میدیا و نه‌ته‌وه
جوان عزه‌ت: پشكا ئێكێ
جیهان په‌یوه‌ندیه‌كا گرێدایى بوونا ئالاڤێن جودایه، ده‌مێ قووناغێن كه‌لتوورى به‌ر ب قووناغێن لیبرالیزم و مودێرنیزمێ/ نویخوازى و ئازادى و پێشكه‌فتنێ دچیت، وى ده‌مى گوهۆرین ب سه‌ر ئالاڤێن ژیانێ ژى دا دهێت و هه‌ر تشت خوه د جیهانا سه‌رده‌م دا دبینیت. ئها ژ به‌ر ڤێ گرنگه بزانین، كو میدیا ژى ب سۆسیال ڤه ئه‌و ئالاڤه یه یێ كو په‌یاما تاك، جڤاك و ده‌وله‌تێ زویكا دگه‌هینیت و دبیته ئه‌و ئاراسته‌یێ یێ په‌روه‌رده‌یا جڤاكى دگوهۆریت.
د ئه‌ڤرۆ دا دبیت ئه‌م میدیایێ ب ئالاڤه‌كێ هه‌رێ باش نه‌بینین، چونكو هه‌لسه‌نگاندنا بارودۆخ و بكارئینان و ئه‌قلێ مه هه‌ر چاوا بیت بۆ به‌رهه‌مئینانا ڤى ئالاڤى یێ ئاماده و به‌رهه‌ڤ نینه. ئه‌ڤ بخوه بخوه دبیته ئێك ژ وان كێشه‌یان یێن مه به‌ر ب رویێ دى یێ تارى دبه‌ت، ژبه‌ركو ئه‌گه‌ر هزر بكه‌ین مه د ده‌مه‌كێ دا ره‌وشه‌نبیرێ كلاسیك هه‌بوویه و د ئه‌ڤرۆ دا ره‌وشه‌نبیرێ سۆسیال میدیایێ چیبوویه، ژ به‌رهندێ دڤێت ئه‌ڤرۆ سه‌رده‌متر ژ جاران هزربكه‌ین. كو ئه‌و تشتێ ب ناڤێ ناسیۆنالیزم/ نه‌ته‌وه په‌یدابووى پشتى قووناغا ئیمپراتووریا، نه‌ته‌وێ فورمێ خوه یێ سه‌ره‌كى ب ناڤێ ده‌وله‌ت نه‌ته‌وه به‌رهه‌مئینا. دونیایا ئه‌ڤرۆ و سه‌رجه‌م پشكێن گرنگێن وێ په‌یوه‌ندى ب بنگه‌هێ نه‌ته‌وه‌ى و گه‌هاندنا میدیایى ڤه هه‌یه، وه‌كى ئابووریا سیاسى، حوكمه‌ت و په‌رله‌مان و ئێكه‌تیا نیشتمانى و…هتد ئه‌ڤه هه‌مى شیانه سۆپایه‌كێ نه‌ته‌وه‌ى دروست بكه‌ن.
وه‌لاتێن كو نویخوازى و پێشكه‌فتن تێدا هه‌ى، سروودا خوه ژى هه‌یه و به‌رده‌وام سروودا وان گه‌هاندنا دونیایا نه‌ته‌وه‌ى و ده‌وله‌تا نه‌ته‌وه‌ى یه. ل سه‌ر ڤێ پاشخانێ نها میدیایێن ملله‌تان ب هه‌مى داموده‌زگه‌هێن خوه یێن ئه‌لكترۆنى ڤه به‌رهه‌ڤن شۆناسا نه‌ته‌وه‌ى بده‌نه تاكه‌كه‌سى و دیسا ببنه په‌یامه‌كا راسته‌قینه بۆ ده‌ستنیشانكرنا په‌روه‌رده‌یا گشتى. به‌لێ پرسیار ئه‌وه گه‌لۆ بۆچى تاكێ مه ئه‌و ژیبوونا جاران یا نه‌ته‌وه‌ى نه‌مایه و نینه؟ نموونه/ گه‌لۆ چاوا نه‌ته‌وێ ل ئه‌ورۆپا سه‌رگرت؟ پشتى كه‌فتنا بلۆكێ كۆمۆنیزمێ پرۆسه‌یا ده‌وله‌ت نه‌ته‌وێ جهێ خوه د ناڤ بوونا جیهانێ دا زێده‌تر لێ كر، سه‌ره‌راى وێ چه‌ندێ پتریا هه‌ره زۆرا ئه‌و ده‌زگه‌هێن گرێدایى جڤاكێ مه‌ده‌نى، ئێكه‌تیا خوێندكارا و سازیێن گرێدایى به‌رگریا مافێ مرۆڤى و…هتد شیان پتر خزمه‌تا پرۆسه‌یا نه‌ته‌وه‌ى بكه‌ن و سیسته‌مه‌كێ دروست بكه‌ن، كو نه‌ته‌وه د فۆرمێ خوه یێ خومالى دا پێناسا خوه تیۆریزه بكه‌ت. ل ڤێرێ پرسیار ئه‌وه ئه‌رێ مه ژى وه‌كو ئێكه‌تیا خوێندكارا و سازى و ب میدیا كوردى ڤه شیایه كراسێ شۆناسا نه‌ته‌وه‌ى ل به‌ر خوه بكه‌ین؟
ئه‌نجام: جینۆسایدكرنا نه‌ته‌وه‌یان زێهنیه‌تا دابه‌شكرنا نه‌ته‌وه‌یێ دروست دكه‌ت. ژ بلى وێ كاره‌ساتێ تشتێ گرنگتر ل به‌ر هاریكارى و ئیراده و هوشیاریا سیاسى دروستكرنا گرۆپێ ئه‌تیكى یه. ئه‌ڤ ئه‌تیكه د ته‌كنیكا میدیایێ دا فۆرمه‌كێ دى یێ ده‌ركه‌ڤتن و پاراستنا شۆناسا نه‌ته‌وێ یه، به‌لێ گرنگه ئه‌م وه‌كو تاك و جڤاك و ده‌وله‌ت بزانین پێناسا نه‌ته‌وه چیه؟ ل گور ڤێ راسته‌هێلێ نه‌ته‌وه بخوه ئه‌و كۆمه‌لا بابه‌تا یه یا كو بشێت نیشتمانه‌كێ هه‌ڤپشك، زمانه‌كێ هه‌ڤپشك و ئابووره‌كێ هه‌ڤپشك و ده‌ستوره‌كێ هه‌ڤپشك پێشكێشى مه یێن مرۆڤ بكه‌ت، ژ به‌ركو نه‌ته‌وه هه‌لگرا كۆمه‌ك ژ بابه‌تێن جودایه و د هه‌مان ده‌م دا نه‌ته‌وه ئه‌و ناسنامه‌یه یا كو كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگه‌كا ده‌وله‌مه‌ند بده‌ته ئاست و ئاڤاهیێ ملله‌ت و جڤاك و ده‌وله‌تێ.
میدیا و نه‌ته‌وه
جوان عزه‌ت/ پشكا دوویێ
میدیا ئه‌و ئالاڤه یێ كو جیهانێ دئێخیته د چالاكیێن جڤاكى دا، میدیا د جڤاكێن پێشكه‌فتى دا به‌ر ب زه‌مینه‌یا ته‌كنۆلۆژیا و میدیایى ڤه چوو، داكو ل به‌رامبه‌ر رۆلێ پیشه‌سازى و گه‌شه‌كرنا ئابوورى و ئاراسته‌كرنا ئاستێ هزرى یێ جڤاكى بلند بمینیت و بشێت رۆلێ خوه ته‌ندروست بگرێت. ژبه‌ركو، د راسته‌هێلا میدیایێ دا چه‌ند جڤاك بچیته پێش هند وێ پیشكه‌فتنێ ژى پێدڤى ب زانین و زانیارێن راسته‌قینه هه‌یه. د ڤى ملى دا ئه‌گه‌ر ئه‌م دناڤبه‌را میدیا و نه‌ته‌وه‌ێ دا پره‌كێ چێبكه‌ین، یا دیاره كو میدیا ئه‌و ده‌رگه‌هه یێ كو په‌یاما نه‌ته‌وه‌ى ژى دگه‌هنیته ملله‌ته‌كێ، راسته ده‌ستپێكێ نه‌ته‌وه ل ئه‌ورۆپا ل سه‌ر كه‌شێ ریفۆرما ده‌ربه‌گ و فیودالیزمێ چێبوو، به‌لێ میدیا بوو پشكه‌كا هه‌ڤپشك د ناڤبه‌را رێنساسێن وێ یێن هزرى، ئولى و جڤاكى دا.
ب ڤێ ئاراسته‌كرنێ ئایدیۆلۆژیا نه‌ته‌وه‌ى قووناغه‌كا دى چوو پێش. ماكس ڤیبه‌ر دبێژیت: “نه‌ته‌وه كۆمه‌له‌كا ب په‌یام و فه‌زیله‌ت به‌خشه. ئانكو ئه‌وا نه‌ته‌وێ دروست دكه‌ت نیشتمانه‌كێ هه‌ڤپشكه”. راسته گروپ و بزوتنه‌وه و پارتێن سیاسى و هێزا قه‌بیلى به‌رى نه‌ته‌وه‌ێ هه‌بوونه، به‌لێ هه‌ر كومه‌له‌ك ژ ڤان پێكهاته‌یێ باژێره‌كێ بووینه، بۆ نموونه ل باژێرێ ئه‌سینایێ، سیاسه‌ت و هزر و فه‌لسه‌فه هه‌بوو، به‌لێ نه‌ته‌وه نه‌بوو. ژبه‌ركو، ئاكنجیێن ئه‌سینایێ ئاكنجیێن نه‌ته‌وه‌ى نه‌بوون. ئها د ڤى ملى دا گرنگه بزانین نه‌ته‌وه بیاڤێ پێشه‌سازیكرن و ئۆرگانیبوونا ده‌وله‌ت و ملله‌تى دا پرۆسه‌یه‌كا به‌رده‌وامه. ئه‌گه‌ر پرسیار بكه‌ین و بێژین ئه‌رێ ملله‌تێ كورد د چ قووناغا نه‌ته‌وه‌ى دا دژیت؟ هه‌روه‌سا ملله‌تێ كورد چاوا ئالاڤێن نه‌ته‌وه‌ى بكاردئینیت؟ چێدبیت گه‌له‌ك به‌رسڤ و گه‌له‌ك هزرێن دى بۆ مه وه‌كو تاكه‌كه‌س په‌یدا ببن. ملله‌تێ كورد هێشتا خوه ب سه‌ركێشێ قووناغێن به‌رى و پشتى دروستبوونا گشتۆكالیێ دبینیت. ژ به‌ركو ئه‌ڤ قووناغا نها ئه‌م تێدا هه‌لۆیست و دیرۆكا خوه دبینین هێشتا ل سه‌ر دینه‌مۆیا ئه‌قلێ دۆهى و نه سازبوونا نه‌ته‌وه‌یا شارستانى رێڤه‌به‌ریا خوه دكه‌ت. چێدبیت به‌ر ب قووناغا دروستبوونا ره‌وشه‌نبیرێ سۆسیالێ دچیت. به‌لێ هێشتا ده‌ربازى قووناغا دروستبوونا تاك و جڤاك و ده‌وله‌ت نه‌بوویه.
ب كورتى، ل سه‌ر ڤێ كارێكته‌را ئالۆز میدیا و نه‌ته‌وه نه‌بووینه ئه‌و فۆرم، كو بشێن جۆره‌كێ تاكێ تازه و مۆدێرن ب سیسته‌مێ په‌روه‌رده و خوه‌نیاسینا كه‌لتوورى و فره‌هزرى به‌رهه‌م بینن. هه‌روه‌سا نه‌ته‌وه د رۆلێ سایكولۆژى دا ژى تشته‌كێ دیتره ئه‌و ژى پێكهاته‌یه‌كا ژێرده‌ست و سته‌مكار نینه، به‌لكو پێكهاته‌یه‌كه هه‌ولا دروستبوونا ژیبوونا جه‌ماوه‌رى یه. ب تایبه‌تى رۆلێ وێ به‌رامبه‌ر نه‌مانا سینۆرێن پارچه‌ى و كارێكته‌رێن دودل و ئالۆز ئاراسته‌كرن و دروستكرنا هه‌ڤوه‌لاتیه‌كێ یه‌كسانه.
ئه‌نجام: ماده‌م میدیا پرۆسه‌یا چێكرنا كه‌لتوورێ هوشیارى و برێڤه‌برنا جڤاكى یه. نابیت په‌یوه‌ندیا میدیایێ ژى ب نه‌بوونا نه‌ته‌وه‌ێ ڤه ببیته هێز و ده‌ستهه‌لاته‌كا خوه سه‌پاندى، به‌لكو میدیا ئالاڤێ گه‌هاندنا هشمه‌ند و هوشیاربوونا مرۆڤه‌كێ پرسیارى یه و د ڤێ یه‌كه‌یا سیاسى دا نه‌ته‌وه پاراستنا ئاستێ مرۆڤناسى و مرۆڤ دۆستیێ دا به‌شه‌كێ سه‌ره‌كى یه. گرنگه فۆرمه‌كێ دى بگریته به‌ر ئه‌و ژى د ملێ میدیایه‌كا نیشتمانى دا رۆلێ رۆژنامه و سازى و مودێربوونا فه‌رهه‌نگا كوردى بگێریت و ل گۆر دیزانه‌كێ كوردى یێ نوى ژیبوونا نه‌ته‌وه‌ى به‌رهه‌م بینیت.
