زانست, سیسته‌م, دادپه‌روه‌رى
(1)
خالد ئه‌حمه‌د بادى
ل ده‌مێ بومبه‌بارانكرنا ئه‌لمانیا بۆ سه‌ر بریتانیا زێده‌بووى ل جه‌نگا جیهانى یا دووێ دبێژن هنده‌ك به‌رله‌مانتارێن په‌رله‌مانێ بریتانیا یێ وى سه‌رده‌مى ب فه‌رمى گۆته چرچلی سه‌رۆك وه‌زیرێن وى سه‌رده‌مى یێ بریتانیا گۆتێ ئاسمانێ مه‌یێ دسۆژیت و هه‌موو یێ بوویه ئاگر، ئه‌ڤجا چ بكه‌ین چێرچلى به‌رسڤ دا و گۆتێ ره‌وشا په‌روه‌ردێ و دادیێ چیه؟ گۆتێ په‌روه‌رده و زانست دبه‌رده‌وامن و دادپه‌روه‌رى یا هه‌یى و راست و ب دادپه‌روه‌رى یا برێڤه دچیت.. گۆتێ نه ترسن و چ هزران نه‌كه‌ن، ره‌وشا مه زۆر یا باشه و دێ هه‌ر سه‌ركه‌ڤین. ل ڤێ جیهانا مه‌زن ئه‌گه‌ر زانست هه‌بیت بێگومان دێ سیسته‌م ژى هه‌بیت و ئه‌گه‌ر سیسته‌م هه‌بوو دێ دادپه‌روه‌رى ژى هه‌بیت. هه‌موو پرتووكێن ئاسمانى و ئایینێن خودایى یێن پیرۆز مرۆڤ و مرۆڤایه‌تى هاندداینه كو زانستى بكه‌نه رێنیشانده‌ر و ل شۆپا زانست و زانینێ بكه‌ڤنه رێ و ب تایبه‌ت ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ، جارا ئێكێ یا گۆتى بخوینه، چونكو گرنگى یا خویندنێ ل ڤێره دیار دبیت و خویندن و پێنڤیس ده‌سپێكا هه‌ر كاره‌كێ ب فه‌رتر زانیه و جارا ئیكێ ده‌مێ سروش بۆ په‌یامبه‌رێ خودێ هاتى گۆتیێ بخوینه. هه‌ر ملله‌ته‌كێ زانست كریه رێك و په‌یره‌وكرى بێ گومان ئه‌و یێ بسه‌ركه‌فتین و بووینه وه‌لاتێن پێشكه‌فتى و سه‌ركه‌فتن بده‌ستڤه هاتینه و بووینه نموونێن گه‌لێن جوامێر و به‌ركه‌فتى و ناڤوده‌نگێن وه‌لاتێن خوه گه‌هاندینه ناڤه‌ندێن بلندێن بریارێ ل جیهانێ و بێى وان چ بریار و كار ناهێنه‌كرن ل سه‌ر ئاستێن بلند چونكو خوه‌سه‌پاندن كرینه ب زانستێ خوه و ده‌مێ وان وه‌لات و ملله‌تان ل شوونا چه‌كى پێنڤێس كریه لۆگۆ و ئارمێ خوه ئه‌وان ئه‌و چه‌كێ مرۆڤ دكوشتن و خوین پێ درێشت، چه‌كه‌كێ دی بكارئینان مرۆڤ و مرۆڤاتى ئاڤاكرن و جیهان به‌ر ب پیشڤه‌بر, ئه‌و وه‌لات ژى دبه‌رچاڤن و دبێژن هه‌ر ماله‌ك و خێزانه‌كا جیهانێ ئامیره‌ك یان ده‌زگه‌هه‌كێ مه تێدا هه‌یه. بۆ نموونه ل سه‌نڤافۆره لى كوانێ دامه‌زرێنه‌رێ وى وه‌لاتى دبێژیت ((من چ تشتێ زێده نه‌كریه، بتنێ ب ئه‌ركێ خوه رابوویم ل به‌رامبه‌ر وه‌لاتێ خوه و دبێژیت من داهاتێن دراڤى و داهاتێن دى یێن ده‌وله‌تێ تایبه‌ت كرن و به‌رده‌ستكرن بۆ خویندن و زانستى و من بها و پێگه‌هێ مامۆستایى ژ تۆێژه‌ك و چینه‌كا بێ هیڤى و بێ به‌هر كرنه بلندترین چین و تۆیژ ل وه‌لاتى ئانكو مووچێ وه‌زیرێ مه بۆ مامۆستایێ دروست كر و بهایێ ئیمپراتۆرى مه دانه فه‌رمانبه‌رى و من ئه‌ڤ سه‌ركه‌فتنه بده‌ستڤه نه‌ئینایه، به‌لكو مامۆستایى ئه‌ڤ سه‌ركه‌فتنه یا بده‌ستڤه ئینایى و ئه‌وان مامۆستایان نفشه‌ك و به‌ره‌بابه‌ك به‌رهه‌ڤ و دروستكر كو یێ هه‌ڤسه‌نگ و جوامێر و دفن بلند نه‌بیت و حه‌ز ژ سنج و زانست و زانین و په‌روه‌ردێ بكه‌ت و به‌ره‌بابه‌ك و نفشه‌ك ده‌ركه‌فت كو ب تنێ ب زانستى و په‌روه‌ردێ كار بكه‌ن و له‌وما ئه‌م بسه‌ركه‌فتین)).
زانست, سیسته‌م, دادپه‌روه‌رى
(2)
گه‌له‌ك نموونێن دى هه‌نه ئه‌و ژى ل ژاپۆنێ قوتابى یێن قووناغێن سه‌ره‌تایى و باخچه‌ى ل شه‌ش سالیێ ب تنێ فێرى سنج و ره‌وشت و تۆرێ دبیت و ل وه‌لاتێن مه ژى بارێ گوه درێژه‌كى پرتووكان دده‌نه زارۆ و قوتابیێن مه كو ئه‌و زارۆ و قوتابى نه‌شێت په‌لگریت، ئه‌ڤجا دێ چاوا شێت خوینیت. سه‌باره‌ت پووته‌دانا ده‌ستهه‌لاتێن ل هنده‌ك وه‌لاتان ب ئاستێ په‌روه‌ده‌یى و ل دووڤ په‌یڤا لێ كوانى و ل دووڤ ژێده‌ران كو پارێ هه‌ره مه‌زن بۆ مامۆستایان ده‌ستنیشان دكه‌ن، بۆ نموونه ل وه‌لاتێ یابان هه‌ر مامۆستایه‌كى (7780) دۆلاران ل قه‌ته‌ر (7030) دۆلاران و ل ئیتالیا (6000) دۆلاران و ل وه‌لاتێ هندێ (6000) دۆلاران و ل كوێت (2890) دۆلاران و ل وه‌لاتێ ئیمارات (2840) دۆلاران ول وه‌لاتێ سعوودیه (2510) دۆلاران و ل وه‌لاتێ به‌حرین (2410) دۆلاران دده‌نه مامۆستایێن خوه و ب ڤان مووچێن زۆر باش ره‌وشا په‌روه‌رده و زانستى پێشدكه‌ڤیت، لێ ئه‌و مامۆستا ژى ب مه‌رج و شاره‌زایى كاردكه‌ن و ب زۆرى دهێنه وه‌رگرتن ل ناڤه‌ندێن خویندنێ ل وان وه‌لاتان و پتریا وان مامۆستایان ل قووناغێن سه‌ره‌تایى نه، لێ خودان باوه‌رنامێن بلندن مینا باوه‌رناما ماسته‌ر و دكتۆرایێ و ئه‌و خوه ب باوه‌رناما خوه مه‌زن ناكه‌ن، به‌لكو ب تنێ خزمه‌تا وه‌لات وه‌لاتیان دكه‌ن. زۆر خویندن و ڤه‌دیتن و نڤێسین هاتینه‌كرن ل سه‌ر وه‌رگرتنا زانست و زانینێ و زانینا بهایێ خویندن و نڤێسین و په‌روه‌رده‌كا راست و ب مفا و ل وان هه‌موو نڤێسین و ڤه‌دیتنا وه‌سا دیاربوویه كو ل دووڤ ستانداردێن جیهانى كو دبیته ئه‌رك ژى فه‌ره هه‌ر كه‌سه‌ك ل سالێ (25) پرتووكان كێمتر نه بخوینیت، ئانكو ژبلى خویندنا قوتابخانێ یان فیسبۆك و ئه‌نترنیتێ و چ ژى ل داموده‌زگه‌هان بن كو بیست و پێنچ پرتووكان بخوینیت، چونكو ئه‌و خویندنا ده‌ره‌كى پتر مفاى دێ بینن و خواندنا پرتووكا ب مفاتره ژ هه‌ر خویندنه‌كێ، چونكو ب هه‌موو رێیان مفا ژێ دهێته دیتن بۆ نموونه ل كه‌وكه‌با یابان (ژاپۆن) مرۆڤێ یابانى، ئانكو وه‌لاتیێ ژاپۆنى دهه‌ر ساله‌كێَ دا و ب به‌رنامه‌كێ رێكوپێك پتر ژ (80) هه‌شتێ پرتووكان دخوینیت و ل ده‌ڤ مه رۆژهه‌لاتى، ئانكو وه‌لاتێن ئاسیایى (1%) ژى پرتووكان ناخوینیت و شاعرێ عه‌ره‌ب نزار قبانى دبێژیت ب تنێ پرتووكێن ل وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتى و وه‌لاتێن عه‌ره‌بان دهێته كرین و فرۆتن، پرتووكێن راڤا خه‌ونان و چێكرنا خوارنان دهێنه‌كرین و فرۆتن و ئه‌ڤه وێ چه‌ندێ دیار دكه‌ت كو مرۆڤێن رۆژهه‌لاتى ب تنێ دخۆن و دنڤن, له‌وما ئه‌و وه‌لات و ملله‌تێن ره‌وشه‌نبیر و خوینده‌ڤان دێ بنه گه‌لێن پێشكه‌فتى و شاره‌زا و ب هێز و دێ بنه وه‌لاته‌كێ ب هێز و ئه‌م ژى دێ ژین به‌له‌نگاز و هه‌ژار و نه‌زان و پاشكه‌فتى، چونكو حه‌تا نوكه و جهێ داخێ یه كو ل وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست چ پێشكه‌فتنه‌كا پێشچاڤ نینه، به‌لكو به‌روڤاژى پاشكه‌فتن و نه دادپه‌روه‌رى و نه‌زانین یا ل ناڤ وه‌لات و ملله‌تێن رۆژهه‌لاتى دا به‌ربه‌لاڤ دبیت و رێژا نه‌خوینده‌واریێ و نه‌زانینێ زێده‌تر لێ دهێت و ئه‌ڤ نه‌پیته‌دان ب زانست و زانین و ره‌وشه‌نبیریێ كارێكته‌رێن سه‌ره‌كى نه بۆ پاشڤه‌مان و پاشكه‌فتنا ملله‌ت و وه‌لاتان و ئه‌و وه‌لاتێن چه‌كێ دوورهاڤێژ و ب هێز بۆ خوه كریه بنچینه و ل سه‌ر چووین و بكارئیناى گه‌هشتنه مرازێن خوه یێن بلند.
