كورد وریفراندوم
د ده‌مێ ئه‌نجامدانا هه‌ر كاره‌كى دا دڤێت زاراڤ و پره‌نسیپێ راستیێ بكار بینى وب شێوه‌كێ راسته‌و خوه كاران ئه‌نجامبده‌ن ده‌ست ژ به‌رژه‌وه‌ندیێن ته‌نگ به‌رده‌ن و ب تنێ به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى به‌رچاڤ بكه‌ن و ئه‌ڤ په‌یڤه ل سه‌ر كه‌سان، هه‌ر دیسا پارت و كۆمه‌ل و حوكماتان ژى دئێته گۆتن و سه‌پاندن و به‌رژه‌وه‌ندیا گومان بهێته پێش چاڤكرن و به‌رژه‌وه‌ندیا تاكان بهێته بن پێ كرن، چونكو د هه‌ر ملله‌ته‌كى دا ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیا گشتى هاته به‌رپاكرن، ئه‌ڤه بێگومان به‌رژه‌وه‌ندیا هه‌ر تاكه‌كى هاته پێش چاڤكرن و مافێن هه‌میان دێ هێنه پاراستن. هه‌كه لاپه‌رێن دیرۆكێ ڤه‌ده‌ین و سه‌حكه‌ینه رسته و خالێن وێ بكه‌ین دێ بینین كو ئه‌وێن ده‌ستهه‌لات ل عیراقێ وه‌رگرتى ب تنێ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا خوه كاردكر و به‌رژه‌وه‌ندیا نه‌ته‌وا خوه به‌لكو نه‌ته‌وه و ئایێنێن دى پشتگوه هاڤێتینه, ل عیراقێ ملله‌تێ كورد تووشى هه‌مى ده‌رده‌سه‌رى و نه‌هامه‌ت و زولمێ بوویه و هه‌مى رێیێن دوژمنكاریێ ل گه‌ل ملله‌تێ كورد بكارئیناینه و كورد بووینه قوربانیێن زێده‌گاڤى و هێرشین وانان. د هه‌مى قووناغێن جودا دا ل عیراقێ ب تنێ كوردان به‌رگرى كریه و خوه پاراستیه و به‌رده‌وام ملله‌تێ كورد ل كوردستانا باشۆر ده‌ستێ دۆستینى و هه‌ڤالینى و براینیێ بۆ درێژكریه، لێ وان ده‌ستێ دوژمنكار و دوژمناتى و تۆلڤه‌كرنێ بۆ مه درێژكریه. ل ڤێره هه‌مى قووناغ بۆرین قووناغێن شۆره‌شێ و قووناغێن ئه‌نفالان و یێن ده‌ربه‌ده‌رى و ئاواره‌یێ ژی ده‌ربازبوون پاشان قووناغا سه‌رهلدان و به‌رخودانێ و پاشى قووناغین حوكمرانیێ, ل ده‌مێ ده‌ستهه‌لات وه‌رگرتى ل عیراقێ ئه‌وێن هه‌تا دوهى ل به‌ر ده‌رازینك و حه‌وشێن مه كۆم بخودانكرین و ئه‌م بووینه ئه‌گه‌رێ مانا وان و بووینه ئه‌گه‌رێ وه‌رگرتنا ده‌ستهه‌لاتى ل عیراقێ زۆر بهانه بۆ مه دیاركرن و رۆژه‌كێ دگۆت دێ ده‌ستهه‌لاتێ ب براینى كه‌ین، لێ پشتى بنچینه‌ك بۆ خوه داناى و دروستكرى و خوه ل سه‌ر پێن خوه گرتى، ئێكسه‌ر ژ هه‌ڤالینى و براینى و شه‌راكه‌تى زمانێ هێرش و تۆلڤه‌كرن و توندره‌ویێ نیشا مه دا و ده‌ستپێكرن ب بڕینا بودجه‌ى و مووچان و كه‌ره‌ستێن سۆته‌مه‌نیێ و گرتنا رێیێن سه‌ره‌كى و بڕینا هه‌ر تشته‌كى كو وانان زانى با دێ مفایه‌ك گه‌هیته كوردان و حوكمه‌تا هه‌ریمێ و یا ژ هه‌میان خرابتر دووركرن و ده‌رخستنا نوونه‌رین كوردان كو ب مافێ خوه و ب ده‌نگێن ملله‌تێ كورد ده‌ركه‌تین ئێك ئێكه ب پیلانێن وان یێن ڤه‌شارتى ژ ده‌ستهه‌لاتێ دووركرن و هه‌مى وه‌زاره‌ت كرنه د ده‌ستێ خوه بخو دا و ده‌ستهه‌لات وه‌كى خوه لێ دگێرا. و راپریا گه‌لان (استفتا‌و الشعوب) رامانا وێ ئه‌وه بده‌ست ڤه ئینانا مافه‌كێ به‌رزه, دیسا راپرسى ئه‌وه كو ده‌مێ یاسا ده‌ستهه‌لاتا یاسایى رێ بده‌ت كۆمه‌كا مرۆڤان یان ملله‌تان یان وه‌لاتان و هه‌رێمان كو داخوازا مافێن خوه بكه‌ن ب رێیێن یاسایى و ل دووڤ هه‌مى به‌ندێن یاسایى بگونجن یان كو ناڤه‌ند یاسایى پیشیل بكه‌ت و مافێن وه‌لاتیان بنئاخ بكه‌ن و مافین گشتى بهێنه باشێخستن. پرسى یان راپرسى یا گشتى یان قانوونى زور جۆر هه‌نه ئه‌و ژى راستڤه‌كرنا قانوونى یان راستڤه‌كرنا به‌نده‌كێ ژ به‌ندان یان مه‌رسۆمه‌كى و راپرسى دهێته هژمارتن شێوه‌كه ژ شێوه‌یێن دیمۆكراسیا راسته‌وخوه. هه‌ر دیسا ل سه‌رتاسه‌رێ جیهانێ لایه‌نگرێن راپرسیا گه‌لان وه‌سا ئاماژێ پێ دكه‌ن و دیار دكه‌ن كو راپرسى گه‌ره‌نتیا مافێن گه‌لان دكه‌ن دژى به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌ت و مافێن كێمه نه‌ته‌وه‌یان دپارێزیت. ل ڤێره چه‌ند نموونێن راپرسیا ل چه‌ندین وه‌لاتێن جیهانێ. ل ئه‌ورۆپا جارا ئێكێ راپرسى هاتیه ئه‌نجامدان ل سوێسرا ل هه‌رێما (سانت غالن) ل سالا (1831) و ل ئه‌لبانیا و دانیمارك ل سالا (1953) و ل ئیتالیا ل سالا (1970) و ل مالتا و سۆیسرا و رۆسیا ل سالا (1874) و ل ئه‌مریكا لاتینى ل كۆلۆمبیا واوروغواى و ڤنزویلا راپرسى هاتیه ئه‌نجامدان. ل ویلایه‌تێن ئیكگرتیێن ئه‌مریكى ئه‌ڤ پرسه زۆر یا به‌ربه‌لاڤه و هه‌یه و تاكو ل سالا (2009) ل (23) ویلایه‌تین ئێكگرتى یێن ئه‌مریكى و هه‌رێمان راپرسى په‌یدا بوویه ویلایه‌تێن راپرسى لێ هاتیه ئه‌نجامدان ئه‌ڤه‌بوون: (ئالاسكا ـ ئه‌ریزۆنا ـ ئه‌ركه‌نساس ـ كالیفۆرنیا ـ كۆلۆرادۆ ـ كالیفۆرنیا ـ ئایداهۆ ـ مین ـ ماریلاند ـ نیفادا ـ نیۆمه‌كسیكۆ ـ ماساسانتیاگۆ ـ میشیگان ـ میزوورى ـ مۆنتانا ـ نبراسكا ـ داكۆتا باشۆرى ـ ئۆهایۆ ـ ئۆكلاهۆما ـ ئۆریگۆن ـ داكۆتا باكۆرى ـ واشنتن ـ وایۆمینگ). ل ئێكه‌م جار راپرسى هاتیه‌كرن ل ئه‌مریكا ل ویلایه‌تا داكۆتا ژێرى بوو ل سالا (1898) بوو راپرسى په‌یدابووى و یه‌كه‌م جار راپرسى هاتیه بكارئینان ل ئه‌مریكا ل سالا (1906) ل ویلایه‌تا ئۆریگۆن بوو. ئه‌ڤا ل سه‌رى دیار چه‌ند نموونه یێن كێم بوون بۆ داینه دیاركرن كو ل سه‌رتاسه‌رى جیهانێ و ب درێژاهیا دیرۆكێ راپرسى هاتیه ئه‌نجامدان كو پشتى پێشیلكرنا مافان هاتیه ئه‌نجامدان، له‌وما پرسا خوارنا مافان و بنپێكرنا قانوونان و پشتگوه هاڤێتنا وه‌لاتیێن سڤیل و هه‌ژاران ئه‌ڤ پرسه به‌ربه‌لاڤ بوو ل پتریا جیهانێ و تاكو خه‌لكه‌ك شیان مافێن خوه یێن ره‌وا به‌رپا بكه‌ت ب رێیێن یاسایى و ئاسایى. ل ڤێره مه دڤێت باسێ پرسا ریفراندۆمێ بكه‌ین و بریارا سه‌رۆك بارزانى داى بۆ ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ و ده‌ستنیشانكرنا ده‌مى كو ئه‌و ژى (25/9/2017) ێ یه مانشیتێ بابه‌تێ مه ژی وه‌سا خۆیا دكه‌ت كو عیراق ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كى بوو كو كورد و هه‌رێما كوردستانێ داخوازا سه‌رخوه‌بوون و جودابوونێ بكه‌ن، چونكو هه‌مى حوكمه‌تێن عیراقێ ب دژى ملله‌تێ كورد راوه‌ستایه و مافێن كوردان و ملله‌تێ كورد پێشیلكریه و دژى به‌رژه‌وه‌ندیێن ملله‌تێ مه راوه‌ستاینه حوكمه‌تا جه‌عفه‌رى و حوكمه‌تا مالكى و عه‌بادى ژى مینا هه‌مى ده‌ستهه‌لاتدار و حوكمه‌تێن دى به‌رژه‌وه‌ندیێن گه‌لى و ب تایبه‌ت یێن ملله‌تێ كورد پشتگوه هاڤێتینه و ب تنێ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه پاراستینه. هه‌ر ژ ده‌مێ كه‌فتنا رژێما سه‌دامێ گوربه‌گورل سالا (2003) و هه‌تا نوكه كو دببیته (14) سال ره‌وشا عیراقێ رۆژ بۆ رۆژێ به‌ر ب ئالۆزتر ڤه دچیت و هه‌ر وێ سیاسه‌تێ بكاردئینن یا كو سه‌دامێ خوینمێژ بكاردئینا. نه‌هامه‌تێن وه‌لاتیێ ساده یێ عیراقێ زێده‌تر لێ هاتینه و گوهه‌كێ وى یێ ل ته‌قینان ویێ دى یێ ل پاریێ رۆژێ و دلێ وى لێدده‌ت ژترسا هێرشێن تیرۆرست و چه‌ته‌یا و ژبلى كو ل به‌ر تاریێ و ل ناڤ گه‌رما هاڤینێ دا كو پلا گه‌رمێ خوه ل سه‌ر (50) یێ دده‌ت.
د ده‌مێ ئه‌نجامدانا هه‌ر كاره‌كى دا دڤێت زاراڤ و پره‌نسیپێ راستیێ بكار بینى وب شێوه‌كێ راسته‌و خوه كاران ئه‌نجامبده‌ن ده‌ست ژ به‌رژه‌وه‌ندیێن ته‌نگ به‌رده‌ن و ب تنێ به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى به‌رچاڤ بكه‌ن و ئه‌ڤ په‌یڤه ل سه‌ر كه‌سان، هه‌ر دیسا پارت و كۆمه‌ل و حوكماتان ژى دئێته گۆتن و سه‌پاندن و به‌رژه‌وه‌ندیا گومان بهێته پێش چاڤكرن و به‌رژه‌وه‌ندیا تاكان بهێته بن پێ كرن، چونكو د هه‌ر ملله‌ته‌كى دا ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیا گشتى هاته به‌رپاكرن، ئه‌ڤه بێگومان به‌رژه‌وه‌ندیا هه‌ر تاكه‌كى هاته پێش چاڤكرن و مافێن هه‌میان دێ هێنه پاراستن. هه‌كه لاپه‌رێن دیرۆكێ ڤه‌ده‌ین و سه‌حكه‌ینه رسته و خالێن وێ بكه‌ین دێ بینین كو ئه‌وێن ده‌ستهه‌لات ل عیراقێ وه‌رگرتى ب تنێ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا خوه كاردكر و به‌رژه‌وه‌ندیا نه‌ته‌وا خوه به‌لكو نه‌ته‌وه و ئایێنێن دى پشتگوه هاڤێتینه, ل عیراقێ ملله‌تێ كورد تووشى هه‌مى ده‌رده‌سه‌رى و نه‌هامه‌ت و زولمێ بوویه و هه‌مى رێیێن دوژمنكاریێ ل گه‌ل ملله‌تێ كورد بكارئیناینه و كورد بووینه قوربانیێن زێده‌گاڤى و هێرشین وانان. د هه‌مى قووناغێن جودا دا ل عیراقێ ب تنێ كوردان به‌رگرى كریه و خوه پاراستیه و به‌رده‌وام ملله‌تێ كورد ل كوردستانا باشۆر ده‌ستێ دۆستینى و هه‌ڤالینى و براینیێ بۆ درێژكریه، لێ وان ده‌ستێ دوژمنكار و دوژمناتى و تۆلڤه‌كرنێ بۆ مه درێژكریه. ل ڤێره هه‌مى قووناغ بۆرین قووناغێن شۆره‌شێ و قووناغێن ئه‌نفالان و یێن ده‌ربه‌ده‌رى و ئاواره‌یێ ژی ده‌ربازبوون پاشان قووناغا سه‌رهلدان و به‌رخودانێ و پاشى قووناغین حوكمرانیێ, ل ده‌مێ ده‌ستهه‌لات وه‌رگرتى ل عیراقێ ئه‌وێن هه‌تا دوهى ل به‌ر ده‌رازینك و حه‌وشێن مه كۆم بخودانكرین و ئه‌م بووینه ئه‌گه‌رێ مانا وان و بووینه ئه‌گه‌رێ وه‌رگرتنا ده‌ستهه‌لاتى ل عیراقێ زۆر بهانه بۆ مه دیاركرن و رۆژه‌كێ دگۆت دێ ده‌ستهه‌لاتێ ب براینى كه‌ین، لێ پشتى بنچینه‌ك بۆ خوه داناى و دروستكرى و خوه ل سه‌ر پێن خوه گرتى، ئێكسه‌ر ژ هه‌ڤالینى و براینى و شه‌راكه‌تى زمانێ هێرش و تۆلڤه‌كرن و توندره‌ویێ نیشا مه دا و ده‌ستپێكرن ب بڕینا بودجه‌ى و مووچان و كه‌ره‌ستێن سۆته‌مه‌نیێ و گرتنا رێیێن سه‌ره‌كى و بڕینا هه‌ر تشته‌كى كو وانان زانى با دێ مفایه‌ك گه‌هیته كوردان و حوكمه‌تا هه‌ریمێ و یا ژ هه‌میان خرابتر دووركرن و ده‌رخستنا نوونه‌رین كوردان كو ب مافێ خوه و ب ده‌نگێن ملله‌تێ كورد ده‌ركه‌تین ئێك ئێكه ب پیلانێن وان یێن ڤه‌شارتى ژ ده‌ستهه‌لاتێ دووركرن و هه‌مى وه‌زاره‌ت كرنه د ده‌ستێ خوه بخو دا و ده‌ستهه‌لات وه‌كى خوه لێ دگێرا. و راپریا گه‌لان (استفتا‌و الشعوب) رامانا وێ ئه‌وه بده‌ست ڤه ئینانا مافه‌كێ به‌رزه, دیسا راپرسى ئه‌وه كو ده‌مێ یاسا ده‌ستهه‌لاتا یاسایى رێ بده‌ت كۆمه‌كا مرۆڤان یان ملله‌تان یان وه‌لاتان و هه‌رێمان كو داخوازا مافێن خوه بكه‌ن ب رێیێن یاسایى و ل دووڤ هه‌مى به‌ندێن یاسایى بگونجن یان كو ناڤه‌ند یاسایى پیشیل بكه‌ت و مافێن وه‌لاتیان بنئاخ بكه‌ن و مافین گشتى بهێنه باشێخستن. پرسى یان راپرسى یا گشتى یان قانوونى زور جۆر هه‌نه ئه‌و ژى راستڤه‌كرنا قانوونى یان راستڤه‌كرنا به‌نده‌كێ ژ به‌ندان یان مه‌رسۆمه‌كى و راپرسى دهێته هژمارتن شێوه‌كه ژ شێوه‌یێن دیمۆكراسیا راسته‌وخوه. هه‌ر دیسا ل سه‌رتاسه‌رێ جیهانێ لایه‌نگرێن راپرسیا گه‌لان وه‌سا ئاماژێ پێ دكه‌ن و دیار دكه‌ن كو راپرسى گه‌ره‌نتیا مافێن گه‌لان دكه‌ن دژى به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌ت و مافێن كێمه نه‌ته‌وه‌یان دپارێزیت. ل ڤێره چه‌ند نموونێن راپرسیا ل چه‌ندین وه‌لاتێن جیهانێ. ل ئه‌ورۆپا جارا ئێكێ راپرسى هاتیه ئه‌نجامدان ل سوێسرا ل هه‌رێما (سانت غالن) ل سالا (1831) و ل ئه‌لبانیا و دانیمارك ل سالا (1953) و ل ئیتالیا ل سالا (1970) و ل مالتا و سۆیسرا و رۆسیا ل سالا (1874) و ل ئه‌مریكا لاتینى ل كۆلۆمبیا واوروغواى و ڤنزویلا راپرسى هاتیه ئه‌نجامدان. ل ویلایه‌تێن ئیكگرتیێن ئه‌مریكى ئه‌ڤ پرسه زۆر یا به‌ربه‌لاڤه و هه‌یه و تاكو ل سالا (2009) ل (23) ویلایه‌تین ئێكگرتى یێن ئه‌مریكى و هه‌رێمان راپرسى په‌یدا بوویه ویلایه‌تێن راپرسى لێ هاتیه ئه‌نجامدان ئه‌ڤه‌بوون: (ئالاسكا ـ ئه‌ریزۆنا ـ ئه‌ركه‌نساس ـ كالیفۆرنیا ـ كۆلۆرادۆ ـ كالیفۆرنیا ـ ئایداهۆ ـ مین ـ ماریلاند ـ نیفادا ـ نیۆمه‌كسیكۆ ـ ماساسانتیاگۆ ـ میشیگان ـ میزوورى ـ مۆنتانا ـ نبراسكا ـ داكۆتا باشۆرى ـ ئۆهایۆ ـ ئۆكلاهۆما ـ ئۆریگۆن ـ داكۆتا باكۆرى ـ واشنتن ـ وایۆمینگ). ل ئێكه‌م جار راپرسى هاتیه‌كرن ل ئه‌مریكا ل ویلایه‌تا داكۆتا ژێرى بوو ل سالا (1898) بوو راپرسى په‌یدابووى و یه‌كه‌م جار راپرسى هاتیه بكارئینان ل ئه‌مریكا ل سالا (1906) ل ویلایه‌تا ئۆریگۆن بوو. ئه‌ڤا ل سه‌رى دیار چه‌ند نموونه یێن كێم بوون بۆ داینه دیاركرن كو ل سه‌رتاسه‌رى جیهانێ و ب درێژاهیا دیرۆكێ راپرسى هاتیه ئه‌نجامدان كو پشتى پێشیلكرنا مافان هاتیه ئه‌نجامدان، له‌وما پرسا خوارنا مافان و بنپێكرنا قانوونان و پشتگوه هاڤێتنا وه‌لاتیێن سڤیل و هه‌ژاران ئه‌ڤ پرسه به‌ربه‌لاڤ بوو ل پتریا جیهانێ و تاكو خه‌لكه‌ك شیان مافێن خوه یێن ره‌وا به‌رپا بكه‌ت ب رێیێن یاسایى و ئاسایى. ل ڤێره مه دڤێت باسێ پرسا ریفراندۆمێ بكه‌ین و بریارا سه‌رۆك بارزانى داى بۆ ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ و ده‌ستنیشانكرنا ده‌مى كو ئه‌و ژى (25/9/2017) ێ یه مانشیتێ بابه‌تێ مه ژی وه‌سا خۆیا دكه‌ت كو عیراق ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كى بوو كو كورد و هه‌رێما كوردستانێ داخوازا سه‌رخوه‌بوون و جودابوونێ بكه‌ن، چونكو هه‌مى حوكمه‌تێن عیراقێ ب دژى ملله‌تێ كورد راوه‌ستایه و مافێن كوردان و ملله‌تێ كورد پێشیلكریه و دژى به‌رژه‌وه‌ندیێن ملله‌تێ مه راوه‌ستاینه حوكمه‌تا جه‌عفه‌رى و حوكمه‌تا مالكى و عه‌بادى ژى مینا هه‌مى ده‌ستهه‌لاتدار و حوكمه‌تێن دى به‌رژه‌وه‌ندیێن گه‌لى و ب تایبه‌ت یێن ملله‌تێ كورد پشتگوه هاڤێتینه و ب تنێ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه پاراستینه. هه‌ر ژ ده‌مێ كه‌فتنا رژێما سه‌دامێ گوربه‌گورل سالا (2003) و هه‌تا نوكه كو دببیته (14) سال ره‌وشا عیراقێ رۆژ بۆ رۆژێ به‌ر ب ئالۆزتر ڤه دچیت و هه‌ر وێ سیاسه‌تێ بكاردئینن یا كو سه‌دامێ خوینمێژ بكاردئینا. نه‌هامه‌تێن وه‌لاتیێ ساده یێ عیراقێ زێده‌تر لێ هاتینه و گوهه‌كێ وى یێ ل ته‌قینان ویێ دى یێ ل پاریێ رۆژێ و دلێ وى لێدده‌ت ژترسا هێرشێن تیرۆرست و چه‌ته‌یا و ژبلى كو ل به‌ر تاریێ و ل ناڤ گه‌رما هاڤینێ دا كو پلا گه‌رمێ خوه ل سه‌ر (50) یێ دده‌ت.
