بـۆچـی زمـان دهێنە قـەدەغـەكـرن؟
سینەم چێی
زمان نە بتنێ كۆمەكا پەیڤ و رستەیانە، بەلكو چارچووڤەیەكێ گرنگێ ژیانێ و ئامرازێ سەرەكیێ پەیوەندیێن جڤاكی یە؛ ژبەركو هاریكارییا مرۆڤی دكەت كو دەربرینێ ژ هزروبیر و هەست و سۆزێن خۆ بكەت. لێ خالا هەرە گرنگ یا دبیتە ئەگەر گەلەك جاران گەل و وەلات هەمی هەولان ددەن بۆ پاراستنا زمانێ خۆ ئەوە كو زمان هەلگرێ ناسناما نەتەوەی و كەلتۆرییە، ڤەگۆهێزەرا نەریت و كولتوور و دیرۆك و…هتد یە، ژ بەرەبابەكی بۆ ئێكێ دی. ئەو گەلێن هەردەم د بندەست و تەپەسەر ژ لایێ داگیركەرێن وانڤە هەولا نەهێلا نەتەوە و كولتوور و دیرۆكا ئەوان دهێتەكرن و ب نەهێلانا زمانی؛ ئێدی ژناڤبرنا بەهایێن دی ژی یێن نەتەوەی دهێنە ژناڤبرن و گوهۆڕین و شێلیكرن. قەدەغەكرنا زمانان دیاردەكا كەڤن و سیاسییا تەحلە، كو كارتێكرنێن گەلەك خراب ل سەر جڤاك و كولتووران هەنە. ب گشتی ئەو لایەنێن زمانان قەدەغەدكەن، دەولەت و حوكمەتێن سەردەست و ناڤەندینە، ب تایبەت ئەو رژێمێن ئایدولۆژیایەكا نەتەوەپەرست یا توند هەلدگرن و بزاڤێ دكەن، نەتەوەیەكا ئێكرەنگ دروست بكەن. ئەڤ دەستهەلاتە چ دكتاتۆری بن یان داگیركەر بن، زمانێ جودا وەكی هەرەشەیەكێ بۆ سەر بەرژەوەند و سیاسەتا خۆ یا نەتەوەی دبینن، لەوما ب رێكا سیاسەتا ژناڤبرنێ و زۆرداریێ بزاڤا نەهێلانا زمانێ نەتەوەیێن دی دكەن ئەڤجا كێمینە بن یان نە.
قەدەغەكرنا زمانان زیانێن زۆر هەنە، ب تایبەت ژ لایێ كونترۆلا سیاسیڤە؛ژ بەركو زمان ستوینا هەرە سەرەكییا ناسناما نەتەوەییە، دەستهەلاتێن سەردەست هەول ددەن ب قەدەغەكرنا زمانێ گەلەكی هێزا ئەوان یا سیاسی لاواز بكەن داخوازیێن ئەوان یێن مافێ ئۆتونومی بێدەنگ بكەن و گەلی بێ ناسنامە بهێلن. هەروەسا ژناڤبرنا كوولتووری؛ ژبەركو زمان هەلگرێ سەرەكیێ كەلتۆر، نەریت، دیرۆك، ستران، ئەدەبییە، قەدەغەكرنا ئەوی رێكەكا هەرەباشە بۆ ژناڤبرن و نەهێلانا ئەڤان بەهایان. ب ئەڤێ چەندێ لایەنێ قەدەغەكار بزاڤێ دكەت ئێكەتییەكا زۆرەملی دروست بكەن، ژبەركو هندەك دەستهەلاتدار د ئەوێ باوەرێدانە فرەزمانی دبیتە ئەگەرێ پارچەبوونا وەلاتی، لەوما زمانێ فەرمیێ یێ ئێكانە د سەپینن، داكو جڤاكەكێ ئێكگرتی ئاڤا بكەن، د راستیدا ئەڤ ئێكگرتنە ل سەر بنەمایێ زۆرداریێ و نەهێلانا جوداهیێ دهێتە دروستكرن.
ژلایێ جڤاكیڤە قەدەغەكرنا زمانان دبیتە ئەگەرێ پەیدابوونا دوبەرەكی و نەڤیانێ دناڤبەرا پێكهاتەیێن جڤاكی و ئالۆزیێن دۆمدرێژ پەیدا دكەن. هەروەسا پشتگوههاڤێتنا ئەو كەسێن ب زمانێ قەدەغەكری دئاخڤن، بێبەهر دبن ژ خاندنا پەروەردەی، خزمەتگۆزارێن گشتی، دەلیڤەیێن ئابووری و دبنە وەلاتیێن پلە دوو.ژلایێ دەروونی ڤە ژی كارتێكرنا خراب ل سەر ئەو كەسێ زمانێ ئەوی هاتییە قەدەغەكرن دكەن و هەست ب شەرمێ و كێماسێ دكەن، ب تایبەت ل دەف زارۆكان.
ژلایێ كولتووری و رەوشەنبیریڤە ژی قەدەغەكرنا زمانان كارتێكرنا خۆ یا خراب هەیە؛ چونكی ب مرنا زمانەكی، ئەدەبیاتێ زارەكی، هۆزان، زانینا كەڤناری و رێكێن تایبەت یێن هزركرنێ ژی ژ ناڤ دچن. ئەڤە خوسارەتەكا مەزنە نە بتنێ بۆ وی گەلی، بەلكو بۆ هەمی مرۆڤایەتیێ یە. پەیوەندیا د ناڤبەرا بەرەبابان دا لاوازدكەت و دبڕیت و بەرەبابێ كەڤن نەشێت سەربۆێن خۆ ب شێوەیەكێ رەسەن بگەهیننە بەرەبابێ پشتی خۆ. كارتێكرنەكا خراب ل سەر رەوشەنبیری و بەرب پێشچوونا تاكێن جڤاكێ هەیە.
