ژبیركرن…جۆر و ئه‌گه‌ر و چاره‌سه‌ری یێن وێ.. . !!
بیردانك كریاره‌كا مه‌ژییه، هاریكاره بۆ مرۆڤی ژبۆ وه‌رگرتنا خۆشیێ و خۆ گونجاندنێ لگه‌ل ده‌وروبه‌ران. به‌لێ پترییا جاران دێ بینین بیردانك نه‌شێت وان پێزانینان بزڤرینیت بۆ هندێ كو ل هنده‌ڤ ده‌لیڤه‌یان پێدڤیێن مرۆڤی بجه بینن.
ئه‌ڤ كریاره وه‌ك وێ گۆتنێ یه ده‌مێ دبێژن: (عه‌قل د سه‌رێ من دا نه‌ما)، یان هه‌می تشت ژبیرا من برن.. !!). ئه‌ڤجا بۆچی ئه‌م ژبیردكه‌ین؟ ئه‌رێ ڕاسته ژبیركرن كریاره‌كا نه‌باشه؟ یان ڕێگره به‌رامبه‌ر مرۆڤی ژبۆ بجه هینانا حه‌ز و ڤیانێن خۆ؟ ئه‌رێ ما نه دشیاندایه كو ژبیركرن كریاره‌كا باش بیت؟
ژبیركرن، چه‌مك و پێناسه:
ژبیركرن ئه‌وه پێزانینێن هاتینه تۆماركرن، دهێنه ژبیركرن و مرۆڤ نه‌شێت بزڤرینیته‌ڤه. كه‌سێن تایبه‌تمه‌ند ئه‌وێن ل دور بابه‌تێ بیردانكێ و ژبیركرنێ نڤیسین كرین، ژبیركرن كرییه دوو ڕه‌نگ، یا ئێكێ: ئه‌وه پێزانین لگه‌لدا دهێنه به‌رزه‌كرن و نازڤرنه‌ڤه، یا دووێ: پێزانین هه‌می ب جاره‌كێ ناهێنه ژبیركرن، به‌لێ یا ب زه‌حمه‌ته زوی بێنه سه‌ر هزرا مرۆڤی ژبه‌ركو گه‌له‌ك پێزانینێن نوی كه‌فتینه سه‌ر یێن كه‌ڤن، ئانكۆ ژ بیردانكا به‌روه‌خت هاتینه ڤه‌گوهستن بۆ بیردانكا دۆمدرێژ.
ل دویڤ بوچۆنا (دكتۆر مه‌جدی وه‌هه‌ب)، دده‌ته ئاشكراكرن كو ل بیرهاتنا پێزانین و شاره‌زایی و شیانان ئه‌وێن مرۆڤ پێڕا بووری، كو نه‌هێنه سه‌ر هزرا مرۆڤی یان ژی هه‌كه مرۆڤ ژ هۆش خۆ چۆ بیت، لڤێره ژبیركرن دیارده‌یه‌كا سروشتییه و ل نك هه‌می كه‌سان په‌یدا دبیت. هه‌روه‌سا دبیت ژبیركرن ژ ئه‌گه‌رێ تووشبونا هنده‌ك نه‌خۆشیان بیت وه‌كی شه‌كرێ و زهایمه‌ر یان برینداربوونا مێشكی یان ژی ژ ئه‌نجامێ ڤه‌جنقینه‌كا ده‌روونی بیت.
– تێگه‌هێ ژبیركرنێ:
ژبیركرن وه‌كو تێگه‌ه (مفهوم) گه‌له‌ك زانایان به‌حس لێكرییه، پۆلأ گرۆس (سالا2000) ل وێ باوه‌رێ یه كو (ژبیركرن ئانكۆ به‌رزه‌كرنه‌كا ته‌مامه، یان نه ئاماده‌بوونا ته‌ماما بیردانكێ یه). ژ وان تاقیكرنێن لسه‌ر مرۆڤی هاتینه‌كرن، دده‌نه ئاشكراكرن كو مرۆڤ هه‌می تشتان ئه‌وێن فێربوویێ ژبیر ناكه‌ت، به‌لێ ژ تێكچۆنا پشكه‌كا مێشكی یان بیردانكێ ئه‌و ژی هنده‌ك تشت تێكدچن و زوی ب زوی ل هزرا مرۆڤی ناهێنه‌ڤه.
هه‌ر وه‌ك هاتییه زانین ل دویڤ فه‌رهه‌نگا ده‌روونناسیێ یا زانا (H. Bloch) نه‌شیانا زڤراندنا تشتێن چۆیی ده‌مێ مرۆڤی دڤێت ل هزرا خۆ بینیته‌ڤه، ئانكۆ ژبیركرینه، كو ب چه‌ند شێوه‌یان ئاشكرا دبیت. دیسان ژ هنده‌ك ئه‌گه‌رێن تووشبوونا ب نه‌خۆشییانه یان ژی ژ ئه‌گه‌رێ تێكچۆنا سه‌روبه‌رێ ده‌روونی نه.
مه‌ژیێ مرۆڤی وه‌كو پێكهات، هنده‌ك زانا دبێژن: ژ (100) بلیۆن شانێن عه‌صه‌بی پێكهاتییه و باراپتر ل ره‌خێ چه‌پێ نه كو دشیانا واندایه هژماره‌كا گه‌له‌ك زۆر یا پێزانینان وه‌ربگریت و پاراستنێ لسه‌ر بكه‌ت. هه‌روه‌سا دبێژن: هه‌كه ئه‌و پێزانینێن مێشكی هلگرتین بهێنه نڤیسین، دێ بنه (90) ملیۆن به‌رگێن مه‌زن یێن په‌رتوكان و هه‌كه ڤان به‌رگان لدویڤ ئێك دانن، دێ درێژاهییا وێ گه‌هته (450) كیلۆمه‌تران.
بیردانك و ژبیركرن وه‌كو ئاڤ و هه‌وای نه دناڤ ئامانه‌كیدا، هه‌ر ئێكی قه‌بارێ خۆ یێ تایبه‌ت هه‌یه، به‌لێ هه‌كه یا ئێكێ زێده‌بوو، دێ قه‌بارێ یا دووێ كێم بیت و هۆسان به‌روڤاژی ژی دروسته.
– پۆلینكرن و ئاستێن ژبیركرنێ:
ئه‌و زانایێن ڤه‌كۆلین لسه‌ر بیردانكێ و ژبیركرنێ كرین، د پۆلینكرنا ژبیركرنێدا، كرینه دوو پشك، ئه‌و ژی:
أ/ ژبیركرنا خراب: ئه‌وه مرۆڤ نه‌شێت پێزانینێن كه‌ڤن یێن گرێدایی ب ژیانا مرۆڤی ڤه بزڤرینیته‌ڤه.
ب/ ژبیركرنا باش: ئه‌وه بیرهاتنێن نه‌خۆش وه‌كو مرنا كه‌سه‌كێ خۆشتڤی و نێزیك، یان هه‌لویسته‌كێ كاریگه‌ر نه‌هێته سه‌ر هزرا مرۆڤی.
بیردانك ژی لسه‌ر سێ ئاستان دهێته لێكڤه‌كرن، ئه‌و ژی:
1- بیردانكا پێزانینێن دۆمكورت: ئه‌و پێزانینێن هاتینه وه‌رگرتن ڤه‌دگوهێزیته بیردانكێ ب رێیا هه‌ر پێنج هه‌ستێن مرۆڤی (دیتن، گوهلێبوون، بێهنكرن، ده‌ستكرن (گرتن) و تامكرن)، هه‌كه مرۆڤی پویته ب ڤان وه‌رگرتنا نه‌كر، گه‌له‌ك زوی ئه‌و پێزانین دهێنه ژبیركرن.
2- بیردانكا به‌روه‌خت: ب رێیا هۆكارێن بووری، پێزانین ل ناڤ بیردانكێ دهێنه هلگرتن، بۆ ماوه‌یێ خوله‌كه‌كێ یان پتر دمیننه سه‌ر هزرا مرۆڤی.
3- بیردانكا دۆمدرێژ: وان پێزانینان ڤه‌دگریت ئه‌وێن هه‌ر ژ زارۆكینیێ ل هزرا مرۆڤی هاتینه هلگرتن و هه‌تا نوكه مرۆڤ تێدا دژیت.
– جۆرێن ژبیركرنێ:
چه‌ندین جۆرێن ژبیركرنێ هه‌نه، هه‌ر ڤه‌كۆله‌ره‌ك ب شیوه‌یه‌كی جۆرێن وێ به‌رچاڤ دكه‌ت، یێن ژ هه‌میان گرنگتر ئه‌ڤێن ل خوارێ نه:
1- ژبیركرنا پێزانینێن به‌ری نوكه: ئه‌و پێزانین ئێكسه‌ر دهێنه ژبیركرن ژ ئه‌نجامێ ڤه‌جنقینه‌كا ده‌روونی یا دژوار یان برینداربوونا مێشكی.
2- ژبیركرنا نوكه: ئه‌ڤ جۆره ده‌ملده‌ست تشتی دهینته ژبیركرنێ، به‌لێ پشتی ماوه‌یه‌كی شیانێن زڤراندنێ هه‌نه.
3- ژبیركرنا ته‌مام: هه‌ست هاریكاریا گه‌هاندنا پێزانینا بۆ مێشكی دكه‌ت، به‌لێ هه‌ر تووشبوونه‌ك ل هه‌ر پێنج هه‌ستێن مرۆڤی په‌یدا ببیت، دبیته ئه‌گه‌رێ ژ ده‌ستدانا هنده‌ك پێزانینان.
4- ژبیركرنا رویدانان: ژبیركرنا وان رویدانانه یان كارتێكرنانه ئه‌وێن ژ لایێ هه‌ستان ڤه هاتینه وه‌رگرتن ژ ئه‌گه‌رێ سه‌روبه‌ره‌كێ كاریگه‌ر لسه‌ر ده‌روونێ مرۆڤی.
5- ژبیركرنا بووری: دهێته ئه‌نجامدان ژ ئه‌گه‌رێ تووشبوونا مێشكی ب هنده‌ك نه‌خۆشییان ژ بكارهینانا ماددێن بێهۆشكه‌ر یان وه‌ره‌م و برینداربوون و خاڤبوونا مێشكی.
6- ژبیركرنا ته‌ماما بووری: ب شێوه‌یه‌كێ پچڕ (پرت پرت) په‌یدا دبیت، بۆ ماوه‌یه‌كی دهێته ژبیركرن هه‌تا (12) ده‌مژمێران ڤه‌دكێشیت و دبیت پتر بیت. یان ئه‌و رویدانێن پێكڤه و ل ده‌مه‌كێ رویداین دهێنه ژبیركرن بۆ ده‌مه‌كێ دیار ژ كارتێكرنا ڤه‌خوارنێن كحولی و خوارنا هنده‌ك جۆرێن حه‌بكان.
7- ژبیركرنا جێگیر: ژ ئه‌نجامێ كۆلبوونا مێشكی یان نه‌خۆشیێن دۆمدرێژ و ڤه‌گوهێز په‌یدا دبیت.
8- ژبیركرنا دزێده‌بوونێدا: ژ ئه‌نجامێ كارتێكرنێ و تووشبوونێ ب نه‌خۆشیا زهایمه‌ر كو بیردانك دهێته ژ ده‌ستدان.
9- ژبیركرنا ژ ئه‌گه‌رێ تێكچۆنا جه‌سته‌یی: ژ ئه‌نجامێ كێمبوون و زێده‌بوونا كێشا جه‌سته‌یێ مرۆڤییه و كێمبوونا فیتامین ( B1) و خوارنا زێده یا كاربۆهیدراتان دبیته ئه‌گه‌رێ په‌یدابوونا ژبیركرنێ و كارتێكرنێ لسه‌ر رێژه‌یا نڤستنێ دكه‌ت.
10- ژبیركرن ژ ئه‌گه‌رێ نه‌بوونا ئێمناهیێ: نه‌بوونا ئێمناهیكا باش و یا به‌رده‌وام، واسواسی و دودلی و كێم نڤستن و شاڤبێریێن درێژ، كارتێكرنێ لسه‌ر بیردانكێ دكه‌ن و دبیته ئه‌گه‌رێ ژبیركرنا گه‌له‌ك پێزانینان.
11- خاڤبوون و كێم لڤین: لاوازی و خاڤبوونا جه‌سته‌ی و كێم لڤین و بزاڤكرن، كێم خواندن و نه‌كاركرن و لدویڤ نه‌چۆنا حه‌زان، دبیته ئه‌گه‌رێ ژبیركرنێ، چنكو چ زێده‌یی یێن دیتر ژ پێزانینان لسه‌ر مێشكی په‌یدا نابن، دبیته ئه‌گه‌ر كو بیردانك نه‌كه‌فته كاری.
12- چاره‌سه‌رییا كاره‌بێ: چاره‌سه‌ری ب رێیا شه‌حنێن كاره‌بێ بۆ ماوه‌یه‌كێ درێژ دبیته ئه‌گه‌رێ ژ ده‌ستدانا گه‌له‌ك تشتان.
13- نشته‌رگه‌ریێن مێشكی: گه‌له‌ك جاران ئه‌و نشته‌رگه‌ریێن مه‌زن لسه‌ر مێشكی دهێنه‌كرن، كۆمه‌كا پێزانین و بیرهاتنان دگه‌ل خۆ دبه‌ن.
14- تووشبوون ب ماده‌یێن كیمیاوی: ژ ئه‌گه‌رێ تووشبوونێ ب مادده‌یێن كیمیاوی وه‌كی ماددێ (لیسیۆم) و كێشانا هه‌وایی پیس نه‌خاسمه ل جهێن شه‌ر لێ هه‌ی.
تیۆرێن ژبیركرنێ:
ژبیركرن لسه‌ر چه‌ند تیۆره‌كان هاتییه دابه‌شكرن، كو ئه‌ڤ تیۆره پتر نێزیكی ئه‌گه‌رێن ژبیركرنێ دبن، ئه‌ڤه ژی هنده‌ك ژ وان تیۆرانه:
• تیۆرا ژ ناڤچۆنێ: ب بورینا ده‌می بیردانك لاواز دبیت و هێدی هێدی پێزانین دهێنه ژبیركرن و ژناڤ دچن.
• تیۆرا چونه دناڤێكدا و ژكاركه‌فتن: وه‌رگرتنا پێزانینێن نوی و دگه‌ل یێن كه‌ڤن ئه‌وێن نێزیكی ئێك و وه‌كهه‌ڤ، تێكهه‌لی ئێك دبن و ب هویری نه‌هاتینه وه‌رگرتن كو بیردانك ژێكجۆدا بكه‌ت و دكه‌ڤنه دناڤ ئێكدا و دبنه ئه‌گه‌رێ به‌رزه‌بوون و ژناڤچۆنا هنده‌كان، له‌ورا پێزانین ناهێنه زڤراندن.
• تیۆرا داگرتن و ڤه‌شارتنێ، یان نه‌ده‌رئێخستنێ: ژ وان حه‌ز و ڤیان و بوچۆنێن دهێنه گرتن و مرۆڤ نه‌ده‌رئێخیت په‌یدا دبیت. تشتێ نه‌خۆش و ب ژان و نه‌یێ دلخۆشكه‌ر دهێنه ژبیركرن.
• تیۆرا گشتالتی: لایه‌نێن چه‌وانیێ یێن بیردانكێ پتر ژ لایه‌نێن چه‌نداتیێ گوهۆرین ب سه‌ردا دهێن، ئانكو پێزانینێن هلگرتی دهێنه شێلی كر نیان ژی راستڤه‌كرن.
• تیۆرا بده‌ستڤه‌ئینان و وه‌رگرتنێ: ژبیركرن ل دویڤ ڤێ تیۆرێ، ژ ئه‌نجامێ نه ده‌ستنیشانكرنا هێمایانه بۆ پێزانینان ب ره‌نگه‌كێ دروست.
• تیۆرا لاوازییا داگرتنا پێزانینان، یان (تیۆرا ناڤنه‌كرنێ): ئه‌ڤه ژ بیركرنه ژ وێ چه‌ندێ په‌یدا دبیت هه‌كه پێزانین ب دروستی نه‌هێنه وه‌رگرتن و ل ژێر ناڤه‌كێ دیاركری نه‌بن، ل بیردانكا دۆمدرێژ نه‌هێنه هلگرتن، زوی دهێنه ژبیركرن.
– شرۆڤه‌كرنا ژبیركرنێ ژ لایێ ده‌روونناسانڤه:
ل دویڤ بوچۆنا هنده‌ك زانایان كریارا ژبیركرنێ چه‌ند شرۆڤه‌یه‌كا ب خۆڤه دگریت، وه‌ك:
– ل دویڤ شرۆڤه‌كرنا زانایێ ده‌روونناسی (ریبۆ Ribot)ی، ژبیركرن دیارده‌یه‌كا ژناڤچۆنا تشتانه ژ ئه‌گه‌رێ هنده‌ك نه‌خۆشیانه، وه‌ك بیرهاتن و پێزانینێن هاتینه هلگرتن دناڤ هنده‌ك ده‌مار و شانه‌یێن مێشكی دا، هه‌ر ده‌مێ ئه‌و ده‌مار و شانه ژناڤ چۆن، ئه‌و بیرهاتن و پێزانین ژی دێ هێنه ژبیركرن و ژ ناڤ چن و ناهێنه زڤراندن.
– ل دویڤ شرۆڤه‌كرنا قوتابخانا ده‌روونناس (فرۆید)ی، لایه‌نێ هه‌ست و نه‌ستێ ڤه‌دگریت، ئه‌و رویدان دهێنه ژبیركرن ئه‌وێن (ئه‌ز/ أنا- ego) نه‌شێت سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌لدا بكه‌ت لژێر كاریگه‌ریا دبن چاڤدێریا ئه‌زا بلند (soper ego)، ئانكۆ ژبیركرن جۆره‌كێ داگرتن و ڤه‌شارتنێ یه ژ هنده‌ك حاله‌تێن نه‌ستی ژ ئه‌گه‌رێ ره‌وشت و تیتال و شه‌رما جڤاكی و ئایینی هاتینه سه‌پاندن.
– ئه‌گه‌رێن په‌یدابوونا ژبیركرنێ:
كۆمه‌كا ئه‌گه‌ران هه‌نه كو دبنه هۆكار ژبیركرن په‌یدا ببیت، ژ وان ئه‌گه‌ران:
• لاوازیا جێگیركرنا پێزانینان ل بیردانكێ ژ ئه‌نجامێ بله‌ز دسه‌ڕڕا چۆن و هزر تێدانه‌كرنێ، یان وه‌كهه‌ڤیا پێزانینان و ژێكجۆدانه‌كرنا وان ژ هنده‌ك لایانڤه.
• خوارنێن نه‌باش كێمبوونا هنده‌ك ترشاتیان دبیته ئه‌گه‌رێ لاوازیا نه‌گه‌شه‌كرنا مێشكی و دئه‌نجامدا بیردانك لاواز دبیت.
• قه‌له‌وی هه‌رسكرنا گه‌له‌ك كه‌ره‌سته‌یێن خوارنێ، دبیته ئه‌گه‌رێ نه‌گه‌هشتنا خوینێ بۆ مێشكی و ل دووماهیێ دبیته ئه‌گه‌رێ لاوازیا بیردانكێ.
• وراپی و ڤه‌گوهاستنا دیارده‌یا ژبیركرنێ: زێده‌باری ڤه‌گوهاستنا هنده‌ك نه‌خۆشیا ژ باب و باپیران دهێته ڤه‌گوهاستن ب رێیا كرومۆسۆماتان.
• پیراتی و بناڤسالڤه‌چۆن: بناڤسالڤه‌چۆن و گه‌هشتنا ب ژیه‌كێ درێژ، ده‌مارێن مێشكی ره‌ق دبن و لاواز دبیت، ئانكویا وێ خوارنێن پێدڤی ناگه‌هنه مێشكی.
• نه‌خۆشی: خۆشیان كارتێكرنه‌كا مه‌زن هه‌یه نه‌خاسمه شه‌كر و زهایمه‌ر، ده‌مار ژ ڤه‌جنقینێن ده‌روونی یێن كارتێكه‌ر و برینداربوونا مێشكی و هێستریایی كارتێكرنه‌كا مه‌زن لسه‌ر بیردانكێ هه‌نه.
• خه‌مۆكی: ژ ئه‌نجامێ نه‌خۆشیێن به‌رده‌وام و رویدانێن سروشتی و ژیانا ب زه‌حمه‌ت و قه‌ره‌بالغا به‌رده‌وام.
• گه‌له‌ك بكارهینان و خوارنا ده‌رمانان نه‌خاسمه ده‌رمان و ماده‌یێن بێهۆشكه‌ر.
– ڕێكێن چاره‌سه‌ریێ:
ژبۆ چاره‌سه‌ریا نه‌هێلانا ژبیركرنێ و ب هێزكرنا بیردانكێ، مرۆڤ پێدڤی ب هنده‌ك كار و كریارێن تایبه‌ته، وه‌كو:
• فێربوونا چاپكرنێ لسه‌ر تایپێ یان كومپیۆته‌ری: ئه‌و پێزانینێن كو مرۆڤ پێدڤی دبیتێ ل پاشه‌رۆژێ، وه‌ك ژڤان و كورتیا هنده‌ك بابه‌تان ژ په‌رتوك و رۆژنامه و كۆڤاران ژ پێزانینێن گشتی و لێزڤرینا وان، ب ڤێ رێكێ پتر دهێنه سه‌ر هزرا مرۆڤی.
• كرنا یاریێن وه‌رزشی: یاریێن وه‌رزشی یێن هه‌مه‌جۆر و ب رێڤه‌چۆن و بۆ ده‌مێ نیڤ ده‌مژمێرێ رۆژانه.
• نڤستن بۆ ماوێ (8) ده‌مژمێران ب شه‌ڤ و خه‌ون رۆژك ب رۆژێ بۆ ماوه‌یێ نیڤ ده‌مژمێرێ.
• دوباره‌كرن یان دیتنا وی تشتێ مرۆڤی دڤێت ل هزرا مرۆڤی بمینیت و ڤه‌گێریته‌ڤه.
• یاریێن بهێزكرن و چالاككرنا بیردانكێ: وه‌ك شه‌تره‌نج و دامانێ و ب سه‌روبه‌ركرنا ئه‌لبۆما وێنه‌یان و چێكرنا په‌یڤێن لێكدابڕی.
• خواندن و نڤیسین و وێنه‌كێشان.
• گوهداریكرنا میۆزیكێ.
• گه‌ریان و سه‌یران بۆ ناڤ باخچه و جهێن ئارام، نه‌خاسمه ژ ده‌رڤه وه‌كو ناڤ ئاقاری.
• جۆرێن خوارنێ یێن باش، زێده‌باری كه‌سكاتی و فێقی.
• ده‌ستكرن و تێكڤه‌دانا وان تشتێن مرۆڤ پێدڤی دبیتێ ئانكۆ ڕاكرن و دانانا وان ژ جهه‌كی بۆ جهه‌ك دیتر.
ژێده‌ر:
• بول ریكور: الژاكره ، التاریخ، النسیان، ترجمه وتقدیم وتعلیق: د. جورج زیناتی، بیروت – 2000.
• ساسان إلهام: تأپیر الصدمه الجمجمیه علی الژاكره وكیفیه اعاده تأهیلها، دراسه میدانیه، (رساله ماجستیر)، جامعه الحاج لخچر/ باتنه.
• د. عفاف المحمدی: علم النفس التربوی، المحاچره الحادیه عشر، من الانترنیت.
• الدیوان الوگنی للتعلیم والتكوین عن بعد (OWEFD). من الانترنیت.
• ملتقی أهل التفسیر، فرغلی غرباوی، من الانترنیت.
• منتدیات شبكه حیاه، ما هو النسیان. . انواعه واسبابه وعلاجه، من الانترنیت.
