خواندنه‌ك، بۆ بزاڤ و وه‌رارا ژیانێ
جوان عزه‌ت/ پشكا ئێكێ.
د ئه‌ڤرۆ دا ژیانا تاكێ كورد كه‌ڤتیه به‌ر چه‌ندین پێلێن گران و دژوار، هه‌تا د ناڤبه‌را ئاقارێ ئازادى و داهێنانێ دا، تێكهه‌ل بوون و ژناڤبرن په‌یدابوویه، هه‌ردیسا د رویێ ئابوورى و دراڤى دا، چه‌په‌رى و به‌رهینگارى دروست بوویه، ئه‌ڤێ وه‌كریه شه‌ڕ، ده‌روون، نه‌پێداچوون، تارى، گرفت و ره‌وشنبیریا نه‌زاتى د ناڤ ئه‌قل و به‌ده‌نێ مرۆڤى دا سه‌رهلده‌ت. پلاتۆ گۆتنه‌كا بالكێش ده‌رباره‌ى ژیانێ هه‌یه، دبێژیت: “ژیان هیڤیا هه‌موو كه‌سانه، به‌لێ ب شێوه‌كێ باش هیڤیا كێم كه‌سانه”. مه‌به‌ست ژ تێكستا وى ئه‌وه، راسته ئه‌م هه‌موو ژیانێ دخوازین، ئه‌ڤجا چ ب باشى یان ب خرابى ده‌ربازببیت ب دووماهی ناهێت، به‌لێ پرسیارا سه‌ره‌كى ئه‌وه، ئه‌رێ چه‌ند ژ مه دخوازن ژیانێ وه‌ك ژیان نیاسن و تێبگه‌هن و بده‌نه خواندن؟ ئانكو هه‌كه مرۆڤى، وه‌ك ره‌وشه‌نبیرى و ئه‌قل سه‌ره‌ده‌رى د فۆرمێ ژیانێ دا نه‌كر هینگێ دێ چ رووده‌ت؟
ب دووڤچوون ژیان ئه‌زموونه‌كێ ب مرۆڤى دبه‌خشیت، داكو مرۆڤ بۆ خوه په‌ندان ژێ وه‌ربگریت و ئه‌گه‌ر هاتوو مرۆڤ نه‌شیا خوه فێرى ژیانێ بكه‌ت، د ده‌مه‌كێ دا ژیان یا ئاماده‌یه مرۆڤى فێربكه‌ت. نموونه/ ئه‌و جه و وارێن مرۆڤ لێ دژیت یان لێ ژدایك دبیت، هه‌كه ڤه‌كۆلین و پرسیارێ ل سه‌ر وى جهى یان كاودانێن وى جهى نه‌كه‌ت، هینگێ زه‌مینه‌یێ دورستكرنا پرسیارێ و چاره‌سه‌كرنا وێ ژى په‌یدا نابیت و جڤاك ژى ژ هه‌ژاریا بێ مال و حالیێ ده‌رباز نابیت، چونكو ئه‌گه‌ر مرۆڤ ده‌رگه‌هێن وان سستى و گرێكان نه‌قوتیت، نه‌شێت كزبوون و هشك بوون و ڤالاهیا هنده‌ك تابویان مینا (سیاسه‌ت، پرسێن ده‌روونى د رویێ بایۆلۆژیا تاكه‌كه‌سى دا و هزرێن به‌رته‌نگ، مینا هزرێن شاش د رویێ ئاینى، ره‌وشه‌نبیرى و فه‌رهه‌نگا كه‌لتوورى) دا ب شێوه‌یه‌كێ ره‌وا بده‌ته به‌ر پێداچوون یان بێژنگا وه‌راركرنێ، چونكو “د ژیانا مه هه‌میان دا ئه‌گه‌ره‌كێ مه‌زن هه‌یه كو سه‌رچاوه/ ژێده‌رێ هه‌موو روودان و پێشهاتێن ژیانا مه‌نه وه‌كى خۆشى، نه‌خۆشى، خه‌م، گریان، ماندیبوون، سه‌ركه‌ڤتن، شكه‌ستن، ئومێدى و بێئومیدى، به‌لێ راستیا وێ ژیانێ ئێك بیروباوه‌ر هه‌لبژارتیه، ئه‌و ژى به‌رهه‌مێ هزرێ یه، ئانكو هه‌كه مه‌بڤێت ژیانا خوه بگوهۆرین، دڤێت (هزر و بیریێن) خوه بگوهۆرین/مسعود له‌على”.
واته ل ڤێرێ ده‌مێ هزر هاته گوهه‌رین، وى ده‌مى تاكه‌كه‌س ژى دێ بیته خودان بریارا خوه یا سه‌ربه‌خوه و ب رێیا دانوستاندنێن هزرى و ئه‌قلانى دێ شێت هه‌لویستان وه‌رگریت، خوه ئازاد كه‌ت، زمانێ خوه دروست كه‌ت، ژیانا خوه ب سه‌ركه‌فیتانه دابین و به‌خته‌وه‌ركه‌ت، رێیێن چاره‌سه‌ریێ د كێشه و ئالۆزیێن خوه دا بینیت و سه‌ره‌رایى دیرۆك بوونا خوه، دێ خواندنێ بۆ بزاڤ و وه‌رارا ژیانێ كه‌ت.
ئه‌نجام/ راسته دیرۆكا ژیانێ سه‌دان كێشه و تراژیدى ل دووڤ خوه ئینانه، به‌لێ هه‌ر ئه‌و چه‌نده ژى مرۆڤ ئه‌گه‌ر بووینه و ئه‌نجامدایه، له‌ورا ره‌وشه‌نبیریا ژیانێ چو جاران وه‌ك فه‌رهه‌نگا ب رێكرنێ نه‌شیایه ببیته ره‌وشنبیریه‌كا شۆره‌شگیرى یان ژى یا ده‌ستنیشانكرى، به‌لكو ب تنێ یاشیایى هه‌تا ئاسته‌كێ سروشتێ مرۆڤى به‌ر ب روحه‌كا ئازاد ڤه ببه‌ت و ئه‌و سروشت حوكومى ل سه‌ر كارێن باش و خراپ بكه‌ت، هه‌روه‌ها هه‌لداێرانا هنده‌ك چه‌مك و ده‌رگه‌هێن نوو ل به‌رامبه‌ر دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ و گوهۆرینا بیاڤێن ژیانێ ڤه‌كه‌ت، بۆ هندێ تێگه‌هێ هزرى ژ رویێ ئازادى، ترس و برس و توندى و نه‌هامه‌تى و ده‌رده‌سه‌ریێ به‌رب دووماهیا كۆلۆنالیزمێ ڤه بچیت.
خواندنه‌ك، بۆ بزاڤ و وه‌رارا ژیانێ
جوان عزه‌ت/ پشكا دوویێ.
دو جۆرێن فاكته‌ران بۆ ڤه‌كرنا ده‌رازینكا ژیانێ هه‌نه، ئه‌و ژى فاكته‌رێ ئابوورى و سیاسى یه، هندى یێ ئابوورى یه ژین و ژیارا خه‌لكى ڤه‌دگوهێزیته بارودۆخه‌كێ سه‌قامگیر و دابینكرى دا، چونكو ئابوور دشێت گه‌له‌ك كێشه‌یێن ژیانێ و جڤاكى ب گشتى چاره‌سه‌ر بكه‌ت، هه‌تا بۆ خورتبوون پشكه‌فتنا چه‌مكێ خزمه‌تگوزاریا ده‌وله‌تێ، هه‌ولدانه‌كه. هه‌ردیسا هندى یێ سیاسى یه، كارڤه‌دانه‌كه ژ پێخمه‌ت ئاڤاكرنا تاكه‌كێ خودان بنگه‌ه و ستراتیژیه‌كا سه‌ربه‌خوه، دشێت گه‌له‌ك سه‌متێن ژیانێ دبوارێ، هزرى و ئه‌قلى دا چالاك و ب رێكخستن بكه‌ت. چه‌مكێ ئابوور و سیاسه‌تێ زۆربه‌یا جاران گوهه‌رینێن مه‌زن ب سه‌ردا دهێن، هه‌تا شه‌رێن ناڤخوه‌ى و ده‌وله‌تان ژى ژ بۆ ده‌ستڤه‌ئینانا كارێن ئابوورى یێن بووینه ئه‌گه‌رێ ژناڤبرن و تێكدانا سه‌قامگیریا بارێ ژیانكرنێ، نێزیكترین نموونه/ ئه‌گه‌ر ل روژهه‌لاتێ به‌حس بكه‌ین، ژوان ژى ئابوورا هه‌رێمێ نه‌بوویه جهێ وێ چه‌ندێ، كو بشێت پرۆژه‌یێن تایبه‌ت و كه‌رتێن گشتوكالى هه‌تا راده‌یه‌كێ زێده بكه‌ت. ئه‌گه‌ر هه‌بن ژى ب رێژه‌یه‌كا كێم بوونه، چونكو د دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ دا حوكمه‌تان، پێدڤى ب دو سیسته‌مێن ئابوورى یێن گرنگ هه‌یه، كو ئه‌و سیسته‌م دشێن رۆلێ خوه ب شیوه‌كێ ئه‌كیتڤ د ناڤ ژین و ژیارا خه‌لكه‌كێ دا ببینن. یا ئێكێ سیسته‌مێ ئیشتراكى، كو حوكمه‌ت راسته‌وخوه به‌شداریێ تێدا دكه‌ت. دوو سیسته‌مێ سه‌رمایه‌دارى، كو ب رێیا ڤى سیسته‌مى ژى كه‌رتێن تایبه‌ت دهێنه ڤه‌كرن/ وه‌كى دامه‌زراندنا چه‌ند پرۆژه‌یێن خواركى، كه‌ره‌ستێن دارى، سازكرنا مول و كومپانى، به‌شێن ناڤخوه‌یى ژ دروستكرنا به‌رهه‌مێن پیشه‌سازى و پێتدڤیێن وه‌به‌رهه‌مهێنانێ و دابینكرنا گه‌شتوگوزاره‌كا بێ كێموكاسى. ئه‌ڤه ل هه‌رێمێ دبیت هنده‌ك ژ وان كه‌ڤتبن كارى به‌لێ نه هه‌مى. له‌ورا ئه‌گه‌ر ب هاریكاریا ڤان كه‌رتان قانوونه‌ك بهێته ده‌ركرن. كو ئه‌و قانوون ببیته هاریكارى بۆ پێشڤه‌برنا شیانێن مرۆڤى، هینگێ ب باوه‌رم دێ ئیدى خه‌لك ب شێوه‌كێ دى ژیانا خوه دابین كه‌ن، كو ئه‌و ژى به‌رامبه‌رى كار و خزمه‌تێن حوكمه‌تێ دێ ئه‌ركێ خوه بجه ئینن و مافێن خوه وه‌رگرن و نه‌خاسمه بنه خودان جۆره‌كێ دى یێ به‌رپرسیاریێ. هزربكه، كه‌رتێ سه‌رمایه‌داریێ د بنیات دا، كه‌رته‌كێ ئالۆز و ب كێشه بوویه، هه‌تا هه‌كه بنێرین زۆربه‌یا جاران سیسته‌مێ ئابوورى ل وه‌لاتێن ده‌رڤه بوویه ئه‌گه‌رێ په‌یداكرنا رێژه‌یه‌كا زۆر یا قه‌یرانان. به‌لێ هنده‌ك ب شێوه‌كێ زۆر كێم ده‌رباز دبن هنده‌ك ژى ب شێوه‌كێ درێژ دمینن و زوى ناهێنه چاره‌سه‌ركرن. ئه‌ڤجا ئه‌و ئاسته‌نگێن ب رێیا ڤان قه‌یرانان په‌یدا دبن. كارتێكرنێ دكه‌نه سه‌ر ره‌وشا وه‌لات، جڤاك، خێزانێ هه‌تا دگه‌هیته هزراتاكى و یا به‌رچاڤه ئه‌ڤه ژى جۆره‌كێ دى یێ نه‌خۆشیێ د سایكۆلۆژى و ساخله‌میا تاكى دا په‌یداكه‌ت، چونكو مه‌زنترین كاره‌سات ئه‌وه، مرۆڤ راستێن ژیانا خوه ل گه‌ل دوهى یێ خوه ببینت و بریارێن ئه‌ڤرو پشتگوه پاڤێژیت. ب تایبه‌تى د ڤێ مه‌مله‌كه‌تێ دا، ئیدى هزرا تاكه‌كه‌سى گه‌هشتیه راده‌یه‌كێ، كو مرۆڤ شێت بێژیت، زۆرێ خراپ و ب زه‌حمه‌ت ژبلى وێ جۆره ته‌مبه‌لى، لاوازى، بێ ئۆمێدى و نه وه‌راركرن ژى بخوه‌ڤه گرتیه، ئانكو رۆژ بۆ رۆژى یا دیاردبیت، كو هزرا وى ل به‌رامبه‌ر هێزا ماددى و مه‌عنه‌وى یا دبیته به‌رهه‌مێ نه ئه‌كتیڤبوون و نه كاراكرنێ. ئه‌نجام/ دڤێت بزانین، چه‌ند ژیان به‌ر ب پێشكه‌فتنێ ڤه دچیت، هند دراڤ و هزرا ژیانێ ژى ل سه‌ر مرۆڤى زه‌حمه‌ت دكه‌ڤیت، چونكو ژ روویێ ماددى ڤه، ژیان هنده‌ك ئالاڤێن نوو ل گه‌ل خوه دئینیت وه‌كى چاوانیا گوهۆرینا مۆدێل، ئه‌لكترۆنیات و سالۆخدانا خۆشى و پێداویستێن رۆژانه، هه‌روه‌سا ژ روویێ معنه‌وى ژى ڤه، بارێ وێ به‌رب گوهۆرینا مه‌عریفێ، ته‌كنولوژیایه‌كا ب له‌ز و وه‌راره‌كا سه‌رده‌مانه دچیت، ئه‌ڤجا تاكێ كورد دڤێت ژ نها و پێدا ئه‌رك و مافێن خوه ل سه‌ر خوه بده‌ته ئاڤاكرن، هه‌تا د جیهانا سه‌رده‌م دا ب رێیا دمه‌زراندنا پلان و پرۆژه‌یێن نوو، هه‌ولبده‌ت بۆ هه‌مى ته‌خوچینین جڤاكى ببیته ڤه‌كرنا كلیلا زانین و ره‌وشنگه‌ریێ.
