كه‌رتێ چاندنێ د ناڤبه‌را دوهی و ئه‌ڤرۆ دا
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
چاندن ب هه‌بوونا ئاڤ و ئاڤدانێ ل سروشته‌ك و ژینگه‌هه‌ك و سه‌قایه‌كێ گونجای و ئاخه‌كا زێرین دبیته ستوونه‌كا هه‌ره گرنگ د ئابۆرێن ملله‌تان و ژێده‌رێ خۆراكی و ده‌رامه‌تی دا. كوردستان ده‌ڤه‌ره‌كا چاندنێ یه و چاندن و جۆتیاری پیشه‌یه‌كا سه‌ره‌كی یه بۆ یا خه‌لكێ مه كو به‌ری زایینی ب ٦٥٠٠ سالان (گه‌نم) یێ لێ هاتیه چاندن، ب دیتنا هنده‌ك دندكێن گه‌نمی ل (گوندێ چه‌رمۆ) ل ده‌ڤه‌را چه‌مچه‌مال ل پارێزگه‌ها سوله‌یمانیێ و هنده‌ك ژێده‌ر دبێژن به‌ری زایینی ب ملیۆن سالان. ئه‌وژی ب دیتنا هنده‌ك دندكێن گه‌نمی ل (گوندێ نه‌مریكێ) ل ده‌ڤه‌را سێمێلێ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ و كوردستان دبیته وه‌لاتێ ره‌سه‌نه یێ گه‌نمی ل جیهانێ، كو گه‌نم دهێت ده‌رامه‌ته‌كێ ستراتیژی ل جیهانێ. هه‌روه‌سا (كاژا زاویته) به‌ری زایینی ب هزار سالان هاتییه چاندن ل ده‌ڤه‌را زاویته و یا به‌رنیاسه ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ ب (صنوبر زاویته). لێ چاندن یا ته‌قلیدی بوویه ب ئامیره‌یێن خوه‌ڤه و ب رێكێن چاندنێ و به‌رهه‌م ئینانێ. ژ هنجاڕی و گێسنی یێن كێلانا ئه‌ردێ چاندنێ و جه‌نجه‌رێ و ملهێبێ یێ گێره‌كرنا گه‌نمی ب هاریكاریا گیانه‌وه‌ران. كو پالپشتی ل سه‌ر هه‌بوو بۆ ئه‌نجامدانا گه‌له‌ك كارێن چاندنێ. تا شالۆكێ وداسێ و بڤری و مه‌شكێ و قیناغێ و دستار و جوهنی و مدارێ…هتد. ژ وان ئامیره‌یێن سه‌ر وی ده‌می. ئه‌ڤرۆ خزمه‌تێن چاندنێ یێن سه‌رب تكنولۆژیا سه‌رده‌من بۆ كه‌شه‌پێدانا چاندنێ و ئاڤدانێ وه‌ك ئامیركاریا چاندنێ یا پێشكه‌فتی هه‌ر ژ ته‌ره‌كتۆرێ و ئامیره‌یێن چاندنا تۆڤێ ده‌رامه‌تی و چنینێ و پاراستنا رووه‌كی و كه‌زاخێ وكارئینانا زبلێ كمیاوی و یێن خودانكرنا ئاژه‌لی و په‌لاوه‌ران هه‌تا یێن ماسیان و مێشێن هنگڤینی و یێن كۆلانا بیرا و یێن ئاڤدانا سه‌رده‌م…هتد. ژ ئامیره‌یێن خزمه‌تێن چاتێ و ئاڤدانێ كو كۆمپانی و نڤیسینگه‌ێن هه‌یین بۆ به‌رهه‌مئینانێ و فرۆتنێ یێن هه‌می جۆروتوخمان. زیده‌باری هه‌بوونا وه‌زاره‌تا چاندنێ و ژێده‌رێن ئاڤێ و دام و ده‌زگه‌ه و تاقیگه‌ه و ڤه‌كۆلینان وكۆلیژ و په‌یمانگه‌هێن چاندنێ و فیته‌رنه‌ریێ. و ژماره‌كا باش یا پسپۆر و شاره‌زا و راوێشكارا و پرۆفیسۆران،زێده‌باری ئێكه‌تیا جۆتیارێن كوردستانێ كو ئه‌ڤنه هه‌می هانده‌رێن كه‌شه‌پێدانا چاندنێنه دگه‌ل داموده‌زگه‌هێن چاندنێ و یێن به‌رپرسیار. سوپاس بۆ خودایێ مه‌زن دلۆڤان پێنگاڤێن باش یێن هاتینه هاڤێتن د ڤی بیاڤی دا ژ لایێ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانی ڤه كو ژماره‌كا به‌رهه‌مێن چاندنێ یێن گه‌هشتینه پلێن به‌رز وه‌ك و گه‌نم – جه‌ه – به‌تات و هنده‌ك جۆرێن فێقی و زه‌رزه‌واتی دگه‌ل پرۆژه‌یێن خودانكرنا مریشكا و خانیكێن پلاستیكی و جۆره‌كێ ئامیركاریا خزمه‌تێن چاندنێ. لێ هێشتا ئارمانج و پێدڤی دزۆرن كو د خزمه‌تا چاندنێ و جۆتیاری وبه‌رهه‌می و به‌رخواری دابن. یا پێدڤی گۆتنێ یه كو رژێمێن دكتاتۆر ژینگه‌ه و ژێرخانا ده‌ڤه‌رێ یا لاوازكری وتا نوكه بێهنا كیمیابارانكرنێ ژێ دهێت و شه‌ڕ و وێرانكرنێ. ئه‌ڤه ژ لایه‌كی ڤه و ژ لایێ دی ڤه ئاسته‌نگێ هه‌ره‌گرنگ كێمبوونا ئه‌ردێ چاندنێ یێ به‌رهه‌م داربه‌رانبه‌ری زێده‌بوونا داخوازیا ل سه‌ر خۆراكی ب زێده‌بوونا ژمارا ئاكنجیان سه‌ر ته‌پا ئه‌ردی ل دویڤ هه‌ڤسه‌نگیا (الدال الاوسیه) كو ل سالا ٢٠٢٥خوراك بۆ نێزیكی حه‌فت ملیار ئاكنجیا یان پتر دڤێت بهێته ئاماده‌كرن و ئه‌ردێ چاندنێ یێ دهێته بكارئینان بۆ پرۆژه‌یێن هه‌مه‌جۆر نه‌ك یێن چاندنێ.. و ژ ئه‌گه‌رێن دی یێن كێمبوونا ئه‌ردێ چاندنێ. دیارده‌یا بییابانێ و ده‌ست درێژاهی ل سه‌ر ژینگه‌هێ و كاره‌ساتێن سروشتی. وه‌ك هشكه سالیێ و له‌هێن ئاڤێ و ئاگربه‌ربوونێ و نیشانێن شه‌ڕێ ئاڤێ ژی به‌ربه‌ره یێن دیاردبن ب دانانا سكرێن مه‌زن ل سه‌ر ژێده‌رێن ئاڤێ و بڕینا ئاڤێ د ناڤبه‌را ده‌وله‌تان دا. له‌ورا ده‌وله‌تێن جیهانێ یێن هه‌ولدده‌ن بۆ به‌رفره‌هكرنا چاندنا (هه‌وائی) یا بێ ئاخ بتنێ (پیتمۆس و سایلۆشنێ كه‌ره‌ستێن خوارنا رووه‌كی و ب سیسته‌مه‌كێ سه‌رده‌م و كۆمپییوته‌ری كار دهێته ئه‌نجامدان. هه‌روه‌سا ڤه‌كۆلین ژ مێژه دبه‌رده‌وامن بۆ به‌رهه‌مئینانا جۆر و توخمێن ده‌رامه‌تێ چاندنێ یێ به‌رهه‌م بالا ل سه‌ر ئاستێ دۆنه‌مه‌كا ئه‌ردی. هه‌روه‌سا سه‌باره‌ت فێقی و زه‌رزه‌واتی و به‌رهه‌مێ گیانه‌وه‌ری. ئه‌ڤجا گه‌شه‌پێدانا كه‌رتێ چاندنێ یاگرنگ و پێدڤی یه هه‌می بزاڤ شیان بهێنه ته‌رخانكرن د هێلێن كار و به‌رهه‌می دا و پاراستنا ئه‌ردێ چاندنێ، دا به‌ر ب قۆناغا تێرا خوه بخۆ و دابینكرنا ئاسایشا خوارنێ ڤه بچین.
