گرنگیا ژیاننامه و بیرهاتنان!
محسن عه‌بدولره‌حمان
ل ئێڤاریا سێشه‌مبى چارى ئادارا 2020 و ل پرتووكخانه و كافێ یا قوبه‌هان، به‌رێز (رزگار كێسته‌یى) سیمیناره‌ك ل ژێر ناڤێ (گرنگیا نڤیسینا بیره‌وه‌ریان) پێشكێشكر.
سمینارێ (80) خۆله‌كان ڤه‌كێشا و خه‌لكێ مه فێربووینه سمینارێن ماوه‌یێ وان د ناڤبه‌را (20ـ40) خۆله‌كان ده‌ربازنه‌بیت، ب دیتنا من ئارمانج ژ سمینارێ وه‌رگرتنا نیشادانا بابه‌ته‌كى و وه‌رگرتنا راوبۆچوونان و ره‌خنه‌یێ ژ كۆما وه‌رگرانه، ب مه‌به‌ستا راستڤه‌كرنا شاشیان، پڕكرنا ڤالاهیان و نه‌هێلانا كێماسیانه، ئانكو لێكگۆهارتنا هزرانه د ناڤبه‌را نڤیسه‌ر و وه‌رگرى دا، لێ پتریا خه‌لكێ مه ژ به‌تالیێ یێ بله‌زه، هه‌تاكو خوارنێ ناخۆت، به‌لكو شه‌ڕى ل گه‌ل دكه‌ت، جگارێ بۆ خۆشدارى ناكێشیت، به‌لكو سیهێن خوه پێ دسۆژیت.
ئه‌ڤ جۆرێ سمیناران جودایه ژ ئێڤاریێن موفلسیا ده‌زگه‌هان، ده‌مێ ئێڤارى نه‌به‌ریكانه‌یێن شعر و چیرۆك خواندنێ دگێرن، ژبلى هه‌لكه‌فته‌ك تایبه‌ت یان كاودانه‌ك فه‌ر، ئه‌وژى بۆ شعرێ، چنكو چیرۆك دهێته خواندن نه‌بهیستن!
ل سمینارێ ژ گۆهداران بووم، چنكو یا من نه‌پڕسیاره، به‌لكو دیتن و بۆچوونه، ئه‌زژى ژبه‌ر گرنگیا بابه‌تێ كاك (رزگارى) ده‌ستپێكرى، له‌ورا بۆ براده‌رێن بیرهاتنان دنڤیسن، ب تایبه‌ت ئه‌وێن ل دۆر ژیانا پیشمه‌رگه‌یى و زیندانێ و چه‌ق و تایێن وان دبێژم:
ئارمانج ژ نڤیسینا بیرهاتنان مه‌زنتره ژ ڤه‌گێرانا هنده‌ك روودانان، ب تایبه‌ت هه‌كه ئه‌و روودان نه‌گرێداى تاكه‌كه‌سى بن، به‌لكو ب كۆم هاتبیته ئه‌نجامدان و جاران پتریا ملله‌تى پشكداربیت، وه‌كو سه‌رهلدان و كۆجا ملیۆنى..، به‌لكو لادانا په‌ردێ یه ل سه‌ر هنده‌ك نهێنییان، رۆهنكرنا هنده‌ك گۆژیێن تارییه، دیاركرنا هنده‌ك راستیێن كو پێدڤیه بهێنه ئاشكراكرن، ده‌ستنیشانكرنا هنده‌ك هه‌لۆیستان و ئاماژه‌كرن بۆ هنده‌ك خالێن ڤه‌شارتى و نه‌په‌نه…!
مخابن حه‌تا نها مه كوردان گرنگیا پێدڤى نه‌دایه ڤى جۆرێ فه‌رێ نڤێسینێ، و ئه‌و كارێن هاتینه‌كرن پتریا جاران بۆ خه‌لكێ بیانى و ب زمانێن داگیركه‌رى هاتینه تۆماركرن، مه‌لایێن كورد كو ته‌خا خوانده‌ڤان و ره‌وشه‌نبیربوو، هه‌كه ئه‌وێن ده‌ستێ نڤیسینێ هه‌یى، بتنێ وه‌ك فه‌قى گه‌ڕیانا خوه ل گۆند و باژێران ل دووڤ وه‌رگرتنا زانستێن دینى تۆماركربا، ل دۆر خه‌لكێ وان ده‌ڤه‌ران و شێوازێ ژیارا وان ب زمانێ دایك نڤیسیبا، دا نها ژلایێ زمانى و مێژوویى و كلتوورى مه پرتووكخانه‌ك هه‌ره ده‌وله‌مه‌ند هه‌با!
بابه‌تێ بیرهاتنان نه‌هه‌ما نڤیسینا روودانه‌ك بۆری یه و شرۆڤه‌كرنا هه‌لویسته‌كى یه، تایبه‌ت ئه‌وێن نڤیسه‌رى ب خوه رۆل تێدا هه‌ی یان ژ نێزیك بهیستى، بیرهاتنا د ناڤبه‌را بابه‌تیا مێژوویێ و خۆیه‌تیا ژیاننامێ دایه، نڤیسینا بیرهاتنان كه‌ڤناتیا ڤه‌دیتنا هونه‌رێ نڤیسینێ یا كه‌ڤنه، گه‌له‌ك ژ بیرهاتنان ناڤداره‌یه‌ك هه‌ره مه‌زن ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ وه‌رگرتیه، دیسا بۆ زمانێن جودا هاتینه وه‌رگێران، وه‌كو بیرهاتنێن (مه‌هاتما گاندى، وینستون تشرشل، فیلدمارشال مونتگمرى، جه‌نه‌رال دیگول، هزرمه‌ند و و ته‌خا خوانده‌ڤان و ره‌ۆشه‌نبیر كه، و ئه‌وێ نه‌وێریت باخڤیت، ئه‌رێ چاوا وێریایه به‌رهنگارى دۆژمنى ببیت ئه‌و نه‌تنى َترسنوكه/سه‌رۆكێن ده‌وله‌تان و…) و یێن كورد وه‌كو (ئیحسان نوورى پاشا، ره‌فیق حلمى..) و یا هه‌رى ناڤدار (فی سبیل كوردستان) یا سیاسه‌تمه‌دارێ كورد (زنار سلۆپى)، ئه‌ڤ هۆنه‌ره ل ناڤ كوردان یێ نوو یه، بۆ ناڤه‌راستا چه‌رخێ بۆرى دزڤڕیت، لێ پشتى سه‌رهلدانێ وه‌كو دیارده به‌رچاڤدبیت، ئانكو پتر ژ تۆماركرن و راڤه و شرۆڤه‌كرنا روودان و هه‌لویستان بوویه چاڤلێكرن، چنكو ب شێوه‌یه‌كێ نه‌دروست و دوورى ئه‌كادیمیێ و ب زمانه‌كێ كه‌چ و كۆلانكى دهێته به‌رهه‌ڤكرن، راسته نه‌هه‌موو كه‌س ل ئاسته‌كێ ره‌وشه‌نبیریێ بلندن، كو ب شێوه‌یه‌كێ دروست دارێژن، ئه‌ڤه ژبلى نه دباوه‌رپێكرینه ژ ئه‌گه‌رێ زێده‌روویا به‌رچاڤ د په‌سه‌ندكرن و شكاندن و بێبهاكرنێ دا، زێده‌بارى نه‌بابه‌تیا وان چنكو به‌رهه‌مێ سه‌ركه‌فتى پێدڤى ب وێره‌كى و راستگۆیێ هه‌یه، بۆ نموونه د بیرهاتنێن (زنار سلۆپى) دا كو رۆل د هه‌ستدارترین قۆناخا ملله‌تێ كورد تێدا بورى هه‌بوو، و ئه‌و دیده‌ڤانێ گرنگترین روودانابوو، لێ ب شێوه‌یه‌ك شه‌رمینۆك ناڤێ مالباتا به‌درخانیێن مه‌زن دئینیت، هه‌چكو ئه‌و ل په‌راوێزێ نه ل سه‌ركێشیا دۆزا كوردى، كو زانایه د ناڤبه‌را (1880ـ1950) یێ ئه‌ڤ مالباته دینه‌موویێ بزاڤا رزگاریخوازا كوردى بوون، هه‌ر ئه‌وبوون شۆره‌ش و سه‌رهلدان كرین، كۆمه‌له و رێخستنێن سیاسى پێكئیناین، رۆژنامه‌گه‌رى به‌لاڤكرى، خواندنگه‌هێن كوردى ڤه‌كرین، پتر ژ ئه‌لیفبێ یه‌كێ داهێناى…، ما هه‌ڤڕكى و ناكۆكى به‌هانه‌یه‌ك ره‌وایه كو مافێ وان دیارنه‌كه‌ت، وه‌كو یێ دڤێت ب ده‌ستى تلبێ رۆژێ داپۆشیت!
ئه‌ڤ جۆرێ نڤێسینێ چه‌ند ناڤێن جودا و ناڤه‌رۆك نێزیكى ئێك ب خۆڤه‌دگریت، وه‌كو (بیرهاتن، ژیاننامه، گه‌رۆك، مزگیندار، رۆژهه‌لاتناس) ئه‌ڤه وى تشتى تۆماردكه‌ن یێ دیتى و جهێ تێرا بۆرین، هه‌لبه‌ت هه‌ر ئێك ب گۆره‌ى بینین، هه‌ستدارى، به‌هره و شیانێن خوه یێن زمانى د ده‌ربڕینێ دا، بۆ نموونه گه‌شتا (ئولیا چه‌له‌بى) بۆ كوردستانێ، ئێك ژ باشترین ژێده‌رانه ل سه‌ر ده‌مێ داگێركرنا ئوسمانى، دیسا ئه‌وا مزگیندار و گه‌رۆك و رۆژهه‌لاتناسان ل دۆر لایه‌نێن ژیانا كوردان و سروشتێ كوردستانێ نڤیسین، تا وێ رادده‌یێ هنده‌كان ب هوورى سالۆخدایه، كو رۆماننڤیسێ ئه‌لمانى (كارل ماى) رۆمانا خوه یا ب ناڤێ (د هوندر كوردستانا كویڤى را) ل دۆر كوردان نڤیسیه، سه‌ربارى كو وى چجار سه‌ره‌دانا كوردستانێ نه‌كربوو، ئه‌رێ ئه‌وى ئه‌و هه‌موو پێزانینێن هوور ژ كیڤه بده‌ست خوه ئێخستن!؟
له‌ورا ژ نڤیسه‌رێن به‌رێز دپرسم، ته هزرا وه‌رگێرانا بیرهاتنێن خوه بۆ زمانێن بیانى یان ڤه‌كۆلینێن خویندكارێن زانكۆیێ ل رۆژه‌كێ ژ رۆژان كریه؟ دا ل بیرا هه‌وه‌یێن به‌رێز بینم، ئه‌رێ چه‌ند بیرهاتن بووینه هێڤێنێ شاكارێن ئه‌ده‌بى یان ناڤه‌رۆكا ناڤدارترین فلمێن جیهانى..
په‌یڤا (راستگۆیى) یا كاك رزگارى چه‌ندین جاران دوباره‌كرى بالا من كێشا، ئه‌و راستگۆیێ د بیرهاتنان دا گرنگترین ره‌گه‌زه، چنكو ئه‌ڤ بیرهاتنه دیده‌ڤانیه ل سه‌ر قۆناخه‌ك گرنگ ژ مێژوویا ملله‌تێ مه، دیسا ئه‌و گرێداى كار و بزاڤ و قوربانیدانا جڤاكى و تاكه‌كه‌سانه، له‌ورا فه‌ره نڤیسه‌ر یێ وێره‌ك و راستگۆبیت، كو ده‌ربڕینه‌ك راستگۆیانه ژ لایه‌نێن جودا یێن هه‌بوونا وان كه‌سان بكه‌ت، وێنه‌یه‌كێ رۆهن كو ره‌نگڤه‌دانا مرۆڤ و جڤاكێ وى ده‌مى بیت، ئه‌رێ هه‌موو قاره‌مانبوون، كه‌سێن نێرگزى و خۆپه‌رێس، دلره‌ق و بێچه‌رگ، نه‌زان و دره‌وێن، دلدار و دز … نه‌بوون، یان دبێ دلینى و هه‌ستبوون!؟
دیسا هنده‌ك تشت هه‌نه نه رزگار و نه چ كه‌س (نها) نابێژن، چنكو ژ گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران جڤاك قه‌بوولناكه‌ت، لێ هۆزانڤانێ ئیراقى (مه‌عروف ئه‌لره‌سافى) پرتووكا خوه (السیره المحمدیه) ئه‌وا ل سالا 2002 یێ به‌لاڤبووى، كو ل سالا 1933 نڤیسى و گۆت پشتى مرنا من ب پێنچى سالان بهێته به‌لاڤكرن.
ب دیتنا من مه‌زنترین گوننه‌هه كه‌سه‌ك راستیه‌كێ یان پێزانینه‌كى ل خه‌لكێ خوه ڤه‌شێریت و نهێنیه‌كێ ل گه‌ل خوه ببه‌ته گۆڕى، وى ده‌مى ئه‌و نه‌تنێ ترسنوكه، به‌لكو قه‌لسى ژى دهێته سه‌ر، له‌ورا نڤیسینا بیرهاتنان بتایبه‌ت ژلایێ پێشمه‌رگه و زیندانیان ئه‌ركه، و ئه‌وێ نه‌وێریت باخڤیت، ئه‌رێ چاوا وێره‌كیا به‌رهنگاریا دوژمنى هه‌بوو، له‌ورا ئه‌و جهێ گومانێ یه.
