاته‌ ناسكرن كو نه‌تنێ چاڤدێرى ل سه‌ر خه‌رجیاتان دهاته‌ كرن، به‌لكو فاكته‌رێ دورستیا بكارئینانێ و بكارئینانا سه‌روه‌ت و سامانى ب شێوه‌یه‌كێ باش داكو كار باشتر بهێته‌كرن, ژ سالا ( 1960 هه‌تا 1970 ) ب قووناغا بودجه‌یێ پروگرامان دهاته‌ ناسكرن كو پشتبه‌ستن دكر ل سه‌ر پلاندانانێ و گرێدانا وێ ب بۆدجا گشتى ڤه‌ و كۆمكرنا زانیاریێن گرنگ بۆ دانا بریاره‌كا دروست بۆ بكارئینانا شیانێن دارایى ب دروستى و كاریگه‌ر, و ژ سالا (1970 هه‌تا 1975) ب قووناغا كارگێرى ب ئارمانجان دهاته‌ ناسكرن و ژ سالا( 1976 هه‌تا 1981) ب قووناغا بۆدجا سفڕى دهاته‌ ناسكرن و تێدا گرنگى ب دروستیا خه‌رجیاتان دهاته‌كرن و باشتركرنا خزمه‌تێن دهێنه‌ پێشكێشكرن بێ كو بهێنه‌ زێده‌كرن. دبیت بهێته‌ پرسیاركرن ئه‌رێ بۆچى بۆدجه‌ی یا گرنگه‌ و بۆچى دهێته‌ دروستكرن؟ ل ڤێره‌ دێ هنده‌ك خالا دمه‌ دیار كرن كو گرنگیا بۆدجێ دیار دكن, ئێك ژوان خالا ئه‌وه‌ ئه‌گه‌ر بۆدجه‌ نه‌هێته‌ دروستكرن ئه‌م نزانین كا ئابوورێ وه‌لاتێ مه‌ یێ به‌رهه‌ڤه‌ بۆ گه‌شه‌كرنێ یان نه‌ چونكى بودجه‌ رێیه‌كه‌ بۆ پشتراستبوونێ ژ گه‌شه‌كرنا ئابوورى, كۆمپانى ب رێیا بۆدجێ ئاراسته‌یێن خوه‌ ل پاشه‌رۆژێ دزانن، چونكى پلانێن خوه‌ ل دووڤ بۆدجێ دداینن, كێمكرنا نه‌وه‌ك یه‌كیا داهاتى, هه‌روه‌سا ل دووماهیێ ب رێیا بۆدجێ حوكمه‌ت دزانیت ئه‌رێ كێژ ده‌ڤه‌رێ داهات زێده‌تر هاته‌ و ژبه‌رچى ل ده‌ڤه‌ره‌ك دى كێمتر بویه‌ كو ب رێیا وێ دێ چاره‌سه‌رێن ب له‌زبینت. ل سه‌رانسه‌ر وه‌لاتان گرنگیه‌كا زۆر ب به‌رهه‌ڤكرنا بۆدجێ دهێته‌دان و ل هه‌رێما كوردستانێ و عیراقا فیدرال ژى گرنگى ب بۆدجێ دهێته‌دان، لێ نه‌ ل ئاستێ پێدڤى چونكى د زۆربه‌یا جاران دا كێماتى یا هه‌یى د بۆجا وه‌لاتى دا و خه‌رجیات زێده‌ترن ژ داهاتى, هه‌ژیه‌ بێژین چه‌ند هه‌یڤێن بۆرى په‌رله‌مانێ عێراقێ قانوونا بۆدجێ ئه‌ڤ ساله‌ په‌سه‌ند كر و پاشى سه‌رۆك كۆمارى ژى ئیمزاكر كو د ڤى بۆدجێ دا داهات هاتیه‌ خه‌ملاندن ب گۆژمێ (106) ترلیۆن دیناران كو دبته‌ (88.5) ملیار دۆلار و خه‌رجیات هاتینه‌ پێشبینیكرن ب گۆمێ (133) ترلیۆن دیناران كو دبته‌ (111.5) ملیار دۆلار, و هه‌ژیه‌ بێژین كێماتى د بۆدجا ئه‌ڤ ساله‌ دا هاتیه‌ دیتن ب (27) ترلیۆن دیناران كو دبته‌ (23) ملیار دۆلار, به‌روڤاژى د سالا بۆری دا كێماتى دهاته‌ خۆیاكرن ب (11) ملیار دۆلاران. ب دیتنا من گه‌ر وه‌لاتێ عیراقێ هزرا كێمكرنا خه‌رجیاتان نه‌كت و هزر د دیتنا ژێده‌رێن نوویێ یێن داهاتى دا نه‌كت دبیت ئه‌ڤ كێماتیه‌ بۆ سالێن بهێت ژى هه‌ر بمینت، له‌وا یا گرنگه‌ نه‌تنێ بۆدجه‌ بهێت په‌سه‌ندكرن، لێ یا گرنگتر ئه‌وه‌ بودجه‌ بژیرانه‌ و بپلانه‌كا گونجاى و رێخستى بهێت دارشتن ژ بۆ باشتركرنا ژین و ژیارا هه‌ڤوه‌لاتیان داكو دووربن ژ قه‌یرانان.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى

نێزیكه‌ ئه‌و قه‌یرانا به‌رى چه‌ند سالان ب سه‌ر ئه‌سمانێ وه‌لاتێ مه‌دا گرتى به‌ر بدووماهیێ ڤه‌ بچت و بازار و بارێ ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ جێگر ببت و گلۆپا كه‌سك بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورى هلبت, و ئه‌و بێ باوه‌ریا ل ده‌ڤ وه‌به‌رهێنه‌رى په‌یدابوویى بۆ وه‌به‌رهێنانێ ب ئێكجارى قر ببت, ئه‌ڤه‌ ژى پشتى حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ بریارا لادانا پاشكه‌فتى دایى و ب خه‌رجكرنا دراڤێ به‌لێنده‌ران رابۆیى و پێنگاڤ هاڤێتین بۆ جێگركرنا بارێ ئابوورێ كوردستانێ, كو ئه‌ڤێ بریارى گه‌له‌ك گوهۆرینێت پۆزه‌تێڤ په‌یداكرن و جاره‌ك دى ژین و ژیارا فه‌رمانبه‌ران خوه‌شكر و ئه‌و به‌رنامه‌ و پلانێن به‌رى نوكه‌ هاتین دارشتن جاره‌ك دى هاتنه‌ ساخكرن, لێ قربوونا قه‌یرانا دارایى گه‌له‌ك نه‌كێشا قه‌یرانه‌ك تازه‌ هاته‌ سه‌رهلدان ئه‌و ژى قه‌یرانا وژدانێ و گرانكرنا بازارى و بهایێ كه‌لوپه‌لان ژلایێ هنده‌ك كه‌سانڤه‌ ب ئارمانجا بده‌ست ڤه‌ئینانا قازانجه‌كێ زێده‌تر و ببهانه‌یا زێده‌بونا دراڤى ل ده‌ڤ هه‌ڤوه‌لاتیان. ئه‌م نابێژن زێده‌بوونا دراڤى ل ناڤ بازارى نابته‌ ئه‌گه‌ر بۆ گرانبوونا بهایان چونكى وه‌ختا دراڤ زێده‌بوو ل ده‌ڤ هه‌ڤوه‌لاتیان ئه‌ڤ هه‌ڤوه‌لاتیه‌ دێ قه‌ستا بازارى و كرینا كه‌لوپه‌لان كن و ئه‌ڤه‌ دراڤه‌ دێ كه‌ڤته‌ ناڤ بازارى و بازرگان ژى دێ زێده‌تر كه‌لوپه‌لان ژ ده‌رڤه‌ ئینن و ل ڤێره‌ یا فه‌ره‌ ئه‌م بێژین وه‌ختا كه‌لوپه‌ل زێده‌تر هاتن ناڤ وه‌لاتى، گومرگ ژى دێ هێته‌ زێده‌كرن ل ڤێره‌ زێده‌كرنا گومركێ دێ بار گرانیێ ئێخته‌ سه‌ر بازرگانان و دێ بوهایان زێده‌كن ئه‌ڤه‌ ب شێوه‌یه‌كێ و ب شێوه‌یه‌ك دى وه‌ختا داخواز زێده‌بوو د ماوێ كورت دا و كه‌لوپه‌ل وه‌ك خوه‌مان، بۆ نموونه‌ ئه‌م بێژن كارگه‌هه‌ك تنێ دكارت د ماوێ ساله‌كێ دا رێژه‌یه‌كا كێم به‌رهه‌مى دروست بكه‌ت یان بازرگانه‌ك به‌رهه‌مه‌ك دیار كرى بینت ژ ده‌رڤه‌ و وه‌ختا داخواز ل سه‌ر زێده‌ بوو ل ڤى وه‌ختى بها دبیت بهێنه‌ زێده‌كرن ژلایێ فرۆشیاران ڤه‌, ئه‌ڤه‌ ئه‌گه‌ر كاودان دنۆرمال بن و لڤین د ناڤ بازارى دا هه‌بت. د كاودانه‌ك دى دا گرانى دكه‌ڤت ناڤ بازارى وه‌ختا دورپێچ ل سه‌ر وه‌لاته‌كێ په‌یدابوو و كه‌لوپه‌ل ژ ده‌رڤه‌ بۆ وه‌لاتى گه‌له‌ك نه‌هاتن و دانوستاندنا وه‌لاتان دگه‌ل وه‌لاتێ دیاركرى كێمبوو, خاله‌ك دى یا دبته‌ ئه‌گه‌ر كو بهایێ كه‌ل و په‌لان گران بت ئه‌وه‌ كو بهایێ دراڤێ وه‌لاتى كێم بت به‌رامبه‌ر بهاێن دراڤێن وه‌لاتێن دى كو ببته‌ ئه‌گه‌ر هه‌لاوسان په‌یدا بت و بها بلند ببن. لێ خالا مه‌ دڤێت ل ڤێره‌ دیار بكه‌ین ئه‌وه‌ كو فرۆشیار وژدانا خوه‌ بهاڤێت و ده‌لیڤه‌یان بۆ خوه‌ ببینت بۆ زێده‌كرنا بهایان چونكى هه‌روه‌ختا وژدان نه‌ما چ پێگریى ب رێنما و قانونان ناهێته‌كرن, ئه‌ڤ خالا هه‌ كارتێكرنه‌كا مه‌زن یا هه‌یى ل سه‌ر بازارى و بهایان. ل پتریا وه‌لاتان و ب تایبه‌ت وه‌لاتێن پێشكه‌فتى روودانێن نه‌چاڤه‌رێكرى په‌یدا دبن د ناڤ بازارى دا، لێ د كاودانێن نۆرمال دا، هیچ گوهۆرینا وه‌سا په‌یدا نابت و فرۆشیار ب وژدان سه‌ره‌ده‌ریێ دكن و بها ناهێنه‌ زێده‌كرن ژلایێ فرۆشیاران ڤه‌, لێ ل وه‌لاتێن دیتر به‌روڤاژى ڤى كاودانى په‌یدا دبت, و باشترین نموونه‌ په‌یدابوویى ل كوردستانێ پشتى لادانا پاشكه‌فتى گوهۆرینێن ب له‌ز د بهایان دا په‌یدابوون ژ لایێ فرۆشیاران و بازرگانان ڤه‌ و ڤێ چه‌ندێ دیار كر كو نه‌مانا وژدانێ بوویه‌ ئه‌گه‌رێ بلندكرنا بهایان نه‌ زێده‌بوونا دراڤى ل ناڤ بازارى و كێمبوونا كه‌لوپه‌لان، چونكى تاكێ كورد مفا ژ قه‌یرانێ وه‌رگرتیه‌ و ب تایبه‌ت فه‌رمانبه‌رى كو هزرا هلگرتنێ و كێم خه‌رجكرنێ ل ده‌ف په‌یدا بوویه‌ و ب هشیارى دراڤ خه‌رجكریه‌. له‌وا ب دیتنا من ئه‌گه‌ر حوكمه‌ت و جهێن به‌رپرس ب به‌رده‌وامى دووڤچوونا بازارى و بهایێ كه‌لوپه‌لان بكن، بلندكرنا بهایان په‌یدا نابت و دڤیا بت هه‌ڤوه‌لاتى و فه‌رمانبه‌رێ مه‌ ژى نه‌ هه‌ر وه‌ختا دراڤێ وى زێده‌بوو قه‌ستا بازارى بكت و بلا قه‌یرانا چووى سه‌ربۆر بت بۆ مه‌ و ره‌وشت و ره‌وشه‌نبیریا درایى ل ده‌ڤ مه‌ ته‌ڤان په‌یدا بت دا هه‌م ژ قه‌یرانان دوور بین و هه‌م ژى ب ژیرانه‌ دراڤى خه‌رج بكه‌ین و پاشه‌رۆژ و ژیرخانه‌یا ئابوورێ مه‌ ب هێز و سه‌قامگیر بمینت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
خوه‌یایه‌ هه‌رێما كوردستانێ ئێكه‌ ژ وان وه‌لاتان ێن كو سیاسه‌تا ئابوورى یا ئازاد تێدا دهێته‌ په‌یره‌وه‌ كرن و سه‌قامگێریه‌كا سیاسى و ئابوورى یا گونجایى یا هه‌ی و زێده‌بارى به‌رده‌ستیا رێژه‌یه‌كا زۆر ژ كه‌ره‌سته‌یێن سروشتى و هه‌بوونا جهێن گه‌شتوگوزارێ, هه‌روه‌سا سه‌ره‌راى پالپشتیا وه‌به‌رهێنانێ ب گشتى و وه‌به‌رهێنانا بیانى ب تایبه‌تى لێ هێش وه‌به‌رهێنانا بیانى نه‌ چوویه‌ د ئاستێن پێدڤى ده‌ و نه‌شیایه‌ سه‌رنجا هه‌رى زێده‌ یا وه‌لاتێن بیانى و كۆمپانیێن بیانى بۆ خوه‌ رابكێشت. د ڤێ گۆتارێ دا گرنگیا وه‌به‌رهێنانا بیانى بۆ پێشكه‌فتنا ئابوورێ هه‌رێما كوردستانێ دێ هێته‌ دیاركرن ل گه‌ل هنده‌ك پێشنیاران بۆ باشتركرنا سیاسه‌تێن وه‌به‌رهێنانێ بۆ راكێشانا رێژه‌یه‌كا زۆر ژ وه‌لاتێن بیانى بۆ ناڤ ئاخا كوردستانێ ب مه‌ره‌ما وه‌به‌رهێنانێ, لێ د ده‌سپێكێ دا پێدڤیه‌ بزانین وه‌به‌رهێنانا بیانى چیه‌ و كه‌نگى به‌لاڤبوویه‌. وه‌به‌رهێنان دهێته‌ ناسكرن ب دانا كارى یا گۆژمه‌كێ دیاركرى چ ب كرینا كه‌لوپه‌له‌كێ یان كرینا كاغه‌زه‌كا دارایى ب مه‌ره‌ما بده‌ستڤه‌ئینانا گۆژمه‌كێ زێده‌تر د پاشه‌رۆژێ ده‌ یان ب رامانه‌كا دى ژ ده‌ستدانا گۆژمه‌كێ دیاركرى یێ دراڤى یه‌ د وه‌ختێ نوكه‌ دا ژ بۆ ئارمانجا پاراستن و زێده‌كرنا دراڤى د پاشه‌رۆژێ ده‌, گه‌له‌ك جۆرێن وه‌به‌رهێنانێ هه‌نه‌ لێ یێن به‌رچاڤ وه‌به‌رهێنانا ناڤخوه‌یى و وه‌به‌رهێنانا بیانى و وه‌به‌رهێنانا ناڤخوه‌یى گرێدایه‌ ب كارێن د ناڤا وه‌لاتى ده‌ دهێنه‌ ئه‌نجامدان ژلایێ وه‌به‌رهێنه‌رێن ناڤخوه‌یى ڤه‌. وه‌به‌رهێنانا بیانى ژى دهێته‌ ناسكرن ب وان كریاران یێن كو كۆمپانى و كه‌سێن بیانى ل ناڤا وه‌لاتێ مرۆڤى ئه‌نجامدده‌ن كو ب رێیا وێ سه‌روه‌ت و سامانێ بیانى دكه‌ڤته‌ ناڤ وه‌لاتى چ ب رێیه‌كا ئێكسه‌ر بت یان ژى نه‌ ئێكسه‌ر، لێ ل ڤێره‌ ئه‌م دێ پتر ل سه‌ر وه‌به‌رهێنانا بیانى یا ئێكسه‌ر راوه‌ستین و گرنگیا وێ بۆ خوه‌نده‌ڤانان دیار كه‌ین. پرسیاره‌ك دبت ل ده‌ف وه‌به‌رهێنه‌ران دروست ببت، ئه‌رێ بۆچى وه‌به‌رهێنانێ ل هه‌رێما كوردستانێ ئه‌نجام بده‌م؟ دا به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ بده‌ین پێدڤیه‌ بزانین كو پشتى ده‌ركه‌فتنا قانوونا وه‌به‌رهێنانێ یا ژماره‌ (13) ل سالا 2006 و ل گه‌ل راستڤه‌كرنا وێ ل سالێن (2009 و 2013) پتر رێك بۆ وه‌به‌رهێنه‌ران خوه‌شكریه‌ كو كارێن خوه‌ یێن وه‌به‌رهێنانێ ل كوردستانێ ئه‌نجامدان و ئه‌م دزانن كه‌ره‌سته‌یێن سروشتى و مرۆڤى ل هه‌رێما كوردستانێ د زێده‌نه‌ و ده‌ستێن كارى و كرێكار ژى د ناڤ دا هه‌نه‌و ئه‌ڤ كه‌ره‌سته‌ دبنه‌ هاریكار وه‌به‌رهێنه‌ر قه‌ستا ڤێ هه‌رێمێ بكن, خاله‌كا دى هه‌بوونا سه‌قامگێریه‌كا زۆر یا ئابوورى و یا سیاسی و جێگربوونا بهایێ دراڤى هه‌تا راده‌یه‌كێ به‌رامبه‌ر دراڤێن دى, ل دووماهیێ ژبه‌ر كو ژێرزه‌مینا ڤێ هه‌رێمێ حه‌تا راده‌یه‌كێ یا گونجایه‌ كو ئه‌م دشێن بێژن ئه‌ڤ خالێن هه‌بووینه‌ ئه‌گه‌ر رێ بۆ وه‌به‌رهێنانا بیانى خوه‌ ش ببت. لێ ئه‌رێ دێ چاوا شیێن پتر رێكێ بۆ كۆمپانیێن بیانى خوه‌شكین دا قه‌ستا ناڤ وه‌لاتێ مه‌ بكن و وه‌به‌رهێنانێ ئه‌نجامبدن؟ خالا ئێكێ و یا هه‌ره‌ گرنگ ئه‌وه‌ ئه‌م بكارن سه‌قامگێریێ بۆ په‌یدا بكن ژ لایێ ئابوورى و سیاسى ڤه‌, هه‌روه‌سا ب دانا كوژمێن زێده‌تر بۆ كۆمپانیێن بوه‌به‌رهێنانێ رادبن وه‌ك كریێ, زێده‌بارى كێمكرنا رێژا باجێ و هه‌ر وه‌كى ئه‌م دبینن ژى د قانوونا وه‌به‌رهێنانێ دا ل هه‌رێما كوردستانێ هاتیه‌ وه‌به‌رهێنه‌ر بهێته‌ ئازاكرن ژ دانا باجێ بۆ ده‌مێ چه‌ند سالێن ده‌سپێكا كارى ێن دیار كرى پاشى ژێ بهێته‌ وه‌رگرتن ئه‌ڤه‌ ژى خاله‌كا ئه‌رێنى یه‌ بۆ پشته‌ڤانیكرنا وه‌به‌رهێنه‌ر و كۆمپانیێن بیانى, پێشكێشكرنا كار ئاسانیان ژ هه‌موو لایان ڤه‌ چ بد انا ڤیزه‌یى بت یان ژى ژلایێ قانوونان ڤه‌ بت كو چ قانوونێن نه‌گونجاى نه‌هێته‌ ده‌ركرن ب دژى وه‌به‌رهێنه‌رێن بیانى. لێ دڤێت ئه‌م هشیاربن ژ هنده‌ك كاودانان ئه‌و ژى ب ئینانا كارمه‌ندێن بیانى ژ لایێ كۆمپانیێن دڤێت وه‌به‌رهێنانێ ل وه‌لاتێ مه‌ بكن و ل سه‌ر وان بسه‌پینن كو رێژه‌یه‌كا زۆر ژ كرێكارێن مه‌ بدامه‌زرینن و بده‌نه‌ كارى دا هه‌م رێژا بێكاریێ كێمتر ببت و هه‌م ژى دراڤ بمینت ل ناڤ وه‌لاتێ مه‌ ئه‌گه‌ر نه‌ دبیت ئه‌م سه‌روه‌ت و سامانێ خوه‌ ژ ده‌ست بده‌ین و به‌هرا زێده‌تر بۆ كۆمپانیێن بیانى بچت. له‌وا ب دیتنا من چه‌ند ئه‌م رێ خوه‌شكین كو دراڤێ بیانى ل ناڤ وه‌لاتێ مه‌ زێده‌ ببت دێ بته‌ هاریكار بۆ بهێز راگرتنا بهایێ دراڤێ مه‌ و پتر ده‌لیڤیێن كارى بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان په‌یدا بن و دێ رێژا بێكاریێ كێمتر بت و ئابوورێ وه‌لاتێ مه‌ ژى دێ گه‌شه‌ كه‌ت و ژێرخانه‌یا ئابوورى دێ بهێزتر بت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
بهایێ لێكگوهارتنێ یان ژى دبێژنێ (Exchange rate) بهایێ یه‌كه‌یه‌كا دراڤیه‌ وه‌كى بهایێ دولارێ ئه‌مریكى به‌رامبه‌ر بهایێ یه‌كه‌یه‌كا دراڤى یا دى وه‌كى دینارێ عیراقى. بۆیه‌ره‌كا ئاسان نینه‌ كو ئه‌م بكارن بهایێ دراڤه‌كێ به‌رامبه‌ر دراڤه‌كێ دى پێشبینى بكن ب تایبه‌تى د ده‌مێ كورت دا ژبه‌ر كو د وى ده‌مێ كورت دا بهایێ لێكگوهارتنێ نه‌یێ جێگره‌ و ناهێته‌ پێشبینیكرن. ژبه‌ر پێشكه‌فتنا دوه‌ختێ نوكه‌ دا په‌یدابوویى و ژبه‌ر هه‌بوون و به‌رده‌ستبوونا زانیاریان ده‌رباره‌ى بهایێن لێكگوهارتنێ ڤه‌كۆلینێین زێده‌تر ل سه‌ر بهایێن لێكگوهارتنێ دهێنه‌كرن و ڤه‌كۆله‌ر پێكۆلا دیاركرنا هنده‌ك تێگوهۆران دكن كو ب ئاسانى ب رێیا وان بكارن پێشبینیێن دروست ده‌ربارێ بهایان بكن، لێ تا نوكه‌ نه‌كارینه‌ چ رێكیێن گونجایى ببینن سه‌ره‌راى هه‌بوونا گه‌له‌ك رێیان وه‌كى رێكیێن دراڤى و رێكیێن موندێل فلامینگ و رێكیێن دوورن بۆشى كو ئه‌ڤ رێكێن هه‌ هه‌ولا رۆهنكرن و دیاركرنا لڤینێن بهایێ لێكگوهارتنێ دایه‌ د ناڤبه‌را گه‌له‌ك دراڤان ده‌ ل ئابوورێن جودا. رێیێن دراڤى پێناسه‌یا بهایێن لێكگوهارتنێ دكت و دیار دكت كو به‌رهه‌م یێ جێگره‌ به‌لێ بها و هه‌لاوسان كارتێكرنێ ل بهایێ لێكگوهارتنێ دكن كو هه‌ر گاڤا نیشاندانا دراڤى زێده‌بوو بهایێ كه‌لوپه‌ل و خزمه‌تان ژى دێ بلند بت كو ئه‌ڤه‌ دێ بته‌ ئه‌گه‌ر بهایێ دراڤى كێم ببت و بهێته‌ خوار, زێده‌بارى پێشبینیكرن بو بهایێن لێكگوهارتنێ ل دووڤ ڤێ رێیێ یا ب زه‌حمه‌ته‌ ژبه‌ركو داخواز ل سه‌ر دراڤى و هاوكێشا وێ بدروستى نه‌هاتیه‌ دیاركرن و باشترین نموونه‌ ژى ئه‌گه‌ر ئه‌م بێژن كه‌لوپه‌ل ل وه‌لاتێ توركیا ئه‌رزانن و ئه‌رزانتر ژ كوردستانێ خه‌لكێ كوردستانێ و توركیا ژى دێ پتر كه‌لوپه‌لێن توركى كرن و ب ڤى شێوه‌ى دێ بهایێ لیره‌یێ توركى بلند بت. من ل هژمارا 2025 یا رۆژناما ئه‌ڤرۆ گۆتاره‌ك به‌لاڤكربوو ل سه‌ر سیسته‌مێن لێكگوهارتنا دراڤان و بكارئینانێ كو سێ سیسته‌مێن سه‌ره‌كى یینَ لێكگوهارتنێ هه‌نه‌. رێیا دوویى رێیا مۆندێل فلامینگى یه‌ كو خه‌لاتێ نۆبل وه‌رگرتیه‌ ل سالا 1960 د رێیا خوه‌ دا په‌یوندى د ناڤبه‌را بهایێن لێكگوهارتنێ, رێژا مفایى و سه‌رجه‌مێ گشتى یێ به‌رهه‌مێ خومالى دیاركریه‌ كو ئه‌ڤ رێكه‌ د ئابوورێن بچووك دا و ئابوورێن ڤه‌كرى ناهێته‌ بكارئینان, د ڤێ رێكێ دا ئه‌گه‌ر سیسته‌مێ لێكگوهارتنێ یێ دگوهۆرت هاته‌ بكارئینان و سیاسه‌تا به‌رفرهه‌یا دراڤى دێ هنارتیێن مه‌ زێده‌بن و بهایێ دراڤى دبیت زێده‌ ببت یان ژى كێم, لێ ئه‌گه‌ر سیسته‌مێ دراڤى یێ جێگر بت و سیاسه‌تا دراڤى یا به‌رفرهه‌ بت دێ نیشادانا دراڤى زێده‌بت. و رێیا دووماهیێ یا دۆر بۆشى هه‌ر وه‌سا گرنگیێ ل سه‌ر مودێلێ به‌رى نوكه‌ یان یێ فلامینگۆیى دكه‌ت به‌س پتر رۆلێ پێشبینیێ دیار دكت و گرنگیێ پێ ددت, و ئه‌ڤ رێكه‌ دیار دكت كو بهایێ سه‌ره‌كى یێ كه‌لوپه‌لان دهێته‌ گوهۆرین هێدى هێدى، به‌لێ بهایێ لێكگوهارتنێ وه‌ك خوه‌ دمینت. ل دووماهیێ ل دووڤ رێیا مۆندیل فلامینگۆیى سیاسه‌تێن دراڤى ێن به‌رفرهه‌ یان سیاسه‌تێن دارایى ێن به‌رته‌نگ دبنه‌ ئه‌گه‌ر بهایێ دراڤى دابكه‌ڤت و بهێته‌ خوار, لێ سیاسه‌تا به‌رته‌نگ یا دراڤى و سیاسه‌تا به‌رفرهه‌ یا دارایى دبنه‌ ئه‌گه‌ر بهایێ دراڤى بلند ببت, له‌وا لدیف ڤێ رێكێ پێشبینیا بهایێ لێكگوهارتنێ یا ب زه‌حمه‌ته‌. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى ژبه‌ر كو ئه‌م دینارى بكاردئینن و بهایێ دینارى به‌رامبه‌ر دۆلارێ ئه‌مریكى یێ جێگر نى نه‌ و هنده‌ك جاران پێشبینیا وى گه‌له‌ك زه‌حمه‌ته‌ چونكى بهایێ دۆلارى به‌رامبه‌ر دینارى گرێدایه‌ ب كریارێن كرین و فرۆتنا دۆلارى ژلایێ به‌نكا ناڤه‌ندى یا عیراقى ڤه‌ و به‌نكا ناڤه‌ندى یا عیراقى ژى پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر داهاتێ نه‌فتێ و وى دۆلارى دكه‌ت یێ بۆ مه‌ ژ فرۆتنا په‌ترۆلێ دهێت، له‌وا كێمبوون و زێده‌بوونا دۆلارى پێشبینێن مه‌ ئالۆز دكت. ب دیتنا من ئه‌م تنێ دكارن پێشبینێن دروست بده‌ن وه‌ختا مه‌ یه‌ده‌كه‌كێ زێده‌ ژ دراڤێ بیانى هه‌بت و ئه‌م سیاسه‌تا دراڤى یا جێگر بكاربینن دبیت حه‌تا راده‌یه‌كێ ئه‌م ل سه‌ر بهایێ دراڤێن بیانى ل گه‌ل دراڤێ خوه‌ زالبین.