زمانە مللەت، مللەت زمانە
عزەت یوسف
زمانە مللەت، مللەت زمانە … ئەگەر زمان مر، مللەت نەمانە (مەلا خەلیل مشەختی).
هەر د ئەڤ سالەدا، جیهان بەشەك ژ حەفت هزار زمانێن خۆ دێ ژ دەستدەت. دایك و باب دەست ژ ئاخفتنێن باب و كالان ل گەل زارۆكێن خۆ بەرددەن، پەیڤ دهێنە ژبیر كرن و جڤاكێ شیانا خواندنا دەقێن خۆ نامینیت. رێژەیا ژ دەستدانا زمانێ رەسەنێ هندەك جڤاكان خێراتر و خۆرتتر دبیت. رێژەیا دەه سالان بەریا نها ل سێ مەهان ئێك بوو، هەتا سالا 2019، لێ پاش ڤێ سالێ ل هەر چل رۆژا ئێك زمان – ئانكو سالانە نەه زمان ژناڤدچن. دەزگەهێ رەوشەنبیریێ نەتەوێن ئێكگرتی، یۆنیسكۆ، دبێژیت پێشبینی دهێتە كرن كو نیڤا زمانێن جیهانێ هەتا داویا سەدێ بمرن.
(ئەڤ پێزانینێن ل سەری ئاماژە پێكرین د رۆژنامەیا گاردیانا بەریتانی دا ل رۆژا 7/2/2025 هاتینە).
هندەك زمان ب رەواج و خۆدانن هەر دێ مینن، لێ ب سەدان زمان مەتڕسیا نەمانێ ل سەرە، چونكی ب ئاوایەكێ بەرفره ل جهێن كاری و جهێن فەرمی و قوتابخانا نائێنە بكارئینان و ئاخفتن و نڤێسین و سەرەدەری ل گەل ناهێتە كرن. كارڤەدانەكا بێدەنگ ل وان جڤاك و دەڤەران سەرهلدەت كو هەست دكەن ژ ئەگەرێ دەستهەلییا زمانێن بەربلاڤێن جیهانێ وەكی ئنگلیزیێ، یان ژ ئەگەرێ زمان/زمانێن فەرمییێن دەولەتێ دخندقن.
(تۆچی پریسیۆس)، خەلكێ نایجیریایە و ل ئەبۆجا دژیت، هاریكاریا چالاكڤانێن پاراستنا زمانێن مەتڕسی ل سەر نەمانا وان دكەت، دبێژیت: (هەردەم دلێ من دشكێت دەما دزانم زمانەك دمریت، چونكی نە بەس پەیوەندی ب زمانیڤە هەیە، لێ پەیوەندی ب میللەت و گەلانڤە هەیە؛ پەیوەندی ب مێژوو و كولتووریڤە هەیە. ئانكە دەما دمریت هەر تشتەكێ پەیوەست پێڤە دمریت).
(تۆچی)، چەند نموونەك ل سەر زمانی ئیناینە، ژ وانە، یا ئێكێ: ل ویلایەتا بیهار ل رۆژهەلاتا هیندستانێ ب (ئەنجیكی) دئاخڤن، نێزیكی حەفت ملیون ئاخفتنپێكەر هەنە، لێ ل قوتابخانەیان ناهێتە بكارئینان و ب دەگمەن دهێتە نڤێسین، نەمانا وێ یا بلەز دكەڤیت. هندەك كەس ژبەر وان نە زەلالیێن پەیوەندی پێڤە هەین خۆ ژ ئاخفتن ب ڤی زمانی دویر رادگرن و زمانێ ئەنجیكی ب كێمتر ژ زمانێن سەرەكییێن وەك هیندی دزانن.
نموونەیا دوێ: بۆ خەلكێ رۆهینگیا میانمارێ كو نها پشتی چەندین ساڵێن دەربەدەر بووینە و وەك پەنابەر پتر ل بەنگلادش دژین، تڕس ژ دەستدانا زمانێ رەسەنێ خۆ هەیە. لەوا نها ژبەر پرت و بلاڤە بوونا وان ل دەرڤەی ولاتی هەولا گەشەكرنا وەشانێن نڤێسینێ ددەن، (بكارئینانا كتێبێن وەرگێرای بۆ زمانێ روهینگی، هەروەسا كتێبێن دیرۆكی، سیاسی و پەروەردەیی كو ب زمانێ روهینگی هاتینە چاپكرن، دشێن پرۆسەیا پەروەردەكرنا جڤاكی بۆ زمانی باشتر بكەن).
نموونا سیێ: هەرچەندە زمانێ (ئیكبۆیی)، ئێكە ژ مەزنترین زمانێن نایجیریا، لێ گەلەك ژ دایك و بابان وەسا هزر دكەن تنێ زمانێ ئنگلیزی بۆ ئاییندەیێ زارۆكێن وان مفا هەیە. دایك و باب وەسا دبینن ئەگەر ب زمانێ ئنگلیزی نە ئاخڤی تۆ ب سەر جڤاكێ نینی، لەوا پشتا خۆ داینە زمانێ خۆ. لێ نها پشتی هندەك چالاكڤان و حەژێكەرێن زمانی هاتینە مەیدانێ بەربەرە جارەكا دی یێ ڤەدگژگژیت.
لێ دا ئەم زمانێ هیندی و ئەنجیكی و روهینگی و ئیگبۆیی و … دانینە رەخەكی، خەمێ ژ زمانێ شیرینێ خۆ یێ كوردی بخۆین، كو هەبوونا مەیە، مان و نەمانا مەیە، ناسناما مەیە.. مە دڤێت د هەمی قاد و فورم و كۆربەندا دا یێ خورت و سەرپشك بیت. ل هەمی كوپ و دۆل و گەلیان ل گەل هەژیانا ئالای لبەر بای، ل گەل دەنگێ شڤان و شەنگە بێریان، ل گەل سروودا ئارام تیگران (ب خەمل و رەوشە شیرین و خۆشە زمانێ كوردی)، دەنگڤەدەت.
باش ل بیرا منە، ل دەستپێكا سالێن هەشتێیان، ل پۆلا دوێ ل دواناڤنجیا برایەتی، ل وانەیا ئەدەبێ كوردی بەحسی زمانێ كوردی ب زاراڤێ سۆرانی وەسا دكەت، هەرچەندە ناڤێ نڤیسەرێ ل بیرا من نەمایە، دبێژیت: (زمانی كوردی وەك گۆلێكی رەگ زلی سیسی قەراغ روبارێكی وشك وایە، وە ریشوی رەگی بە هەموو لایەكدا بڵاوبووتەوە، دەبێ هەموو خۆمان بكەینە ئاو ئەو روبارە تەڕ بكەینەوە).
بلا ئەم زمانی توركی و عەرەبی و فارسی بزانین، بلا بزاڤێ بكەین هەمی زمانێن بیانی بزانین، بلا ئەم رێزێ ل هەمی زمانێن جیهانی بگرین، لێ بلا زمانێ كوردی یێ ساخلەم و سەرپشك بیت.
ئەز ژی دبێژم هەر یێ خۆرت و تەڕ و تۆلاز بیت، هەر یێ گەش و ساخ و ساخلەم بیت، زمانێ شرینێ كوردی.
