سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
ل گه‌ل دووماهیهاتنا سالێ گه‌له‌ك پلان بۆ سالا نوو یان سالا ددووڤرا دهێنه‌ دارشتن و ده‌ستهه‌لاتدار ل هه‌ر وه‌لاته‌كێ رێك و پلانێن خوه‌ یێن نوو بكاردئینن دا كو ئه‌و كێماسى و ئاسته‌نگێن هاتینه‌ پێش بهێنه‌ دووركرن د سالا نوو دا و ئارمانجا هه‌ر وه‌لاته‌كێ په‌یداكرنا ده‌لیڤه‌یێن كارى و باشتركرنا بارێ ئابوورى و دارایى یێ هه‌ڤوه‌لاتیێن وه‌لاتى نه‌. وه‌كى یا خۆیایه‌ ژى د هه‌ر ساله‌كا نوو دا گوهۆرین و ڤه‌لڤین د ناڤ بازارى دا په‌یدا دبن چ ئه‌ڤ بازاره‌ بازارێ داراى بت یان ژى بازارێ كه‌لوپه‌لان و بازار هه‌روه‌كى ئه‌م دزانن ئه‌و جهه‌ یێ كریاریێن كرین و فرۆتنێ تێدا په‌یدا دبن و ب رێیا بازارى دراڤ په‌یدا دبت و كارتێكرنێ ل سه‌ر ئابوورى ژى دكه‌ت چ ب ئه‌رێنى بت یان ژى نه‌رێنى. زێده‌بارى گه‌له‌ك فاكته‌ر هه‌نه‌ رۆله‌كێ گرنگ دبینن د ڤه‌لڤینا بازارى ده‌ ژوان ژى: حوكمه‌ت, دانوستاندنێن نیڤده‌وله‌تى, پێشبینى كرن و ل دووماهیێ ژى داخواز و نیشادان. دانوستاندنێن نیڤده‌وله‌تى رۆله‌كێ گرنگ یێ هه‌یى د ڤه‌لڤینا بازارى دا ئه‌و ژى پێكهاتیه‌ ژ هاتن و ده‌ركه‌فتنا دراڤى ژ ناڤ بازارێ وه‌لاتى كو هه‌رگاڤا كه‌لوپه‌ل زێده‌تر هاتن ناڤ وه‌لاتى و كێمتر هاتن هنارتن بوۆژ ده‌رڤه‌ دراڤ دێ ل ناڤ بازارى كێم بت و ڤه‌لڤینا بازارى دێ كێمتر بت و به‌روڤاژى ئه‌گه‌ر هنارتیێن وه‌لاتى زێده‌تربوون دراڤ و ڤه‌لڤینا بازارى دێ بهێزتر بت. فاكته‌ره‌كێ دى وه‌كى من دیاركرى پێشبینى نه‌ ده‌رباره‌ى ئابوورى هه‌روه‌ختا ئه‌ڤ پێشبینیه‌ و ئابوور باشتر بوو، دێ ڤه‌لڤینا بازارى ژى باشتر بت. فاكته‌رێ سیێ داخواز و نیشادانه‌ یا كه‌لوپه‌لان و خزمه‌تان كو هه‌روه‌ختا داخواز و نیشادان هاتنه‌ گوهۆرین دێ بها و بازار ژى هێته‌ گوهۆرین و ل دووماهیێ فاكته‌ره‌ك دى حوكمه‌ت یان به‌نكێن ناڤه‌ندى نه‌ ئه‌و ژى ب رێیا سیاسه‌تێن دراڤى و دارایى كارتێكرنێ دكن ل سه‌ر ئابوورى و ڤه‌لڤینا بازارى و زێده‌بارى ئه‌م دشێن بێژن حوكمه‌تێ رۆله‌كێ به‌رچاڤ یێ هه‌یى بۆ پێشكه‌ڤتنا ئابوورى ئه‌و ژى بگه‌له‌ك رێیان و ئێك ژ وان رێیان دانا پێشینه‌یێن ئاڤاهیانه‌ كو ب ڤان پێشینه‌یان گه‌له‌ك گوهۆرینێت ئابوورى په‌یدا دبن و ڤه‌لڤین ژى دكه‌ڤته‌ ناڤ بازارى و بازار پتر گه‌شه‌ دكت و ب ڤێ گه‌شه‌كرنێ ژین و ژیارا هه‌ڤوه‌لاتیان ژى باشتر دبت. پێشینه‌یێن ئاڤاهیان یان دانا قه‌ران بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان دا بكارن ئاڤاهیه‌كێ دروست بكن ئێكه‌ ژ كارێن سه‌ره‌كى یێن به‌نكێن ئاڤاهیان كو ئه‌ڤ به‌نكه‌ دهێنه‌ برێڤه‌برن ژلایێ حوكمه‌تان ڤه‌ و ئه‌ڤ پێشینه‌ دهێنه‌دان ل گه‌له‌ك وه‌لاتان ب رێژه‌یه‌كا مفایى یا دیاركرى و ل سه‌رجه‌م وه‌لاتان ئه‌ڤ پێشینه‌ دهێنه‌ دان بتایبه‌تى دا چینا هه‌ژار و مام ناوه‌ند بكارن ئاڤاهیه‌كێ یان خانیه‌ كێ بۆ خوه‌ دروست كن. ئه‌م بێژن ئه‌ڤ قه‌ره‌ یان پێشینه‌ گه‌له‌ك مفا و گرنگیا خوه‌ یا هه‌یى بۆ وه‌رارا ئابوورى، چونكى تاكه‌كه‌س ب رێیا وێ خانیه‌كێ دروست دكت دبیت ژ كرێداریێ خلاس بت و ب رێیا ڤێ پێشینێ دراڤ ل ناڤ بازارێ دا زێده‌ دبت و هه‌موو ته‌خوچینێن جڤاكى مفایى ژێ دبینن بگره‌ ژ دوكاندارى و كرێكارى و فرۆشیارى و هه‌تا حوكمه‌ت بخوه‌ ژى مفایى ژێ دبینن. حوكمه‌تا فیدرالا عێراقێ بۆ سالا نوویى بریارا دانا پێشینه‌یێن ئاڤاهیان دایه‌ ب گۆژمێ 75 مه‌لیۆن دیناران كو ئه‌ڤ قه‌ره‌ یان پێشینه‌ دێ ژ هه‌ڤوه‌لاتیێن هه‌رێما كوردستانێ ژى گرت, ئه‌رێ ئه‌ڤ پێشینه‌ دێ بازارێ هه‌رێما كوردستانێ ڤه‌لڤینت یان نه‌؟ هه‌روه‌كى پێشتر مه‌ گرنگیا پێشینه‌یان دیار كرى به‌لێ ئه‌ دێ بازار پێ ڤه‌لڤت و ئه‌و كێماتیا دراڤى ئه‌وا ل ده‌ڤ هنده‌ك هه‌ڤوه‌لاتیان هه‌یى دێ پركت و دێ كارن ب رێیا وێ بن خودان خانیه‌ك و تێدا ئاكنجى بن كو دێ ئاریشه‌یا كێماتیا ئاڤاهیان چاره‌كت و دێ بازارێ كرینا كه‌لوپه‌لێن ئاڤاهیان گه‌رم كت و ئابوور دێ پێ ڤه‌لڤت چونكى دراڤ دێ زێده‌تر بت ل ناڤ بازارى و ب ڤى ره‌نگى ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ پێشینه‌ هاته‌ دان ئه‌م دشێن بێژن ڤه‌لڤین دێ د بازارى دا په‌یدابت د سالا نوویى دا و ئابوورێ مه‌ ژى دێ پێ باشتر بت.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
تێگه‌هێ كێماتیا دراڤى د سه‌رده‌مێن كه‌ڤن یێن چه‌رخێن مرۆڤایه‌تى دا په‌یدابوویه‌ و بۆ ئێكه‌م جار ل سالا 509 به‌رى زاینى ژلایێ یۆنانیان ڤه‌ هاتیه‌ بكارئینان و پشتى هینگێ ل سه‌ر ده‌مێن ده‌وله‌تا عه‌باسیان ل سالا 918 هاتیه‌ بكارئینان ژلایێ خه‌لیفه‌ عه‌باسى ڤه‌ كو پشتى سه‌روه‌ت و سامانێ خوه‌ فرۆتى و گه‌له‌ك قه‌ر ژ بازرگانێن وى سه‌رده‌مى وه‌رگرتین داكو كێماتیێ د ل ده‌ف خوه‌ نه‌هێلت و دراڤێ پێدڤى په‌یدا بكت, و ل كێشوه‌رێ ئه‌ورۆپا ژى كێماتى د ته‌رازویان ده‌ په‌یدابوو ب تایبه‌تى د چه‌رخێن ناڤه‌راست دا كو بوونه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ وه‌لاته‌ رێژا باجێ زێده‌بكن. زێده‌بارى ل سالا 1844 كێماتیا دراڤى ل وه‌لاتێ بریتانیا په‌یدابوو و حوكمه‌ت نه‌چاربوو ل شوونا زێده‌كرنا باجێ قه‌ر ژ به‌نكان وه‌رگرتن داكو ڤێ كێماتیێ لابده‌ت, لێ پشتى په‌یدابوونا شه‌رێ جیهانى یێ دوویێ كیماتیا دراڤى ل سه‌رانسه‌ر وه‌لاتان بو بابه‌ته‌ك گرنگ و به‌ربه‌لاڤ ژبه‌ر زێده‌بوونا تێچوونێن ڤان وه‌لاتان و كێمبوونا داهاتێ وان. دا پتر د تێگه‌هێ كێمبوونا دراڤى بگه‌هین پێدڤیه‌ بزانین كا ئه‌ڤ تێگه‌هه‌ چیه‌ و ژ چ پێكهاتیه‌, كێماتیا دراڤى یان ژى دبێژنێ (Budget deficit) ئه‌و كێماتیه‌یه‌ ده‌ما خه‌رجیێن حوكمه‌تان و كۆمپانیان زێده‌دبن و زێده‌تر ژ داهاتیێن دارایى د ماوه‌یه‌كێ دیار كرى دا و ئه‌ڤه‌ دبته‌ ئه‌گه‌ر قه‌ر بهێنه‌ وه‌رگرتن و كێماتى په‌یدا ببت, یان ئه‌م دشێن بێژن ئه‌و كاودانن ده‌ما ده‌زگه‌هیێن دارایى و حكومى نه‌كارن ئه‌و كوژمێن ل سه‌ر وان بزڤرینن یان ژى بدن خودانیێن وان ژبه‌ر كو ژێده‌رێن وان یێن داهاتى كێمن یان داهات كێمتر بده‌ست وان دكه‌ڤت و بۆدجه‌ ژى دهێته‌ پێشبینیكرن بۆ سالێ، ئه‌رێ دێ خه‌رجیاتیێن مه‌ چه‌ند بن و داهاتێ مه‌ چه‌نده‌ به‌رى سال ده‌سپێبكه‌ت ژلایێ حوكمه‌تێن وه‌لاتانڤه‌ و كێماتى د بۆدجه‌یى ژى دا په‌یدا دبت وه‌ختا خه‌رجیاتێن حوكمه‌تێ زێده‌تر دبن, و كێماتیا دراڤى ژى گه‌له‌ك خاسله‌ت و تایبه‌تمه‌ندى هه‌نه‌ ژ وان ژى: كێماتیا دراڤى ڤالاهیه‌كه‌ دهێته‌ دیاركرن، ب رێیا به‌راوردكرنا داهاتى ل گه‌ل خه‌رجیان و ئه‌ڤ ڤالاهیه‌ دیار نابت د ژینگه‌ها ئابوورى یا نۆرمال ده‌ لێ پێدڤى بژینگه‌هه‌كا نه‌نورماله‌ وه‌كى دیاربوونا هنده‌ك روودانینن نه‌چاڤه‌رێكرى یێن جڤاكى و سیاسى, كێماتیا دراڤى ده‌ردكه‌ڤت وه‌ختا داهاتێ گشتى كێم دبت د هه‌موو كاودان و وه‌ختان ده‌ ژبه‌ر هندێ حوكمه‌ت ب پاراستنا پاره‌پێدانێ رادبن, كێماتیا دراڤى نابته‌ ئه‌گه‌ر حوكمه‌ت ده‌ست ژ كارى به‌ربده‌ن، لێ دبته‌ ئه‌گه‌ر رێژا قه‌ران زێده‌تر ببت هه‌روه‌سا ئه‌ڤ كاودانه‌ دبته‌ ئه‌گه‌ر هه‌لاوسان ژى زێده‌ترببت. ئه‌رێ ئه‌گه‌ر چنه‌ كێماتیا دراڤى په‌یداببت؟ بۆ به‌رسڤدانێ، ئه‌م دكارن هنده‌ك ئه‌گه‌رێن به‌رچاڤ دیاربكه‌ین ژ وان ژى: پێشكێشكرنا خزمه‌تێن جڤاكى وه‌كى گه‌ره‌نتیا جڤاكى و خواندنا ب هه‌روه‌ و خزمه‌تێن ساخله‌میێ یێن ب هه‌روه‌ و پاركیێن گشتى و گه‌له‌ك خزمه‌تیێن دى یێن به‌لاش كو دبنه‌ ئه‌گه‌ر په‌ستان ل سه‌ر زێده‌كرنا خه‌رجیاتیێن حوكمه‌تان زێده‌ببن, خه‌رجیێن پشته‌ڤانى و ئێمناهیێ و ب تایبه‌تى ئه‌گه‌ر وه‌لات كه‌ته‌ د ناڤ شه‌ران ده‌ كو ئه‌ڤ خه‌رجیه‌ زێده‌تر دبن, دامه‌زراندن ئه‌و ژى وه‌ختا كو وه‌لات رادبت ب نه‌هێلانا بێكاریێ لێ د هه‌مان وه‌خت دا خه‌رجیێن وان زێده‌تر دبن و پتر ل وه‌لاتیێن نه‌پێشكه‌فتى ئه‌ڤ دامه‌زراندنه‌ د ده‌زگه‌هیێن خزمه‌تى دا دهێته‌ كرن و چ به‌رهه‌م ژى ناهێته‌ زێده‌كرن, خه‌رجیێن تایبه‌ت ب دروستكرنا پرۆژه‌یێن گشتى مینا دروستكرنا پران و فرۆكه‌خانه‌یان ڤه‌ و تۆرێن ڤه‌گوهاستنێ و گه‌له‌ك پرۆژه‌یێن مه‌زن. لێ راسته‌ هۆكار و فاكته‌رێن زۆر هه‌نه‌ كارتێكرنێ ل سه‌ر كێماتیا دراڤى دكن به‌رامبه‌ر گه‌له‌ك رێیێن چاره‌سه‌ركرنێ ژى هه‌نه‌ وه‌كى كێمكرنا خه‌رجیاتیێن نه‌گرنگ و پالپشتیكرنا كه‌رتێ تایبه‌ت ب پێشكێشكرنا هنده‌ك خزمه‌تیێن گشتى ل شوونا كه‌رتێ گشتى یان حوكمه‌تێ, زێده‌بارى پشته‌ڤانیكرنا ده‌وله‌تێ ژ بۆ یه‌كه‌یێن به‌رهه‌مئینانێ د كه‌رتێ گشتى دا دا بكارن به‌رهه‌مه‌ك زێده‌تر دروست بكن و ڤى به‌رهه‌مى زێده‌تر ره‌وانه‌ وه‌لاتیێن بیانى بكه‌ن. ئه‌گه‌ر ئه‌م ل وه‌لاتیێن خودان ئابووره‌ك ب هێز بنێرین دێ بینین كو به‌رمایه‌ د دراڤى ده‌ یێ هه‌یى و داهاتێ وان زێده‌تره‌ ژ خه‌رجیاتێن وان لێ به‌روڤاژى وه‌لاتیێن نه‌پێشكه‌فتى كو هه‌رده‌م كێماتیا دراڤى ل ده‌ف وان هه‌یه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌م وه‌لاتێ عێراقێ وه‌ك نموونه‌ وه‌ربگرین، دێ بینین راسته‌ كو هنارده‌یێن باش ژ په‌ترۆلێ دهێنه‌ هنارتن بۆ ژ ده‌رڤه‌ و سه‌ره‌رایى بلندبوونا بهایێ په‌ترۆلێ ل بازاریێن جیهانى لێ هێش كێماتیى یا دراڤى د بۆدجه‌یێ سالا 2019 ده‌ ژى دهێته‌ دیتن ل دووڤ ژێده‌ران ژ وه‌زاره‌تا درایى كێماتیا بۆدجه‌یى د ڤێ سالێ ده‌ دهێته‌ خه‌ملاندن ب گۆژمێ 22 ترلیۆن دیناران و ئه‌و ژى ژ ئه‌نجامێ زێده‌بوونا خه‌رجیان و كێمبوونا داهاتى ژ باجێ. وه‌كى هاتیه‌ دیاركرن كو رێژا هه‌رێما كوردستانێ د ڤى بۆدجه‌ى دا ب رێژا 12.67% بت كو دبته‌ گوۆژمێ زێده‌تر ژ هه‌شت ترلیۆن دیناران كو ئه‌ڤ رێژه‌ د سالێن بۆرى دا 17% بوو. كێمبوونا دراڤى ژ بۆدجه‌یێ هه‌رێما كوردستانێ كارتێكرن یا هه‌یى ل سه‌ر دروستكرنا پرۆژه‌یان و دابینكرنا دراڤێ پێدڤى حوكمه‌تى. لێ ئه‌گه‌ر په‌رله‌مانتارێن مه‌ یێَن كورد د ڤێ خولا په‌رله‌مانى دا كارین ڤێ رێژێ زێده‌تر بكن دبیت كاودان و ئابوورێ هه‌رێما مه‌ ژى باشتر لێ بهێت و ئه‌م ژ كێماتیا دراڤى رزگار ببین. له‌وا ب دیتنا من ئه‌گه‌ر ئه‌م بۆ پڕكرنا كێماتیا دراڤى ب تنێ پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر به‌غدا بكه‌ین دبیت ئه‌م نه‌كارن سه‌ربه‌خوه‌یا ئابوورى بده‌ستڤه‌بینن و ئه‌ڤ كێماتیه‌ دبت هه‌ر یا به‌رده‌وام بت، لێ ئه‌گه‌ر مه‌ كارى ژبلى بۆدجه‌یێ ژ به‌غدا دهێت ئه‌م هنده‌ك ژێده‌ریێن داهاتى یێن به‌رده‌وام ببینن وه‌كى گرنگیدان ب كه‌رتێ چاندنێ, گه‌شتوگوزارێ و پێشه‌سازى د ڤى وه‌ختى دا ئه‌م دێ كارن هه‌روه‌ختا كێماتیا دراڤى د بۆدجه‌یێ مه‌دا دیاربوو ئێكسه‌ر ئه‌م پربكه‌ین.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى

زانستێ ئابوورى د پرتووكێن كه‌ڤن یێن یۆنانى دا دیاربوویه‌ وه‌كى پرتووكا ئه‌فلاتۆنى كو تێدا ده‌وله‌ت و باژێر ژێك جودا كرینه‌ و د ڤێ پرتووكێ دا گه‌له‌ك ئاریشه‌ و بیاڤێن زانستێن ئابوورى تێدا به‌لاڤبوون و هاتبوو دیاركرن كو جڤاك دهێته‌ دابه‌شكرن ل سه‌ر چه‌ند چینه‌كان و ئه‌ڤ چینه‌ یێن پێكهاتین ژ ده‌ستهه‌لاتدار و له‌شكر و به‌رهه‌مهێنه‌ران و زێده‌بارى رۆلێ دراڤى د ڤى باژێرى دا. هه‌روه‌سا د پرتووكا ئه‌رستویى دا زانستێ ئابوورى هاتیه‌ و د ڤێ پرتووكێ دا دیار كریه‌ كو هه‌ر كه‌ل و په‌له‌كێ دو بها یێن هه‌ین كو یا ئێكێ یا پێكهاتى ژ مفایێ بكارئینانێ و یا دوویى پێكهاتیه‌ ژ قه‌بارێ لێكگوهارتنێ دگه‌ل كه‌ل و په‌له‌كێ دى. پرتووكێن رۆمانیان ژى زانستێ ئابوورى دیاركریه‌ وه‌كى شیشرۆن و سنیكا. ئبن خه‌لدون د پرتووكا خوه‌دا رۆهنكرنا ئاریشێن ئابوورى دیاركرینه‌ و دیاركریه‌ زێده‌بوونا هژمارا ئاكنجیان دبته‌ ئه‌گه‌ر كار بهێته‌ دابه‌شكرن و دابه‌شكرنا كارى دبته‌ ئه‌گه‌ر به‌رهه‌م زێده‌تر ببت و ئه‌ڤه‌ ژى دبت ئه‌گه‌ر داهات زێده‌ترببت و تێگه‌هێ نوكه‌ یێ ئابوورى هاتیه‌ ده‌ینان ژ لایێ ئابوورناسێ كلاسیك ئاده‌م سمیس د ناڤبه‌را سالێن 1723 هه‌تا 1790 كو ئێكه‌م پرتووك ب ناڤێ سه‌روه‌تێ نه‌ته‌وه‌یان ل سالا 1776 چاپكریه‌ و به‌لاڤكریه‌, لێ پشتى ئابوورناسێن كلاسیك د چه‌رخێ نۆزدێ و بیستێ دا هنده‌ك ئابوورناسێن كلاسیكێن نوو هاتن ب ناڤێ فرید مارشال و هنده‌كێن دى و ڤان بیردۆزێن ره‌وشتێن به‌كارهێنه‌رى و به‌رهه‌مى و تێچوون و قازانجى دیاركرن. ئه‌گه‌ر ئه‌م بزڤرن كا په‌یڤا ئابوور ژ چ هاته‌ پێدڤیه‌ ئه‌م بزانینن ئابوور یان Economics ژ دو په‌یڤێن یۆنانى پێكهاتیه‌ ئه‌و ژى Oikos ب رامانا مال و Nomos برامانا برێڤه‌برن كو پێكڤه‌ دبته‌ رێڤه‌برنا مالى, ب وێ واتایێ مال بهێته‌ برێڤه‌برن ب باشترین شێوه‌. هه‌ژیى یه‌ بزانین خودایێ مه‌زن د قورئانا پیرۆزدا فه‌رمۆیه‌ :”ولقد كرمنا بنی ێدم وحملناه فی البر والبحر ورزقناهم من الگیّبات وفچّلناهم على كپیر ممن خلقنا تفچیلاً” ژ به‌ر هندێ ئابوورى دو تێگه‌ه ێن هه‌ین ئه‌و ژى: ئابوورێ تاكه‌كه‌سى ئه‌و ژى مافێ تاكه‌كه‌سى یه‌ بژیت ب سه‌ربلندى ب رێیا كاركرنێ و پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر شیانێن خۆیه‌تى بۆ بده‌ستخستنا رزقه‌كى بۆ خوه‌ كو ئه‌ڤ كاره‌ ژى پێكهاتیه‌ ژ چالاكیه‌كا جه‌سته‌سى و هزرى دا كو ب رێیا وان بگه‌هته‌ كه‌لوپه‌لان یان ژى بده‌ستڤه‌ئینانا خزمه‌ته‌كا گونجایى و ئه‌ڤ سامانه‌ دهێته‌ بده‌ستڤه‌ئینان ژلایێ تاكه‌كه‌سى ڤه‌ و دهێته‌ ناسكرن ب رێیه‌كا رێكخستى كو ب رێیا وێ شێوازێ ژیانێ دهێته‌ هه‌لبژارتن ل دووڤ گونجاندنا شیانێن مادى. ئابوورێ ده‌ولى ئه‌و زانسته‌ یێ كو ب كۆمكرنا مامه‌له‌تێن ئابوورى رادبت د ناڤبه‌را وه‌لاتێن جیهانێ و گرنگیێ دده‌ته‌ په‌یوه‌ندیێن بازرگانى د ناڤبه‌را وه‌لاتان ده‌ و شیانێن هه‌ڤركیێ د بازارێن جیهانى یێن به‌رهه‌مان دا كو ئه‌ڤ ئابووره‌ كارتێكرنێ دكت ل سه‌ر وه‌لاتى و جهێ ڤى وه‌لاتى د ناڤبه‌را وه‌لاتێن جیهانێ ده‌ و دهێته‌ هژمارتن ب پیڤه‌ره‌ك ژپیڤه‌رێن هێزێ بۆ وه‌لاتى. ئه‌رێ ئابوور چه‌ند یێ گرنگه‌ بۆ ژیانا تاكه‌كه‌سان؟ نه‌سه‌ركه‌فتنا خێزانێ و ژناڤچوونا وێ دزڤرتن بۆ نه‌باش بكارئینانا ئابوورى یان ژى بكارئینانا سه‌روه‌ت و سامانى ب شێوه‌یه‌كێ نه‌دروست ژبه‌ر كو ئه‌ڤ سه‌روه‌ت و سامانێ ل ده‌ف تاكه‌كه‌سى دهێته‌ بكارئینان رێژه‌یه‌كا دیار كریه‌ و نه‌هه‌روه‌خت دێ بده‌ست مه‌ كه‌ڤت, له‌وا ئابوورێ رێكخستى كارتێكرنه‌ك گرنگ ل سه‌ر ژیانا تاكى هه‌یه‌ و ژ وان گرنگیا ژى: خلاسبوون ژ هه‌ژاریى و ده‌سته‌نگیێ ژبه‌ر كو ژ ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كى بۆ هه‌ژاریێ نه‌بوونا رێڤه‌برنه‌كا دارایى یا دروسته‌, دابینكرنا ئاسته‌كێ باش یێ ژین و ژیارێ یه‌, دابینكرنا كه‌یفخوه‌شیێ، چونكى ب رێیا كرینا خانیه‌كێ دبیت كه‌یف خوه‌شیا تاكه‌كه‌سان زێده‌ترببت. هه‌روه‌سا گومان د وێ چه‌ندێ دا نینه‌ هه‌ر ئێك ژ مه‌ هه‌ولا بده‌ستخستنا جیگیربوونا بارێ دارایى دكت د ژیانا خوه‌دا و هزرا دروستكرنا پلانه‌كا دارایى دبیت ل ده‌ڤ گه‌له‌ك ژمه‌ یا نه‌دیار بت و ئه‌م ب تنێ هزردكن كو كۆمپانى و كارگه‌ه ب دروستكرنا پلانێن دارایى رادبن و ئه‌ڤه‌ یا دروست نینه‌ ژبه‌ر كو ئه‌م هه‌موو پێدڤى ریڤه‌به‌ریه‌كا دروست یا سه‌روه‌ت و سامانى نه‌. ئه‌م پێدڤى ئابوورینه‌ د هه‌مى سه‌رده‌مان ده‌ و ب تایبه‌تى د سه‌رده‌مێ نوكه‌ و هه‌ڤچه‌رخ دا، چونكى ئه‌ڤ پێشڤه‌چوونا ل سه‌رانسه‌ وه‌لاتان په‌یدا بوویى د هه‌مى بیاڤان ده‌ رێك خوه‌شكریه‌ ئابوورێ هنده‌ك وه‌لاتان ب هێز بكه‌ڤت و هنده‌ك وه‌لات هێژ لاوازن و ئابوورێ وان یێ سسته‌, ئه‌م چه‌ند ل سه‌ر گرنگیا ئابوورى بنڤێسن خلاس نابت و مفایێ وێ زۆره‌، له‌وا پێدڤیه‌ ئه‌م گرنگیه‌كا زێده‌ ب ئابوورى بده‌ین. یا خۆیایه‌ وه‌لاتێ ب هێز و داهاته‌كێ زێده‌ هه‌ی و كێماتى د ته‌رازویا وان دا نه‌ی، لێ به‌رمایه‌ د ته‌رازویا وان ده‌ هه‌یى پتر ئه‌ڤ وه‌لات كاربده‌سته‌ ل سه‌رانسه‌ر جیهانى لێ وه‌لاتێ هه‌ژاریى لێ و كێماتى د ته‌رازیا وان دا ل جیهانێ ژى هیچ ده‌ستهه‌لات نینه‌ و نكارت به‌رسینگا وه‌لاتێن خودان ئابوورێ ب هێز بگرتن نه‌ ژلایێ له‌شكرى و نه‌ ژى ژلایێ سیاسى ڤه‌، چونكى چه‌ند گرنگى ب ئابوورى و بده‌ستخستنا داهاتى بهێته‌دان وه‌لات ژى پتر دكارت كونترۆلا ده‌وروبه‌ران بكت و ئابوورى وه‌ك كارته‌ك فشارێ ل دژى هه‌ڤركێن خوه‌ بكاربینت. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى جهێ داخێ یه‌ هێژ ب چاڤه‌كێ گرنگ ئه‌م ل ئابوورى نانێرین و ئه‌م نزانینن ئابوور چه‌ند یێ گرنگه‌ بۆ ژیانا هه‌ڤچه‌رخ، چونكى هێژ لاوازى و سستى د ئابوورێ مه‌ دا دیاره‌, له‌وا ب دیتنا من ئه‌گه‌ر گرنگى ب ئابوورناسان و ئابوورى بهێته‌دان و مفا ژ رێكێن ئابوورى یێن سه‌رده‌م بهێت وه‌رگرتن دا ئه‌م بكارن وه‌لاتێ خوه‌ ب هێز راگرین و ب رێیا ئابوورى ب هێز به‌رسینگا دوژمنێن وه‌لاتێ خوه‌ بگرین و نه‌هێلین زێده‌تر ئارامی و سه‌قامگێریا مه‌ تێكبده‌ین.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌ى
قه‌واله‌ یان ژى دبێژنێ (Bonds) ئامرازه‌كێ دابینكرنا سه‌روه‌ت و سامانى یه‌ حوكمه‌ت و ده‌زگه‌هێن دارایى ڤى ئامرازى بكاردئینن بۆ وه‌رگرتن و قه‌روه‌رگرتنێ بۆ پرۆژه‌یێن خوه‌ هه‌روه‌سا ئه‌ڤ ئامرازه‌ دهێته‌ نیاسین ب سۆزنامه‌یه‌كا نڤێسى ژ لایێ قه‌روه‌رگرى بۆ دانا گۆژمه‌كێ دیاركرى بۆ خودانى د دیرۆكا دیاركرى دا زێده‌بارى دانا رێژا مفایى ل سه‌ر ڤێ قه‌والێ ژ بهایێ سه‌ره‌كى یێ قه‌والێ و ل ڤێره‌ بۆ مه‌ دیار دبت كو ئه‌ڤ ئامرازه‌ قه‌ره‌ ل سه‌ر لایه‌نێ ب ده‌رخستنا وێ رادبت. هه‌ژى بێژین قه‌واله‌یان سێ بهایێن سه‌ره‌كى هه‌نه‌ ئه‌و ژى بهایێ سه‌ره‌كى یان بهایێ قه‌واله‌ پێ هاتیه‌ ده‌رخستن و بهایێ بازارى كو ئه‌ڤ بهایه‌ دمینت ل دووڤ داخواز و نیشادانێ و بهایێ دووماهیێ دبێژنێ بهایێ بكارئینانێ كو ئه‌ڤ بهایه‌ ل دووماهیا ژیێ قه‌والێ دهێته‌ دیاركرن. ڤان قه‌والان ژى گه‌له‌ك جۆر هه‌نه‌ كود هێنه‌ دابه‌شكرن ل دووڤ چه‌ند خالان ژ وان ژى: دابه‌شكرنا قه‌والێ ل دوڤ لایه‌نێ ده‌ركرنێ كو دبنه‌ قه‌والێن حكومى و قه‌والێن كه‌رتێ تایبه‌ت یان كۆمپانیان و ل ڤێره‌ قه‌والێن حوكمه‌تان پتر جهێ باوه‌رێ نه‌ لێ رێژا مفایى ل سه‌ر كێمتره‌, جۆره‌كێ دى دهێنه‌ دابه‌شكرن ل دووڤ ده‌مى، ئه‌و ژى دبنه‌ سێ جۆر: قه‌والێن ماوه‌ كورت كو ژیێ وان هه‌تا ساله‌كێ یه‌ و قه‌والێن ماوه‌ مام ناوه‌ند كۆ ماوێ وان ژ ساله‌كێ هه‌تا پێنج سالانه‌ و قه‌والێن ماوه‌ درێژ ژ پێنج سالان هه‌تا نێزیكى پێنجى سالان و ل ڤێره‌ دڤێت ئه‌م بزانن هندى ژیێ قه‌واله‌یان درێژتربت، مه‌ترسى ل سه‌ر زێده‌تر دبت، لێ د هه‌مان ده‌م دا قازانج ژى ل سه‌ر زێده‌تره‌, جۆره‌كێ دى دهێنه‌ دابه‌شكرن ل دووڤ گه‌ره‌نتیان كو ئه‌و ژى قه‌والێن ب گه‌ره‌نتى و قه‌والێن بێ گه‌ره‌نتى كو ده‌مێ جۆرێ ب گه‌ره‌نتى دهێته‌ ده‌رخستن دڤێت جۆره‌كێ گه‌ره‌نتیێ ل گه‌ل هه‌بت یان ئه‌و كه‌سێ ب ده‌رێخستنێ رادبت كه‌سێ دكرت بشت راست بكت كو دێ دراڤێ وى ل گه‌ل مفایى زڤرینت و جۆرێ دى به‌روڤاژى یه‌, جۆره‌كێ دى دهێنه‌ دابه‌شكرن ل دووڤ گازیكرنێ، ئه‌و ژى دبنه‌ قه‌والێن بهێنه‌ زڤراندن و قه‌والێن نه‌هێنه‌ زڤراندن كو هه‌رده‌ما كۆمپانى یان لایه‌نێ حكومى گازى هه‌لگرێ قه‌والێ كر، دڤێت ڤێ قه‌والێ بزڤرینت به‌رى دیرۆكا ب سه‌رڤه‌چوونێ, و ل دووماهیێ قه‌والێن بهێنه‌ گوهارتن و قه‌والێن نه‌هێنه‌ گوهارتن، ئه‌وژى مه‌ره‌م ژ گوهۆرینێ ئه‌وه‌ كو قه‌والێن دهێنه‌ گوهارتنێ هه‌لگرێ وان دكارت بگوهۆرت ب پشكێن كۆمپانیێ به‌رامبه‌ر گۆژمه‌كێ دیاركرى یێ دراڤى. دیرۆكا په‌یدابوونا قه‌والان دزڤرت بۆ سالا 1963 و وه‌به‌رهێنان د بازارێن قه‌والان ده‌ یا بوویه‌ به‌ربه‌لاڤترین وه‌به‌رهێنان كۆمپانى و ده‌زگه‌هێن دارایى قه‌ست دكنێ. گه‌له‌ك مفا ژ قه‌والان دهێته‌ وه‌رگرتن ژ وان ژى: كێمكرنا مه‌ترسیان ب جۆراوجۆركرنێ یان ژى كێمبوونا مه‌ترسێن وه‌به‌رهێنانێ, ب ده‌ستخستنا گۆژمه‌كێ دیار كرى یێ داهاتى و ب شێوه‌یه‌كێ ده‌ورى, ئامرازه‌كێ وه‌به‌رهێنانێ یێ باوه‌رپێكریه‌ ئانكو چ مه‌ترسى د ڤێ وه‌به‌رهێنانێ ده‌ نى نه‌ و ب تایبه‌تى ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ قه‌واله‌ ژلایێ لایه‌نه‌كێ باوه‌رپێكرى هاتبت ده‌رئێخستن وه‌كێ قه‌والێن حوكمه‌تا وه‌لاتێ ئه‌مریكا, زێده‌بارى وه‌ختا كۆمپانى تووشى ژ ناڤچوونێ دبن ئێكه‌م كه‌سێ دراڤێ خوه‌ ربگرت خودانێ قه‌والانه‌ پاشان خودانێن پشكان. د سه‌رده‌مێ نوكه‌دا قه‌واله‌ وه‌ك ئالاڤه‌ك بهێز د ئابوورى دا دهێته‌ بكارئینان و هنده‌ك وه‌لات وه‌ك چه‌ك به‌رامبه‌ر وه‌لاتێن دى دشێن بكاربینن د شه‌رێن ئابوورى و بازرگانى دا, بۆ نموونه‌ وه‌لاتێ چینێ مه‌زنترین قه‌رده‌ره‌ بۆ حوكمه‌تا وه‌لاتێ ئه‌مریكا ب رێیا كرینا قه‌والێن ئه‌مریكى كو نێزیكى 1.17 ترلیۆن دۆلاران وه‌لاتێ چینێ قه‌والێن ئه‌مریكا كرینه‌ و ل ڤێره‌ ئه‌ڤ وه‌لاته‌ دكارت وه‌ك چه‌ك دژى ئه‌مریكا بكاربینت و ب رێیا كرینا قه‌والێن ئه‌مریكى وه‌لاتێ چینێ پارێزگاریێ ل سه‌ر بهایێ دراڤێ خوه‌ یێ ناڤخوه‌یى دكت. ل وه‌لاتێن رێژه‌یا زۆر موسولمان كێمتر دانوستاندنێ ب قه‌والان دكن ئه‌وژى ژبه‌ر وێ چه‌ندێ كو شه‌ریعه‌تێ ئیسلامێ رێك نه‌دایه‌ ب وه‌رگرتنا رێژه‌یه‌كا دیاركرى یان ژى یا جێگر ل سه‌ر قه‌رى ژبه‌ر هندى وه‌به‌رهێنان د ڤى وارى ده‌ كێمتره‌. دڤیا بت ئه‌م بزانن راسته‌ كو رێك ب وه‌رگرتنا رێژه‌یه‌كا جێگر نه‌هاتیه‌ دان ژلایێ دینى ڤه‌ لێ ئه‌گه‌ر وه‌لات ڤى ئامرازێ دارایى بكاربینت بۆ جێگركرنا بهایێ دراڤێ ناڤخوه‌یى دێ گه‌له‌ك مفا ژێ هێته‌ وه‌رگرتن، چونكى به‌نكا ناڤه‌ندى یان حوكمه‌ت دكارت قه‌واله‌یان بكاربینت بۆ كێمكرن و زێده‌كرنا دراڤێ ناڤخوه‌ى ل ناڤ بازارى, ئه‌م بێژن ئه‌گه‌ر دراڤ د ناڤ بازارى دا زێده‌بوو ب تایبه‌تى د وه‌ختێ هه‌لاوسانێ دا وه‌لات دكارت قه‌والان ده‌ربێخت دابكارت دراڤێ زێده‌ ژ ناڤ بازارى كێم بكت و هه‌ولا جێگركرنا دراڤێ ناڤخوه‌ى بده‌ت. ل هه‌رێما كوردستانێ ژى ب جاڤه‌كێ ئابوورى و دارایى ته‌ماشه‌ى ڤى ئامرازێ گرنگ ناهێته‌كرن و مفا ژ ڤى ئامرازى ناهێته‌ دیتن بۆ بلندكرن و به‌رز راگرتنا دینارى. له‌وا ب دیتنا من ئه‌گه‌ر كۆمپانێن مه‌ یان حوكمه‌تا هه‌رێمێ بڤێت ئابوورێ مه‌ بهێز بكت پێدڤیه‌ هه‌ولا كرینا قه‌والێن بیانى بهێته‌دان دا ب رێیا ڤان قه‌ولان ئه‌م بكارن په‌یونه‌دیێن ئابوورى ل گه‌ل وه‌لاتێن بهێز بگریدن و بكارن ئابوورێ خوه‌ بهێز بكن.

سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
ورار یان ژى گه‌شه‌كرنا ئابوورى دبیت بۆ گه‌له‌ك ژ مه‌ یا دیار نه‌بت، هه‌روه‌سا بۆ مه‌ دبیت دیار نه‌بت كا چاوا ئابوور گه‌شه‌ دكت و چ رێك هه‌نه‌ ئه‌ڤ گه‌شه‌كرنه‌ بهێته‌ پیڤان و دیار كرن و گه‌شه‌كرنا ئابوورى یان ژى دبێژنێ (Economic Development) دهێته‌ ناسكرن ب ئێك ژ پیڤه‌رێن ئابوورى یێن كو پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر ته‌كنولوژیایێ دكت داكو ئه‌م ژ كاودانه‌كێ ئابوورى بۆ كاودانه‌كێ دى یێ ئابوورى بچین داكو پێشڤه‌چوونێ تێدا په‌یدا بكه‌ین یان ب واته‌یه‌كا دى گه‌شه‌كرنا ئابوورى دهێته‌ ناسین ب شیانێن جڤاكان بۆ زێده‌كرنا شیانێن ئابوورى داكو مفا ژ كه‌ره‌سته‌یێن به‌رده‌ست د ژینگه‌هێ دا بهێته‌وه‌رگرتن و گه‌شه‌كرنا ئابوورى دهێته‌ هژمارتن پشكه‌ك ژ زانستێ ئابوورى. هزركرن ده‌رباره‌ى گه‌شه‌كرنا ئابوورى دزڤرتن بۆ پشتى شه‌رێ جیهانى یێ دوویێ و ب تایبه‌تى پشتى گه‌له‌ك وه‌لات كه‌تینه‌ ژێرده‌ستێ ده‌ستهه‌لاتا ئه‌ورۆپى, بجهئینانا گه‌شه‌كرنا ئابوورى و خواندنا وێ دزڤرتن بۆ چه‌رخێ بیستێ, كو د ڤى چه‌رخى دا پتر گرنگى ب كاراكرنا گه‌شه‌كرنا ئابوورى ل سه‌رانسه‌ر جیهانێ هاتیه‌دان, ژبه‌ر كو ژ گرنگترین پیڤه‌رێن ئابووریى یه‌ كو كارتێكرن ل سه‌ر ئابوورى هه‌ى. هه‌ژى گۆتنێ یه‌ ل سالا 1985 به‌نكا نیڤده‌وله‌تى ب چاڤدێریكرنا ئابوورێ وه‌لاتێن نه‌پێشكه‌فتى رابوو و ب تایبه‌تى وه‌لاتێن ئاستێ داهاتێ وان یێ تاكه‌كه‌سى نزم كوهاتیه‌ دیاركرن ئه‌ڤ وه‌لاتێن نه‌پێشكه‌فتى پتر پێدڤى پالپشتیا گه‌شه‌كه‌كرنا ئابوورى نه‌. و گه‌شه‌كرنا ئابوورى گه‌له‌ك خاسله‌ت هه‌نه‌ ژ وان ژى: گرنگى دان ببجهئینانا ئارمانجێن گه‌شه‌كرنێ ێن كو پشتبه‌ستنێ دكه‌ن ل سه‌ر هه‌بوونا چه‌ند ستراتیژیه‌تان داكو ئه‌م بگه‌هنه‌ رێژه‌یه‌كا گه‌شه‌كرنا گونجایێ یا ئابوورى, چوون به‌ر ب ئاراسته‌یێ باشتركرنا ژینگه‌ها ناڤخوه‌یى د جڤاكى دا و كه‌رتێ ئابوورى یێ ناڤخوه‌یى یێ تایبه‌ت ب وه‌لاتیڤه‌, پشتبه‌ستن ل سه‌ر ئابوورێ خۆیه‌تى داكو گه‌شه‌كرنا ئابوورى په‌یدابت و پلان دانان سه‌ر بگرت ژ لایێ حوكمه‌تان ڤه‌ و داموده‌زگه‌هێن ئابوورى یێن ب ورارا ئابوورى رادبن, مفاوه‌رگرتن ژ ته‌كنولوژیایێ و ئالاڤێن ئه‌لیكترۆنى یێن پێشكه‌فتى. ئارمانجێن گه‌شه‌كرنا ئابوورى ژى گه‌له‌كن ژ وان ژى: زێده‌كرنا داهاتێ ملله‌تى و باشتركرنا ژین و ژیارا هه‌ڤوه‌لاتیان داكو ئاریشێن ئابوورێ ناڤخوه‌یى كێم ببن, وه‌به‌رهینانا كه‌ره‌سته‌یێن سروشتى ئه‌و ژى ب رێیا پالپشتیكرنا پرۆژه‌یێن به‌رهه‌مئینانێ, پشته‌ڤانیكرنا سه‌روه‌ت و سامانى, گرنگیدان ب لێكگوهارتنا بازرگانى, چاره‌سه‌ركرنا تێكچوونا كارگێرى ئه‌و ژى ب گرنگیدانا قانوونان د په‌یره‌وه‌كرنا كارگێرى دا, ل دووماهیێ رێڤه‌برنا قه‌رێن ژده‌رڤه‌یى. گه‌له‌ك پیڤه‌ر بۆ ورارێ دهێنه‌ بكارئینان و ژ گرنگترینێ وان (GNP) یان سه‌رجه‌مێ به‌رهه‌مێ نشتیمانى (GDP) یان ژى سه‌رجه‌مێ به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یى. پێدڤیه‌ ئه‌م بزانین گه‌شه‌كرنا ئابوورى زێده‌بوونا رێژا شیانێن به‌رهه‌مئینانێ یه‌ ل وه‌لاته‌كێ و ئه‌ڤ گه‌شه‌كرنه‌ دهێته‌ دیاركرن ب رێیا به‌راوردكرنا سه‌رجه‌مێ گشتى یێ به‌رهه‌مێ نشتیمانى یێ سالێ ل گه‌ل سالێن بوورى و ئه‌ڤ رێژه‌ یان گه‌شه‌كرنه‌ ژ وه‌لاته‌كێ بر ئێكه‌ دى نه‌وه‌ك یه‌كه‌ ئه‌و ژى دزڤرتن بۆ گه‌له‌ك خالان یان ژى گه‌له‌ك فاكته‌ر كارتێكرنێ دكن ل سه‌ر گه‌شه‌كرنا ئابوورى و ئه‌و فاكته‌ر ژى پێكهاتینه‌ ژ: كه‌ره‌سته‌یێن سروشتى كو چه‌ند ئه‌ڤ كه‌ره‌سته‌ زێده‌ ببن ورارا ئابوورى زێده‌تر دبت, كه‌ره‌سته‌یێن مرۆڤى ئه‌ڤه‌ ژى پالده‌ره‌ بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورى, بده‌ستخستنا سه‌روه‌ت و سامانى و ئه‌ڤه‌ ژى بوێ واتایى دهێت كو چه‌ند رێكیێن زێده‌كرنا سامانى په‌یداببن ئابوور پتر گه‌شه‌ دكت, پێشكه‌فتنا ته‌كنولوژیایێ ژى هاریكاره‌ بۆ گه‌شه‌كرنێ و ل دووماهیێ ئه‌گه‌ر كاودانێن سیاسى و جڤاكى جێگر بن دێ پتر رێكخوه‌ش بت بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورى. ئه‌گه‌ر ئه‌م نموونه‌ وه‌لاتێ سه‌نگافوره‌ وه‌ربگرین دێ بینن ئابوورێ وان به‌رى پێنجى سالان د نه‌خوه‌شترین كاودان دا دبۆرى كو رێژا بێكاریێ ل وى وه‌لاتى نێزیكى 14% و سه‌رجه‌مێ گشتى یێ به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یى یێ تاكه‌كه‌سى كێمتر بوو ژ 320 دۆلاران لێ د وه‌ختێ نوكه‌ دا گه‌شه‌كرنه‌كا ئێكجار زۆر یا ئابوورى بخوه‌ڤه‌ دیتیه‌ و گه‌له‌ك ژ لایێ ئابووریڤه‌ یا پێشكه‌فتى ئه‌و ژى پشتى رابووین ب نه‌هێلانا گه‌نده‌لیى و ب دروست بكارئینانا سیاسه‌تێن دارایى و دراڤى ێن وه‌لاتى له‌وا د نوكه‌ دا رێژا بێكاریێ بوویه‌ 2% و سه‌رجه‌مێ گشتى یێ به‌رهه‌مێ ناڤخوه‌یى ژى گه‌شه‌كریه‌ و گه‌هشتیه‌ نێزیكى شێست هزار دۆلاران. ئه‌گه‌ر ئه‌م ل وه‌لاتێ عێراقێ و هه‌رێما كوردستانێ بنێرین دێ بینین كو پشتى ژ ناڤچوونا رژێما فاشست گه‌شه‌كرنا ئابوورى په‌یدابوویه‌ ل سه‌رانسه‌ر عێراقێ و ب تایبه‌تى ل هه‌رێما كوردستانێ, لێ پشتى ده‌ركه‌فتنا ده‌وله‌تا ئیسلامى یا توند ره‌و جاره‌ك دى گه‌شه‌كرنا ئابوورى ل هه‌رێما مه‌ لاوازكر, به‌لێ ئه‌گه‌ر ئه‌م نوكه‌ ته‌ماشه‌یى ورارا ئابوورى بكه‌ین ل هه‌رێما كوردستانێ دێ بینین كو كاودانێن ئابوورى باشتر بووینه‌ و پتر ده‌لیڤه‌ په‌یدابویه‌ بۆ ورارا ئابوورى ئه‌و ژى ب تایبه‌تى پشتى بلندبوونا بهایێ په‌ترۆلێ و جێگربوونا بارێ ئارامیێ و پتر به‌رقه‌راربوونا سه‌قامگێریێ ل ناڤ وه‌لاتێ مه‌. له‌وا ب دیتنا من ئه‌گه‌ر مه‌ بڤێت ئابوورێ وه‌لاتێ مه‌ پتر گه‌شه‌ بكت پێدڤیه‌ ئه‌م سه‌قامگێریا ئابوورى په‌یدا بكه‌ین بۆ كۆمپانى و كارگه‌هێن بیانى دا بكارن وه‌به‌رهێنانێ ل وه‌لاتێ مه‌ بكن و ئه‌م بكارن سه‌روه‌ت و سامانێ وان رابكێشین، چونكى خاله‌كا هه‌رى ب هێز بۆ گه‌شه‌كرنا ئابوورى زێده‌كرنا سه‌روه‌ت و سامانێ ملله‌تى یه‌.